ध्येय निश्चिती | Goal Setting |

एकावेळी हजार ध्येये ठेवण्यापेक्षा 

हजारवेळा एकाच ध्येयावर काम करा! 

ध्येय निश्चिती म्हणजे आपण काय प्राप्त करू इच्छित आहात हे ठरविण्याचा आणि इच्छित परिणाम प्राप्त करण्यासाठी योजना तयार करण्यासाठी निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आहे.

स्वत:ला दिशा, फोकस आणि प्रेरणा देण्यासाठी ध्येय निश्चिती करणे हा एक चांगला मार्ग आहे. आपले ध्येय मोठे किंवा लहान असले तरीही, ते प्राप्त करण्याचे पहिले पाऊल म्हणजे ध्येय कोणती आहेत हे ठरविणे होय.

ध्येयांचे प्रकारः

वेळ आणि घटकानुसार विविध प्रकारचे ध्येये असतात.

वेळेवर आधारित ध्येय वेळेच्या श्रेणीशी संबधीत असतात आणि त्यांचे वर्गीकरण दीर्घकालीन किंवा अल्पकालीन म्हणून केले जाते. व्यक्तीच्या आयुष्यातील शेवटची अवस्था पूर्ण केल्यावर सर्वात शेवटी दीर्घकालीन ध्येय प्राप्त केले जातात. लोक त्यांच्यासाठी काय करू इच्छितात आणि सध्यापासून ते पाच ते वीस वर्षे कोठे असावे हे जाणून घेऊन दीर्घकालीन ध्येये ठेवतात. दीर्घकालीन ध्येयांमध्ये कौटुंबिक, जीवनशैली, करिअर आणि सेवानिवृत्तीचे उद्दीष्ट असतात. अल्पकालीन ध्येय अशी असतात की जी व्यक्ती जवळच्या भविष्यात, विशेषत: एक वर्षापेक्षा कमी कालावधीत साध्य करेल. दीर्घकालीन ध्येये साध्य करण्याच्या मार्गावर स्टेपिंगस्टोन नसल्यास नेहमीच अल्पकालीन लक्ष्य असतात. विषय आधारित लक्ष्य वैयक्तिक, व्यावसायिक, करिअर आणि आर्थिक असू शकतात. त्यांना सामान्यतः शैक्षणिक, वाहक, आर्थिक, शारीरिक, सामाजिक, आध्यात्मिक आणि वैयक्तिक ध्येय म्हणून वर्गीकृत केले जाते.

ध्येय निश्चितीसाठी धोरणे:

स्वतःची दिशा, फोकस आणि प्रेरणा आणण्याचे एक चांगले मार्ग लक्ष्य करणे हे एक चांगले मार्ग आहे. आपले ध्येय मोठे किंवा लहान असले तरीही, ते प्राप्त करण्यातील पहिले पाऊल ते काय आहेत हे ठरवितात! स्मार्ट (विशिष्ट, मापनक्षम, मिळविण्यायोग्य, प्रासंगिक, व वेळेत पूर्ण होणारे) ध्येय निश्चित करा.

विशिष्ट (Specific): आपल्या प्रयत्नांवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि आपण काय करणार आहोत हे स्पष्टपणे परिभाषित करण्यात आम्हाला मदत करते. आपल्या उद्दिष्टासंबधी काय, का आणि कसे हे स्पष्ट करतात. आपण काय करणार आहोत याची रूपरेषा "काय" या विभाग आहे. "का" विभागात आपल्यासाठी हे यावेळी महत्वाचे का आहे ते सांगते. आपण आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रत्यक्ष क्रिया करणाऱ्या योजनेशी "कसे" हे संबंधित आहे.

मापनक्षम (Measurable): ध्येय नेहमी मापनक्षम असावे, जर आपण आपले ध्येय मोजता येईल अशा अटींमध्ये निश्चिती न केल्यास, ते आपण प्राप्त केले आहे किंवा नाही हे तपासणे कठीण जाईल.

मिळविण्यायोग्य (Attainable): आपण निश्चित केलेले उद्दिष्ट साध्य करणे शक्य आहे याची खात्री असू द्या. जर आपण अशी ध्येये ठेवली की आपल्याला प्राप्त होण्याची कोणतीही आशा नसेल तर आपण केवळ स्वत:ची फसवणूक कराल आणि आपला आत्मविश्वास गमावून बसाल.

प्रासंगिक (Relevant): आपण आपले जीवन आणि करियरच्या दिशेने ध्येय ठरविणे आवश्यक आहे. जर आपली ध्येये या तत्वावर  आधारित असतील तर आपण पुढे जाण्यासाठी आवश्यक असलेले फोकस विकसित होईल आणि आपणास हवे ते करू.

वेळेत पूर्ण होणारे (Time-bound): ध्येयसाठी एक टाइमफ्रेम निश्चित करा; एका आठवड्यासाठी, तीन महिन्यांसाठी, स्पर्धेच्या शेवटच्या टप्यात इत्यादि. आपल्या ध्येयासाठी निष्ची  शेवटची तारीख स्पष्ट केल्यास आपणास योग्य दिशेने काम करणे सोपे जाते. आपण वेळ निश्चित न केल्यास, वचनबद्धता खूप अस्पष्ट असते.

आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी कृती योजनाः

1. आपले ध्येय निश्चित करा.

SMART ध्येय-धोरण वापरून आपले ध्येय निश्चित करा. लक्षात ठेवा की आपणास आपले ध्येय विशिष्ट आणि वास्तववादी बनविणे आवश्यक आहे. याचा अर्थ असा की आपले ध्येय प्राप्त करणे योग्य, मापनक्षम आणि साध्य होणारे असावे.

2. उप-ध्येय निश्चित करा.

ध्येय गाठण्यातील एक आव्हान हे आहे की बहुतेकदा देय तारीख दूर आहे म्हणून बरेच लोक शेवटची तारीख येईपर्यंत कारवाई करत नाहीत. त्याऐवजी, आपल्याकडे किती वेळ आहे आणि आपण कोणत्या ध्येयापर्यंत पोहोचू शकतो यावर लक्ष केंद्रित करून, उप-ध्येये निश्चित करा जे आपल्याला मोठ्या ध्येयाकडे घेऊन जातील.

3. आपले उद्दिष्ट गाठण्यासाठी निश्चित काय करत येईल ते ठरवा.

या टप्प्यादरम्यान, वेळोवेळी आपल्या उप आणि मोठ्या ध्येयांपर्यंत पोहचण्यासाठी आवश्यक आणि लागणारी विशिष्ट माहिती मिळवा.

4. आपले ध्येय गाठण्यासाठी कोणती कारवाई आवश्यक आहेत ते ठरवा.

आपल्या उप आणि मुख्य ध्येयांपर्यंत पोहचण्यासाठी आपणास कोणते कार्य आवश्यक आहे ते ओळखा.

5. वेळापत्रकानुसार आपली कृती ठरवा.

रोजची योजना बनवून आपले ध्येय निश्चित वेळेमध्ये साध्य करण्यासाठी आवश्यक असलेली कारवाई करा. कार्याची संभाव्यता आणि पुढाकार निर्माण करण्यासाठी आपण प्रत्येक दिवशी हे कार्य करत रहा.

6. ठरविलेले  ध्येय साध्य करा.

आपले वेळापत्रक तंतोतंत आमलात आणा. आपले साध्य आणि परिणामांचा मागोवा घेत रहा.

ध्येय निश्चितीसाठी टिप्स:

• आपणास ज्या क्षेत्रातील ध्येय ठरवायचे आहे त्यांचा शोध घ्या (उदा. शैक्षणिक, वैयक्तिक इ.)
• भूतकाळातील आणि सध्यस्थितीतील उपलब्धीचे मूल्यांकन करून ध्येय किती प्रमाणात वास्तविक आणि कृती-केंद्रित करता येईल याचा विचार करा.
• आपण काय साध्य करू इच्छिता त्याची नोंद घ्या.
• ध्येय कसे मोजता येईल याचे वर्णन करा.
• कार्य समाप्तीची विशिष्ट तारीख (वेळेवर) समाविष्ट करा.
• खरोखरच स्मार्ट ध्येय म्हणून आपले ध्येय निश्चित करा.
• आवश्यक असल्यास, आपल्या ध्येय विधानात सुधारणा करत रहा.
• चला तर मग ध्येये निश्चित करूया आणि ते पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करूया. 

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF