सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते

 

सत्य हे नेहमीच विरोधाभासी असते | The truth is always contradictory

जर एखादं तथाकथित 'सत्य' संपूर्ण सुसंगत, स्पष्ट आणि विसंवादरहित असेल, तर त्याला आपण सहज स्वीकारतो, कारण ते आपल्याला बौद्धिकदृष्ट्या सोयीचं वाटतं. मात्र, वास्तव आणि मानवी अनुभव हे इतके गुंतागुंतीचे आणि अनेक स्तरांवर चालणारे असतात, की त्यांचे कोणतेही 'संपूर्ण सुसंगत' चित्र हे खऱ्या वास्तवाचे प्रतिबिंब देत नाही. तत्त्वज्ञानात Plato किंवा Descartes यांसारख्या विचारवंतांनी 'सत्य' शोधण्याचा प्रयत्न तार्किक नियमांनुसार केला; परंतु जगाच्या वस्तुस्थितीचा अनुभव घेताना लक्षात येते की, संपूर्ण सुसंगती ही अनेकदा एक कृत्रिम बांधणी वाटते (Caputo, 1987).

ही कृत्रिमता यामुळे निर्माण होते की, अशा सुसंगत 'सत्य'मधून जीवनातील विसंगती, अस्पष्टता, अपूर्णता, भावनिक संघर्ष आणि परस्परविरोधी प्रेरणा यांचा अभाव असतो. उदा. psychodynamic theory प्रमाणे, मनुष्याच्या वर्तनामागे अनेकदा असंख्य विरोधी प्रेरणा कार्यरत असतात जसे की प्रेम आणि द्वेष, आकर्षण आणि तिरस्कार आणि त्यामुळेच पूर्णतः सुसंगत वर्तन क्वचितच दिसते (Freud, 1915). तत्त्वज्ञ Karl Popper यांच्या मते, कोणतेही सिद्धांत हे सतत तपासले जावे लागतात, कारण वास्तव हे सतत बदलणारे असते. त्यामुळे जेव्हा एखादा 'सत्य' सिद्धांत बदलांचा प्रतिकार करतो, तेव्हा तो अनुभवास भिडत नाही आणि म्हणूनच त्याला "पूर्ण सत्य" म्हणता येत नाही (Popper, 1959).

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

 

Transcendence: आत्मिक उत्क्रांतीचा विज्ञानाधिष्ठित आराखडा

माणूस हा केवळ जगण्यासाठी जगत नाही, तर त्याला आपल्या अस्तित्वाचा अर्थ शोधण्याची आणि स्वतःच्या क्षमतेच्या सर्वोच्च शिखरावर पोहोचण्याची एक अंतर्निहित प्रेरणा असते. ही प्रेरणा केवळ भौतिक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसते, तर ती अधिक खोल, आत्मिक आणि बौद्धिक स्तरावर कार्यरत असते. मानवाच्या या मूलभूत प्रेरणेला मानसशास्त्रीय भाषेत self-actualization (स्वतःच्या क्षमतेचा सर्वोच्च वापर) असे म्हटले जाते. ही संकल्पना अब्राहम मॅस्लो या सुप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञाने 1950-60च्या दशकात मांडली होती, जिथे त्याने सांगितले की प्रत्येक माणसामध्ये एक अशी प्रवृत्ती असते की जी त्याला स्वतःच्या शक्यतांपर्यंत पोहोचण्यास प्रवृत्त करते (Maslow, 1968).

Scott Barry Kaufman या आधुनिक मानसशास्त्रज्ञाने त्याच संकल्पनेला एक वैज्ञानिक आणि समकालीन आधार देत, Transcend: The New Science of Self-Actualization हे पुस्तक 2020 मध्ये प्रकाशित केलं. हे पुस्तक म्हणजे केवळ मॅस्लोच्या मूळ संकल्पनेचा पुनरुच्चार नसून, तिचं आधुनिक मानसशास्त्रीय आणि न्यूरोसायन्सच्या दृष्टीकोनातून केलेलं विश्लेषण आहे. Kaufman यांचा हेतू केवळ एका प्राचीन मानसशास्त्रीय मॉडेलचा विचार करणे नाही, तर त्या संकल्पनेला नव्या संशोधनांच्या आधारावर विस्तार देणे आणि ती आजच्या गतिमान आणि गुंतागुंतीच्या जगात कशी लागू होते, हे दाखवणे आहे.

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी | Psychoneuroimmunology (PNI)

सायकोन्यूरोइम्यूनोलॉजी Psychoneuroimmunology (PNI)

आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक जीवनशैलीमध्ये, शारीरिक आरोग्य टिकवण्यासाठी केवळ औषधोपचार पुरेसे नाहीत, तर मानसिक स्थैर्य आणि भावनिक समतोल हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक बनतो. मन, मेंदू आणि शरीर यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंवादाचे रहस्य समजून घेणे ही केवळ एक शैक्षणिक गरज नसून, आरोग्य व्यवस्थेच्या एकात्मिक विकासासाठीही अत्यावश्यक बाब बनली आहे. संशोधनातून हे अधोरेखित झाले आहे की, मानसिक ताण किंवा भावनिक अस्वस्थता (emotional dysregulation) यांचा केवळ मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर शरीराच्या रोगप्रतिकारक शक्तीवरही थेट परिणाम होतो (Kiecolt-Glaser & Glaser, 2002).

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

 

PERMA मॉडेल: सकारात्मक मानसशास्त्राची ओळख

      सकारात्मक मानसिक आरोग्य हा आजच्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचा विषय ठरला आहे. जीवनातील केवळ समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, व्यक्तीच्या उत्क्रांतीकडे, सकारात्मक अनुभवांकडे आणि वैयक्तिक समृद्धीकडे लक्ष देणाऱ्या दृष्टिकोनाला "सकारात्मक मानसशास्त्र" (Positive Psychology) म्हणतात. याच प्रवाहात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ ज्यांना सकारात्मक मानसशास्त्राचे जनक म्हणतात असे डॉ. मार्टिन सेलिगमन (Martin Seligman) यांनी एक अत्यंत प्रभावशाली सिद्धांत मांडला त्यास PERMA मॉडेल म्हणतात. PERMA हे पाच मूलभूत घटकांचे एक संक्षिप्तरूप आहे, जे व्यक्तीच्या जीवन-कल्याणाची (well-being) मांडणी करते.

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश | Happiness Advantage

 

हॅपिनेस अ‍ॅडव्हांटेज: आनंदातून घडणारे यश

2018 मध्ये दिल्ली सरकारने प्राथमिक व माध्यमिक शाळांमध्ये 'हॅपीनेस करिकुलम' सुरू केले. या उपक्रमाचा उद्देश विद्यार्थ्यांच्या भावनिक, मानसिक आणि नैतिक विकासावर भर देणे हा होता. हॅपीनेस करिकुलम अंतर्गत ध्यानधारणा, करुणा, स्व-निरीक्षण, आणि सामाजिक संबंध या चार गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये तणाव नियंत्रण, भावनिक साक्षरता, आणि सकारात्मक आचरण वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. Brookings Institution च्या अहवालानुसार, या करिकुलमचा विद्यार्थ्यांच्या एकाग्रता, वर्गातला सहभाग, आणि वर्तनावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे (Singh & Soudien, 2020). दिल्लीतील या उपक्रमामुळे महाराष्ट्र, हरियाणा, आणि उत्तराखंड यांसारख्या इतर राज्यांनाही या मॉडेलचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले आहे. याचा अर्थ भारतामध्येही Happiness Advantage या संकल्पनेची अंमलबजावणी शैक्षणिक धोरणात होताना दिसते.

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत | Grounded Theory

 

अनुभवातून सिद्धांतनिर्मिती: ग्राउंडेड सिद्धांत

सामाजिक वास्तवाचा अभ्यास करताना संशोधक अनेकदा पूर्वनिर्धारित सिद्धांतांच्या चौकटीत अडकून पडतात, ज्यामुळे वास्तवाचे जटिल पैलू नजरेआड होतात. 1960च्या दशकात याच अपुरेपणावर मात करण्यासाठी Barney Glaser आणि Anselm Strauss यांनी Grounded Theory या गुणात्मक संशोधन पद्धतीची निर्मिती केली. 'डेटा आधारीत सिद्धांतनिर्मिती' हे या पद्धतीचे वैशिष्ट्य असून, या प्रक्रियेमध्ये सिद्धांत हा तळातून, म्हणजेच प्रत्यक्ष अनुभवांच्या निरीक्षणातून विकसित होतो.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगातील कौशल्ये

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) ही केवळ एक तांत्रिक संकल्पना राहिलेली नाही, तर ती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा आणि कार्यपद्धतीचा एक अविभाज्य भाग बनली आहे. शिक्षण, उद्योग, आरोग्यसेवा, शेती, वाहतूक आणि अगणित क्षेत्रांमध्ये AI चा वाढता वापर मानवी हस्तक्षेपाची गरज बदलून टाकत आहे. या नव्या युगात यशस्वी होण्यासाठी पारंपरिक कौशल्यांबरोबरच काही नव्या प्रकारची कौशल्ये अंगीकारणे अत्यंत आवश्यक बनले आहे.