व्यक्तिमत्त्व विकास | स्व विकास कौशल्ये | Self Development Skills |

व्यक्तिमत्वाची ओळख:

       आपण दैनंदिन जीवनात अशी अनेक वाक्ये ऐकत किंवा बोलत असतो

उदा. 1. सुशांत विलक्षण मुलगा आहे.

    2. रोमा रागीट आहे.

    3. पप्पा मनमिळाऊ स्वभावाचे आहेत.

    4. सर्व मुले मदत करतात.

वर ठळकपणे नमूद केलेली विशेषणे ही व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाचे वर्णन करतात. आपण सर्रास अशी अनेक विशेषणे वांरवार वापरत असतो. पण व्यक्तिमत्वाची निश्चित व्याख्या सांगा म्हटल्यानंतर अनेकजण गोंधळून जातात. वरील वर्णने ही कधीकधी बरोबरही असतात आणि बऱ्याचदा वरवरची, भोंगळ आणि समज-गैरसमजातून केलेली असतात. चला तर मग व्यक्तिमत्त्वाविषयी अधिक जाणून घेऊ या.

व्यक्तिमत्त्व म्हणजे काय?

व्यक्तिमत्त्व हा शब्द इंग्रजी भाषेतील Personality या शब्दाचा मराठी भाषेतील प्रतिशब्द आहे. Personality हा शब्द पर्सोना (Persona) या मूळ लॅटिन शब्दापासून तयार झाला आहे. पर्सोना म्हणजे मुखवटा, पूर्वीच्या काळी नाटकांमध्ये भूमिका प्रभावी करण्यासाठी मेकअपचा आधार न घेता त्या त्या पात्राचे मुखवटे परिधान केले जात असत. त्यामुळे पात्र कोणते आहे? याचा बोध सहजपणे होत असे. पर्सोना शब्दापासून Personality हा शब्द तयार झालेला असला तरी पर्सोनाप्रमाणे Personality चा अर्थ मर्यादित नाही. व्यक्तिमत्त्व म्हणजे वरवरचा मुखवटा नसून त्यासंबधी महत्त्वाची माहिती खालीलप्रमाणे आहे.

व्यक्तिमत्त्वाची संकल्पना समजण्यासाठी लक्षात ठेवावयाचे मुद्देः

• जीवन जगण्याची शैली म्हणजे व्यक्तिमत्त्व, याचा अर्थ व्यक्ती अद्वितीय असणे असा आहे. प्रत्येकाचे स्वतःचे असे वेगळे व्यक्तिमत्त्व असते.
• व्यक्तिमत्त्व आकलनामध्ये बाह्य देखावा, रंग, गोरेपणा, उंची आणि शारीरिक वैशिष्टे ही मर्यादित ठरतात.
• व्यक्तिमत्त्व हा एक व्यक्तीचा सुसंघटीत भाग आहे, जो एकसारख्या परिस्थितीत वेगवेगळ्या वेळी सातत्यपूर्ण जाणवतो.
• व्यक्तिमत्त्वातील शारीरिक व मानसिक गुणांचे संघटन स्थिर नसून परिवर्तनशील असते.
• अभिवृत्ती, श्रद्धा व घनिष्ठ सवयी हे व्यक्तिमत्त्वाचे अविभाज्य अंग आहेत जे सातत्यपूर्ण प्रेरणा देतात.
• एखाद्या परिस्थितीत दिलेल्या प्रतिक्रियेवरून आपण संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाविषयी भाकीत करू शकत नाही. 
• एखाद्यास व्यक्तिमत्त्वाचे लेबल लावण्यापूर्वी त्याच्या सामाजिक आणि परिस्थितीजन्य संदर्भाने विश्लेषण करणे आवश्यक ठरते.
• या जगामध्ये आदर्श व्यक्तिमत्त्वाची अशी गुणवैशिष्टे कोणतीही नाहीत. ती व्यक्तीच्या संस्कृती व परिस्थितीनुसार निर्धारित होतात. फक्त गुणच नाही तर आपण वर्तनाद्वारे कसे व्यक्त होतो; हे फार महत्वाचे आहे.

व्यक्ती सामान्यत: आपल्या व्यक्तिमत्त्व गुणांचे महत्त्व विशिष्ट क्रमाने संघटन करीत असते. हार्वर्ड विद्यापीठातील मानसशास्त्रज्ञ गाॉर्डन आलपोर्ट यांनी व्यक्तिमत्व अधिश्रेणीचे वर्णन तीन पातळीवर केलेले आहे.

1. प्रधान गुणविशेष : व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व या प्रधान गुणविशेषाने प्रभावित झालेले असते. हा गुणविशेष व्यक्तीला समाज जीवनाकडे पहाण्याचा दृष्टीकोन देतो. हा गुणविशेष व्यक्तीच्या वर्तनाचा प्रधान नियंत्रक म्हणून काम करतो. काही ठराविक व्यक्तीमध्ये हा गुणविशेष आढळतो. प्रधान गुणविशेष हा व्यक्तीच्या वर्तनाला दिशा देतो व तो त्यांच्यामध्ये एखाद दुसराच असतो. त्या गुणावरून त्यांच्या व्यक्तिमत्वाची संपूर्ण ओळख आपल्याला होते. जसे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा बुद्धीप्रामाण्यवाद हा प्रधान गुणविशेष आढळतो. त्यांनी आपल्या तहयात सर्वांना न्याय मिळावा यासाठी जीवन व्यतीत केले. त्यासाठी त्यांनी भारतीय समाजातील अमानवीय प्रथाविरुद्ध लढा दिला. आपण खरच खूप धन्य आहोत जे भारतीय संविधान बुद्धीप्रामाण्यवादावर आधारित आहे. तसेच या गुणविशेषाची अनेक महान व्यक्तिमत्त्वे आहेत. जसे मदर तेरेसाचा दयाळूपणा, महात्मा गांधीची अहिंसा इत्यादी.

2. केंद्रीय गुणविशेषः अधिश्रेणीमधील पुढील गुणविशेष प्रधान गुणविशेषाप्रमाणे अधिक प्रभावी नसला तरीही सर्वसामान्य व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाचा मुलभूत पाया असतो. सर्वसाधारणपणे केंद्रीय गुणाविशेषांची संख्या ६ ते १२ इतकी असते. आपण सहजपणे या सातत्यपूर्ण दृश्य गुणविशेषाच्या सहाय्याने त्यांचे वर्णन करू शकतो. उदा. प्रामाणिकपणा, समाजाभिमुखता, वक्तशीरपणा, जबाबदारपणा इत्यादी. व्यक्ती वर्तनातून हे गुणविशेष सातत्याने अभिव्यक्त होत असतात. अमीर खान यास परीपूर्णवादी, बुद्धिमान, विचारशील, रणनीतीकार, संयमी समाजसेक्क, कलाकार आणि शिस्तबद्ध म्हणून संबोधले जाते.

3. दुय्यम गुणविशेषः अलपोर्ट यांनी दुय्यम गुणविशेषांना अधिश्रेणीमध्ये सर्वात शेवटी ठेवलेले आहे. हे गुणविशेष प्रधान गुणविशेषासारखे सातत्यपूर्ण दिसून येत नाहीत व प्रत्येक व्यक्तीमध्ये भरपूर प्रमाणात आढळतात. हा गुणविशेष ठराविक प्रसंगी दिसून येतो म्हणजे यांचा वर्तनावर क्वचितच परिणाम होतो; शिवाय हा प्रभाव अल्प प्रमाणात असतो. व्यक्तिमत्त्व वर्णनामध्ये इतके महत्त्वाचे नाहीत. व्यक्तीची अभिवृत्ती, प्राधान्यक्रम, आवडनिवड इत्यादी या वर्गात सामाविष्ट होऊ शकतो. कचितप्रसंगी आपण ते व्यक्त करतो, कचितप्रसंगी आपण ते अव्यक्त ठेवतो आणि कधीकधी त्याच्या विपरीतही वर्तन करतो. उदा. एखादी शांत व्यक्ती अचानक एखाद्यावर भडकू शकते. एखाद्या धाडशी व्यक्तीस स्टेजरची भीती असू शकते. 

सिग्मंड फ्राईडचे व्यक्तिमत्व सिद्धांत:

सिग्मंड फ्राईड यांनी व्यक्तिमत्वाचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी मनोविश्लेषण सिद्धांत मांडला. त्यांनी मनाचे तीन स्तर असतात असे सांगितलेले आहे. बोधमन/ जाणिव (Conscious), सुप्तमन (Subconscious) आणि अबोध मन (Unconscious) असे तीन प्रकारात त्याचे वर्गीकरण त्यांनी मांडलेले आहे. बोध स्तरावर सद्यस्थितीत व्यक्ती अनुभवत असलेले वेदन, संवेदन, विचार, भावना, जाणिवा इत्यादींचे वास्तव असते.

सुप्तमन हे सर्व प्रतिक्रिया आणि स्वयंचलित क्रिया परिभाषित करते ज्या  आपण त्यांच्याबद्दल विचार केल्यास आपणास त्या जाणवू शकतात. उदाहरणार्थ, कार चालविण्याची आपली क्षमता: एकदा का आपण कर चालविण्यात  प्राविण्य मिळविले की कधी कोणत्या गियरचा वापर करायचा, कधी कोणते पेडल्स दाबायचे किंवा कोणत्या आरश्याकडे कधी पहावे,  कोठे थांबावे इ. या सर्व क्रिया स्वयंचलित  होऊन जातात. हे सर्व सुप्तमनाचे कार्य सतत चालू असते. त्यास आपण जशा सूचना देऊ किंवा विचार करू त्यापद्धतीने ते कार्य करते.

सिग्मंड फ्राईडचे असे मत आहे की आपल्या मनाचा बराच भाग हा अबोध मनाने व्यापलेला असतो. अबोध स्तरावर व्यक्तीच्या सहजप्रवृत्ती. इच्छा, प्रेरणा, ऊर्मी, अनुभाविश्वातील स्मृती इ. दडलेल्या असतात. याची जाणिव व्यक्तिला स्वत:ला  नसते. कधी कधी अनवधानाने अबोध मनातील उर्मी, इच्छा या बोलण्याच्या ओघात (स्लीप ऑफ टंग), स्वप्नातून व्यक्त होतात.

सिग्मंड फ्राईड यांनी मनोविश्लेषण सिद्धांतात व्यक्तिमत्वाचे इदम (Id), अहम (Ego) व पराअहम (Super Ego) या भागाचे स्पष्टीकरण केलेले आढळलते. हे तीनही भा परस्पर संबधित  असून त्यांच्यात सतत आंतरक्रिया सुरु असतात.

इदम: व्यक्तिमत्वाचा हा भाग सुखतत्वावर काम करतो. इदम पूर्णतया अबोध पातळीवर कार्य करतो कारण सुखकारक वेदानानुभव मिळविण्याचा सतत प्रयत्न करत असतो. यामध्ये सर्व मुलभूत मानवी गरजांचा (उदा. भूक तहान इ.) समावेश होतो. एखादी गोस्त आताच हवी अशासारखी हत्ती व स्वार्थी प्रवृत्ती इदमची असते. परिणामांचा विचार न करत केवळ सुखप्राप्तीसाठी इदम् काहीही करायला तयार असतो त्यामुळे तो अवस्तावादी ठरतो. सामाजिक बंधने, नैतिकता, मुल्ये यांची फिकीर त्यांमध्ये नसते. हा भाग लहान मुलामध्ये प्राधान्यक्रमाने अधिक असतो.

अहम: व्यक्तिमत्व रचनेतील हा भाग वास्तववादी तत्वानुसार कार्य करतो. याचे कार्य बोध पातळीवर चालते, व्यक्तिमत्वाचा सर्वाधिक बुद्धिमान, विचारशील, तर्कसंगत व संयमी भाग म्हणून अहम ओळखला जातो. वास्तवतेचे भान ठेऊन तो इदमला गरजा पूर्ण करण्यास उदुक्त करतो. वेळप्रसंगी इदमवर अंकुश ठेवण्याचे कार्य करतो.

पराअहम: पराअहम हा नैतिक तत्वानुसार कार्य करतो. चांगले-वाईट, चूक-बरोबर, नैतिक-अनैतिक यातील फरक तो जाणतो. नैतिक वर्तन करण्यास प्रवृत्त करतो.  पराअहममुळे इदमच्या स्वार्थी व हट्टी प्रवृत्तीला आला बसतो व व्यक्तिच्या सद्गुणांचा विकास होतो. 

व्यक्तिमत्त्व सुधारण्यासाठीचे टिप्स:

स्व-जाणीव : स्वतःला ओळखणे हे अत्यंत आवश्यक आहे. यासाठी स्वतःमध्ये कोणत्या चांगल्या आणि वाईट गोष्टी आहेत याची एक यादी करा. त्यानंतर त्यातील. चांगल्या गोष्टी प्रत्येक आठवड्याला वाढवण्याचा प्रयत्न करा. सोबत वाईट गोष्टींवर हळूहळू मात करीत एक तजेलदार, प्रभावी व्यक्तिमत्त्व घडवा. 

वर्तनातील सकारात्मकता : सकारात्मक भाव हा आपल्या वागण्या-बोलण्यातून इतर व्यक्तीना प्रतित झाला पाहिजे. तुम्ही नकारात्मक असाल, किंवा काही कारणांनी निराश असाल तर समोरच्या व्यक्तीवर तुमचा प्रभाव पडणार नाही. ती व्यक्ती आपणास टाळण्याचा प्रयत्न करेल. अशा वेळी आपण आपले कोणतेही म्हणणे त्यास पटवून सांगू शकत नाही. 

स्वत:चे मत तयार करा : दैनादिन जीवनात कोणताही प्रसंग असो आपणास स्वत:चे मत असणे अत्यंत आवश्यक असते. स्वत:चे मत नसलेल्या व्यक्तिला सध्याच्या स्पर्धात्मक युगात स्थान नाही. एकदा इतरांना समजले, की तुम्हाला मत नाही तर तुम्हाला गृहित धरु लागतात. यात आपले नुकसान होते. 

आभासी जग सोडून प्रत्यक्ष लोकांना भेटा : असे म्हटले जाते की, दररोज किमान एक माणूस जोडला पाहिजे. जर हे शक्य नसेल तर एका आठवड्यात वकरमान एक माणुस जोडण्याचा प्रयत्न करा. यामुळे आपला संपर्क वाढतो. आपाणास नवनवीन गोष्टी कळतात, समजतात. त्यामुळे आपल्या ज्ञानात भर पडते.

दररोज वाचन करा : वाचन करणारी व्यक्ती ज्ञानी समजली जाते. कारण त्यामुळे दररोज आपल्या ज्ञानात भर पडत असते. नवनवीन गोष्टी आपण आत्मसात करीत. असतो. त्यामुळे आपला समजुतदारपणा अधिक विकसित होतो. आणखी लोक आपल्याशी जोडले जातात.

नवीन छंद जोपासा : व्यक्तीला किमान एखाद दुसरा कोणतातरी छंद असला पाहिजे. छंद हा आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा अविभाज्य अंग आहे. म्हणून नवनवीन छंद जोपासायचा प्रयत्न करा. त्यातून आपला वेळ सत्कर्मी लागतो.

चांगला श्रोता बना : समोरची व्यक्ती काय सांगतेय, हे आपण नेहमी लक्ष देऊन ऐकायला हवे. जसे आपण चांगला वक्ता असावे असे वाटते तसेच चांगला श्रोता असणेही महत्वाचे असते. अन्यथा समोरच्या व्यक्ती आपले ऐकणार नाहीत. आपणास टाळण्याचा प्रयत्न करतील..

विनोदी रहा : सध्याच्या धकाधकीच्या जीवनात प्रचंड ताणतणाव जाणवत आहे. कामाच्या ठिकाणी तर कायम गंभीर विषयांवर चर्चा केली जाते. अशा वेळी एखादा विनोद तुम्हाला वेगळे परिणाम देऊन जातो. पण उपस्थित असलेल्या लोकांमध्ये तुम्ही केलेला विनोद किती साजेसा, समंजस आहे हे आधी तपासून घेणे गरजेचे असते. नाहीतर आपले हसे होऊ नये याची काळजी घ्यावी.

इतरांचा आदर करा : जर आपण समोरच्या व्यक्तीला आदर दिला, सन्मान दाखवला तर आपल्या व्यक्तिमत्त्वाला एक वेगळी झळाळी मिळते. त्यांच्या मनातील तुमचे स्थान अधिक बळकट होण्यास मदत होते. आदर दिल्याने आदर मिळतो.

देहबोलीवर लक्ष केंद्रित करा : समोरच्या व्यक्तिशी सवाद साधताना अगदी आरामात बोला. आपल्या देहबोलीवर अधिक भर द्या. त्यातून आपण प्रभावी संभाषण साधू शकतो. आपले म्हणणे पटवून देऊ शकतो. भाषण करतानाही देहबोलीला खुप महत्त्व आहे. त्यामुळे अनावश्यक हालचालींवर नियंत्रण ठेवा.

ड्रेसिंग सेन्स सुधारा :विशिष्ठ कार्यक्रमानुसार आपल्या कपड्यांची निवड करा. ऑफिसला जाताना साजेसे कपडे घाला. पार्टी रात्री असेल तर पार्टी लुकमध्ये जरा मॉडर्न दिसण्याचा प्रयत्न करा. मित्र-मैत्रिणीसोबत बाहेर फिरायला जाणार असाल तर हलके फुलके कपडे घाला.

आत्मविश्वास बाळगा : प्रत्येक व्यक्तीकडे आत्मविश्वास असायलाच हवा. आपल्या गुणाची आपल्याला पारख असायला हवी. पण अति आत्मविधास असू नये. त्यामुळे आपले नुकसान होते. पण स्वतःला दुर्लक्षितही करु नका. अन्यथा आपल्यात हिम्मत असतानाही आपण स्पर्धेबाहेर फेकले जाऊ शकतो सर्वोत्तम क्षमता असतानाही मागच्या रांगेत उभे राहणे मूर्खपणा आहे. तेव्हा बी कॉन्फिडन्ट; चला जग जिंकू या.

संदर्भ:

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2008). मानसशास्त्र- दक्षिण आशिया आवृत्ती. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

अभ्यंकर, ओक व गोळविलकर (2014). सामान्य मानसशास्त्र. दिल्ली: पिअरसन लॉंगमन

बडगुजर, बच्छाव व शिंदे (2009). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: डायमंड प्रकाशन

बर्वे बी. एन. (2006). व्यक्तिमत्व सिद्धांत. नागपूर: विद्या प्रकाशन 

नाईक, शिरगावे, घास्ते व बिराजे (2013). सामान्य मानसशास्त्र. पुणे: निराली प्रकाशन

पलसाने, एम. एन. (2006). मानसशास्त्र. पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन

Ciccarelli, S.K. and White, J.N. (2012). Psychology- south Asia edition. New Delhi: Pearson Publication  

ShivajiUniversity online SIM: Personality Development Skills, retrieved from  

http://www.unishivaji.ac.in/uploads/syllabus/Home/Skill%20development%20courses%202018/Personality%20development.PDF