नवगामी विचार प्रक्रिया
शर्मिला एक हुशार आणि उत्साही
विद्यार्थीनी आहे. एकदा तिच्या परीक्षेच्या आधीच्या रात्री, तिचा आवडीचा निळा पेन गहाळ झाला. तिच्या अभ्यासाच्या दरम्यान, ती नेहमीच त्या पेनचा वापर करायची, त्यामुळे तिच्या परीक्षेच्या आधीच तो गहाळ झाल्यामुळे ती खूप
चिंताग्रस्त झाली होती.
तिने संपूर्ण खोलीचा शोध घेतला, परंतु
तिला पेन सापडला नाही. अचानक तिला आठवलं की गेल्यावेळी ती तिचा पेन गमावला तेव्हा
तो तिच्या टेबलावरच एका पुस्तकाखाली सापडला होता. म्हणून तिने लगेचच आपल्या
टेबलवरील पुस्तकांच्या ठीगाऱ्याखाली पेन शोधण्यास सुरुवात केली. परंतु काही केल्या
पेन सापडेना.
शेवटी, काही वेळाने तिला आठवले की आज सकाळी तिने
तो पेन आपल्या पिशवीत ठेवला होता, कारण
तिला शाळेत घेऊन जायचं होतं. पिशवी तपासल्यावर तिला पेन लगेच सापडला.
शर्मिलाने तिला आधीच्या अनुभवातून पेन सापडलेली माहिती वापरली. तिने
पेन हरवण्याच्या आधीच्या अनुभवाचा वापर करून पेन शोधण्याचा त्वरित निर्णय घेतला.
पण ती जुनी माहिती आत्ताच्या परिस्थितीसाठी अचूक नव्हती. तिच्या आधीच्या विचारांचा
पाया "पेन नेहमीच टेबलवर सापडतो" ह्या ठिकाणी होता, त्यामुळे ती टेबलावरच शोधत राहिली, ज्यामुळे तिचा निर्णय अचूक नव्हता. शर्मिलाने ह्युरिस्टिक (नवगामी
विचार) तंत्राचा वापर केला, ज्यामुळे तिने वेगाने निर्णय घेतला पण हा निर्णय अचूक नव्हता.
ह्युरिस्टिकचा अर्थ व व्याख्या:
ह्युरिस्टिक ही मानसशास्त्रात वापरली जाणारी एक महत्त्वाची संकल्पन
आहे. हे असे एक मानसिक शॉर्टकट किंवा जलद विचार करण्याचे तंत्र आहे जे आपल्याला
त्वरित निर्णय घेण्यास मदत करते. तथापि, ही सरलीकृत प्रक्रिया कधी कधी चुकीच्या निर्णयांनाही कारणीभूत ठरू
शकते. ह्युरिस्टिक म्हणजेच माहितीवर जलद आणि सहजतेने प्रक्रिया करून निर्णय
घेण्याची पद्धत, ज्यामध्ये
जटिलतेला सोपे बनविण्याचा प्रयत्न केला जातो. थोडक्यात ह्युरिस्टिक म्हणजे मनाची
एक अशी प्रक्रिया किंवा तंत्र ज्याद्वारे व्यक्ती कधी कधी अपुरी माहिती असतानाही
वेगाने निर्णय घेतात.
- हर्बर्ट सायमन (Herbert Simon, 1957): सायमनने ह्युरिस्टिक हे "बाउंडेड रॅशनलिटी" सिद्धांताच्या अंतर्गत व्याख्या केलेली आहे. त्यानुसार,व्यक्ती नेहमीच परिपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी पुरेशी माहिती वापरू शकत नाहीत, त्यामुळे ते ह्युरिस्टिक वापरून निर्णय घेतात, ज्यात कमी माहितीच्या आधारे त्वरित निर्णय घेता येतो.
- अॅमोस ट्वरस्की आणि डॅनियल काह्नमन (Amos Tversky and Daniel Kahneman, 1974): ट्वरस्की आणि काह्नमन यांनी ह्युरिस्टिकला एक मानसिक शॉर्टकट म्हटले आहे, ज्याचा वापर करून लोक त्वरित निर्णय घेतात आणि संभाव्यतेचा अंदाज लावतात. त्यांनी "अवेलिबिलिटी", "अँकरिंग", आणि "रिप्रेजेंटेटिव्हनेस" ह्युरिस्टिक या संकल्पना मांडल्या, ज्यामुळे निर्णय प्रक्रियेतील त्रुटी आणि संभाव्य पूर्वग्रह समजण्यास मदत होते.
- गिगरेंझर आणि गोल्डस्टीन (Gerd Gigerenzer and Daniel Goldstein, 1996): गिगरेंझर आणि गोल्डस्टीन यांनी ह्युरिस्टिकला "फास्ट अँड फ्रूगल" टूल म्हणून वर्णन केले आहे. त्यांच्या मते, ह्युरिस्टिक हा निर्णय घेण्याचा एक असा साधा व जलद मार्ग आहे जो कमी माहिती वापरून जलद निर्णय घेण्यास सक्षम बनवतो.
- टॉम गिलोविच (Thomas Gilovich, 1991): गिलोविचच्या मते, ह्युरिस्टिक म्हणजेच लोकांमध्ये असलेली अशी एक नैसर्गिक प्रवृत्ती आहे, ज्याद्वारे ते पूर्वानुभव आणि विचारांवर आधारित, मर्यादित माहितीच्या आधारे निर्णय घेऊ शकतात. त्याने ह्युरिस्टिकच्या कारणास्तव कधी कधी निर्णयांमध्ये होणाऱ्या पूर्वग्रहांवर (Biases) देखील लक्ष केंद्रित केले आहे.
ह्युरिस्टिक म्हणजे मर्यादित माहितीवर आधारित वेगाने आणि जलद निर्णय
घेण्यासाठी वापरले जाणारे मानसिक तंत्र, ज्यामध्ये
स्पष्टता व त्वरितता असते. ह्या व्याख्यांमधून आपल्याला कळते की ह्युरिस्टिकचे
मूलतत्त्व सामान्यतः तीव्रता आणि मर्यादित तर्कशक्तीवर आधारित असते, जरी ते नेहमीच अचूक असेल असे नाही.
ह्युरिस्टिकची वैशिष्ट्ये:
1. त्वरित निर्णय क्षमता (Quick Decision-Making):
ह्युरिस्टिकमुळे निर्णय घेण्यासाठी कमी वेळ लागतो. हा एक मानसिक
शॉर्टकट आहे, ज्यामुळे लवकरात लवकर निर्णय घेता येतो.
एखाद्यास खूप मोठ्या गर्दीत आपला मित्र शोधायचा आहे. त्याला त्याच्या मित्राच्या
कपड्यांचा रंग लक्षात आहे. तो लगेचच रंगावरून निर्णय घेऊन लोकांमध्ये त्या रंगाचा
शर्ट घातलेला व्यक्ती पाहतो आणि त्याच्याकडे जातो, कारण त्याला जलद निर्णय घ्यायचा आहे.
2. अपूऱ्या माहितीचा वापर (Use of Limited Information):
ह्युरिस्टिकमध्ये संपूर्ण माहिती नसतानाही किंवा अपुरी माहिती असताना
निर्णय घेतले जातात. एखादी व्यक्ती दुकानात जाऊन साबण विकत घेते. ती नेहमी
पांढऱ्या रंगाच्या साबणाच्या पॅकेजकडे आकर्षित होते, कारण तिच्या मते पांढरे पॅकेज असलेले साबणच सर्वोत्तम असतात. ती अन्य
ब्रँड्स तपासण्याच्या ऐवजी तिच्या अनुभवावर आधारित निर्णय घेते.
3. भावनिक घटकांचा प्रभाव (Influence of Emotional Factors):
काही ह्युरिस्टिक तंत्रांमध्ये भावनांचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव असतो, विशेषतः ज्या निर्णयांमध्ये तीव्र भावना असतात. एका अपघाताचे दृश्य
पाहून एका व्यक्तीला गाडी चालवण्याची भीती वाटू लागते. त्याच्यावर भीतीचा भावनिक
प्रभाव आहे आणि तो निर्णय घेतो की भविष्यात तो गाडी चालवणार नाही; ही त्याची
भावनिक प्रतिक्रिया आहे.
4. पूर्वग्रहांचा प्रभाव (Bias Proneness):
ह्युरिस्टिक प्रक्रियेचा उपयोग करताना बऱ्याचदा निर्णयांमध्ये
पूर्वग्रह येऊ शकतात, कारण ह्युरिस्टिक मध्ये जुनी माहिती
किंवा आपले अनुभव महत्त्वाचे ठरतात. एखाद्यास असा अनुभव आला आहे की गणितात हुशार
असणारे विद्यार्थी नेहमीच सर्व विषयांमध्ये हुशार असतात. त्यामुळे जेव्हा तो नवीन
विद्यार्थ्यांना भेटतो तेव्हा गणितात हुशार असलेल्या विद्यार्थ्यांबद्दल तो लगेचच
त्यांना संपूर्ण वर्गात हुशार समजू लागतो, हे निरीक्षण प्रत्येक बाबतीत खरे नसले तरीही.
5. सहज आठवणाऱ्या माहितीचा वापर (Relying on Easily Recalled Information):
लोक ह्युरिस्टिक वापरताना सहजपणे आठवणारे अनुभव वापरतात, जेणेकरून निर्णय घेणे सोपे होते. विमान अपघाताच्या बातम्या
पाहिल्यानंतर एखादी व्यक्ती निर्णय घेते की विमान प्रवास धोकादायक आहे, जरी आकडेवारीनुसार विमान प्रवास सुरक्षित असला तरीही. तिने जलद
निर्णय घेतला कारण नुकतेच अपघाताचे उदाहरण तिच्या मनात ताजे होते.
6. अचूकतेचा अभाव (Lack of Precision):
ह्युरिस्टिकच्या वापरामुळे कधीकधी निर्णय अचूक नसतात; ते त्वरित असतात परंतु कधीकधी चुकीचेही ठरू शकतात. एखाद्यास नेहमी असे
वाटते की नवीनतम तंत्रज्ञानातील उत्पादनच सर्वोत्तम असते. तो एका महागड्या
मोबाइलचे जुने मॉडेल न घेता त्याच्यापेक्षा महाग असलेले नवीन मॉडेल घेतो, जरी त्याचे वैशिष्ट्य जुना मॉडेलसारखेच असले तरीही. यामुळे तो अधिक
खर्च करतो, कारण त्याने आपल्या विश्वासावर आधारित
जलद निर्णय घेतला.
ह्युरिस्टिकच्या वैशिष्ट्यांमुळे आपण जलद निर्णय घेऊ शकतो, परंतु त्यात पूर्वग्रह आणि अपूर्ण माहितीचा वापर यामुळे अचूकतेचा
अभाव असू शकतो.
ह्युरिस्टिकचे प्रकार:
1. संतुलित तर्कशुद्धता (Bounded Rationality):
ही संकल्पना मानसशास्त्रज्ञ आणि अर्थशास्त्रज्ञ हर्बर्ट सायमन (1957)
यांनी मांडली. हा सिद्धांत असा मांडतो की, मनुष्य
सर्व निर्णय तर्कशुद्धता आणि पूर्ण माहितीच्या आधारे घेत नाही, कारण त्याला काही नैसर्गिक आणि व्यावहारिक मर्यादा असतात. एका
व्यक्तीला नवीन मोबाईल खरेदी करायचा आहे. तो संपूर्ण बाजारात उपलब्ध असलेले सर्व
फोन तपासून सर्वोत्तम फोन शोधू शकतो, परंतु
त्याला वेळ आणि मर्यादित माहिती उपलब्ध असते. त्यामुळे, तो फक्त त्याच्या बजेटमध्ये आणि काही वैशिष्ट्यांमध्ये फिट होणारा
फोन खरेदी करतो, जरी तो सर्वोत्तम नसला तरीही तो
त्याच्यासाठी समाधानकारक असतो.
2. अवेलिबिलिटी ह्युरिस्टिक (Availability Heuristic):
अवेलिबिलिटी ह्युरिस्टिक म्हणजे एखाद्या गोष्टीबद्दलचे निर्णय किंवा
अंदाज आपल्या मनात ताजे असलेल्या उदाहरणांवर आधारित घेणे. अॅमोस ट्वरस्की आणि
डॅनियल काह्नमन (1973) या मानसशास्त्रज्ञानी विकसित केलेला आहे. एखाद्याने नुकताच
टीव्हीवर शार्कच्या हल्ल्याचा वृत्तांत पाहिला. त्यानंतर, समुद्रात जायचे ठरल्यास त्याला भीती वाटते, कारण त्याला वाटते की शार्कच्या हल्ल्याची शक्यता जास्त आहे, जरी ते दुर्मिळ असले तरी.
3. अँकरिंग ह्युरिस्टिक (Anchoring Heuristic):
अँकरिंग ह्युरिस्टिक म्हणजे कोणत्याही निर्णयाच्या सुरुवातीस
असलेल्या माहितीच्या आधारावर पुढील निर्णय घेणे. सुरुवातीची माहिती
"अँकर" म्हणून काम करते. अॅमोस ट्वरस्की आणि डॅनियल काह्नमन (1974) या मानसशास्त्रज्ञानी
विकसित केलेला आहे. किराणा दुकानात जाताना एखाद्याने पाहिले की पहिल्या रॅकमध्ये
असलेला पहिला ब्रँड 100 रुपयांना आहे. त्यामुळे इतर ब्रँड्स पाहताना तो त्या
सुरुवातीच्या किंमतीवर आधारित निर्णय घेतो, जरी
ते ब्रँड किंमतीत आणि गुणवत्तेत वेगळे असले तरी.
4. रिप्रेजेंटेटिव्हनेस ह्युरिस्टिक (Representativeness Heuristic):
रिप्रेजेंटेटिव्हनेस ह्युरिस्टिक म्हणजे कोणत्याही गोष्टीचे वर्गीकरण
त्याच्या काही विशेष गुणधर्मांवर आधारित करणे, ज्यामुळे
लोक वेगाने निर्णय घेतात. अॅमोस ट्वरस्की आणि डॅनियल काह्नमन (1972) या मानसशास्त्रज्ञानी
विकसित केलेला आहे. एका शाळेत नवीन शिक्षक दाखल झाले. ते अत्यंत शांत आणि विद्वान
दिसतात, त्यामुळे काही विद्यार्थी त्यांना लगेचच
गणित किंवा विज्ञानाचे शिक्षक असावेत असे गृहित धरतात, पण ते कलेचे शिक्षक होते.
5. अफेक्ट ह्युरिस्टिक (Affect Heuristic):
अफेक्ट ह्युरिस्टिक म्हणजे भावनांच्या आधारावर घेतलेला निर्णय.
भावनिक प्रतिक्रिया देखील निर्णयावर प्रभाव टाकतात. पॉल स्लोविक (1980) या मानसशास्त्रज्ञानी
विकसित केलेला आहे. शर्मिला आणि तिचे मित्र पावसाळ्यात पिकनिकला जायचे नियोजन करत
आहेत. तिला पावसाळ्यातील एका दुर्घटनेची आठवण येते आणि ती भीतीमुळे जायला नकार
देते, कारण तिच्या भावना निर्णयावर प्रभाव
टाकतात.
6. सिमिलारिटी ह्युरिस्टिक (Similarity Heuristic):
सिमिलारिटी ह्युरिस्टिक म्हणजे एखाद्या घटनेची किंवा व्यक्तीची
माहिती पूर्वीच्या अनुभवाशी मिळती-जुळती असताना त्यावर आधारित निर्णय घेणे. गिगरेंझर
(1991) या मानसशास्त्रज्ञानी विकसित केलेला आहे. एक व्यक्ती एका नवीन कंपनीत नोकरी
शोधत आहे. त्याला एक कंपनी थोडी मागील नोकरीसारखी वाटते, जिथे त्याला आवडले नव्हते. त्यामुळे तो लगेचच निर्णय घेतो की त्याला
त्या नवीन कंपनीत काम करायचे नाही.
ह्युरिस्टिकच्या या प्रकारांमुळे लोक कमी वेळात निर्णय घेऊ शकतात, परंतु या प्रक्रियेचे परिणाम नेहमीच अचूक असतात असे नाही.
ह्युरिस्टिकचे आपल्या जीवनातील महत्त्व
ह्युरिस्टिकचे आपल्या जीवनातील महत्त्व खूपच मोठे आहे, कारण हे तंत्र आपल्याला जलद, सुलभ
आणि प्रभावी निर्णय घेण्यासाठी मदत करते. ह्युरिस्टिक मानसिक शॉर्टकट देतो, विशेषतः जटिल आणि त्वरित निर्णय आवश्यक असलेल्या परिस्थितींमध्ये आपण
वेगाने निर्णय घेऊ शकतो.
- रोजच्या जीवनात अनेक छोटे-मोठे निर्णय घेताना, जसे की कोणता रस्ता निवडणे, खरेदीसाठी कोणता ब्रँड निवडणे, किंवा जेवणासाठी कोणते मेनू निवडणे, ह्युरिस्टिक आपल्याला त्वरित आणि सोप्या पद्धतीने निर्णय घेण्यास मदत करतो. अशा स्थितीत, जर आपण प्रत्येक निर्णयावर सखोल विचार केला तर वेळ आणि मानसिक ऊर्जा खर्च होईल. ह्युरिस्टिक आपल्याला हे टाळून अधिक वेळेचा वापर दुसऱ्या महत्त्वाच्या गोष्टींसाठी करू देतो.
- जीवनातील अनेक समस्या आणि निर्णय हे जटिल असतात आणि त्यासाठी संपूर्ण माहिती मिळवणे अवघड असते. ह्युरिस्टिकमुळे आपल्याला या जटिल समस्यांचा सामना सोपी पद्धतीने करता येतो. उदाहरणार्थ, एखादी महत्त्वाची गोष्ट आठवण्यासाठी आपण त्या गोष्टीशी संबंधित गोष्टींना महत्व देतो (अवेलिबिलिटी ह्युरिस्टिक).
- काही वेळा आपल्याला तात्काळ निर्णय घ्यावे लागतात, जसे की अचानक आलेल्या संकटात किंवा धोक्यातून मार्ग काढताना. अशावेळी ह्युरिस्टिकच्या माध्यमातून आपण जलद निर्णय घेऊन परिस्थितीवर नियंत्रण ठेवू शकतो. उदाहरणार्थ, आपण रस्त्यावरून चालताना जर समोर येणाऱ्या गाड्यांचा वेग पाहून मार्ग बदलला तर हा अ‍ॅन्करिंग ह्युरिस्टिक असू शकतो.
- व्यावसायिक जीवनात, जसे की व्यापार, विक्री, आणि व्यवस्थापनात त्वरित निर्णय घेणे आवश्यक असते. ह्युरिस्टिकच्या साहाय्याने, व्यवस्थापक किंवा कर्मचारी जलद निर्णय घेऊ शकतात आणि प्रभावीतेने कार्य करू शकतात. उदाहरणार्थ, ग्राहकांच्या पूर्वीच्या निवडींवर आधारित त्यांच्या पुढील खरेदीचे अंदाज बांधणे (रिप्रेजेंटेटिव्हनेस ह्युरिस्टिक) हे व्यापारी धोरणात उपयोगी ठरते.
- आपल्या भावना कधी कधी आपल्या निर्णयांवर प्रभाव टाकतात, ज्यामध्ये ह्युरिस्टिकची भूमिका असू शकते. उदाहरणार्थ, भावना ह्युरिस्टिकमध्ये आपल्या भावनांचा प्रभाव निर्णयावर असतो, जसे की आवडलेल्या गोष्टींवर विश्वास ठेवणे किंवा त्यानुसार निवड करणे.
- अनेकदा आपण जोखमीचे अंदाज घेताना ह्युरिस्टिक वापरतो, ज्यामुळे आम्ही संभाव्यतेचा विचार करून त्वरित निर्णय घेऊ शकतो. उदाहरणार्थ, एखादा निर्णय घेण्याआधी आपल्या अनुभवावर आधारित जोखमीचा अंदाज बांधणे (अवेलिबिलिटी ह्युरिस्टिक) यामध्ये मदत करते.
समारोप:
ह्युरिस्टिक आपल्या जीवनात वेळेची बचत, निर्णय घेण्यात सुलभता, जटिल
परिस्थितींचा सामना करणे,
आणि तात्काळ निर्णय घेण्याची क्षमता
प्रदान करतो. त्याचे योग्य आणि संतुलित वापर आपल्याला निर्णय प्रक्रियेत सुधारणा
करतो, परंतु हे लक्षात ठेवायला हवे की
ह्युरिस्टिक कधी कधी पक्षपातीपणा आणि चुकांनाही कारणीभूत ठरू शकतो.
संदर्भ:
Kahneman,
D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and
Giroux.
Kahneman,
D., & Tversky, A. (1973). On the psychology of
prediction. Psychological Review, 80(4), 237–251.
Kahneman,
D., & Tversky, A. (1974). Judgment under uncertainty:
Heuristics and biases. Science, 185(4157), 1124–1131.
Gigerenzer,
G., & Gaissmaier, W. (2011). Heuristic decision
making. Annual Review of Psychology, 62(1), 451–482.
Gigerenzer,
G., Todd, P. M., & the ABC Research Group. (1999). Simple
heuristics that make us smart. Oxford University Press.
Gilovich,
T. (1991). How we know what is not so: The
fallibility of human reason in everyday life. Free Press.
Tversky,
A., & Kahneman, D. (1983). Extensional versus
intuitive reasoning: The conjunction fallacy in probability judgment.
Psychological Review, 90(4), 293–315.
Simon,
H. A. (1955). A behavioural model of rational choice. The
Quarterly Journal of Economics, 69(1), 99–118.
Simon,
H. A. (1979). Rational decision making in business
organizations. The American Economic Review, 69(4), 493–513.
Slovic,
P., Fischhoff, B., Lichtenstein, S. (1980). Facts and Fears:
Understanding Perceived Risk. In: Schwing, R.C., Albers, W.A. (eds) Societal
Risk Assessment. General Motors Research Laboratories. Springer, Boston
