शब्द प्रमाण व उपमान | verbal testimony and comparison |

शब्द प्रमाण व उपमान  | verbal testimony and comparison

शब्द किंवा आप्तवचन:

सांख्याना ज्ञानाचे एक प्रमाण म्हणून हे मान्य आहे. आप्तवचनापासून मिळणारे ज्ञान हे युक्त असते. विश्वनीय व्यक्ती किंवा ग्रंथ यापासून मिळणारे ज्ञान सत्य समजावयास पाहिजे असे सांख्य मानतात. सांख्यमतानुसार वेद हे कोळी मानवांनी रचले नसून ते अपौरुषेय असल्यामुळे ते नित्य किंवा अविनाशी आहेत असे मात्र म्हणता येणार नाही. कारण उगवलेल्या अंकुराला जरी कोणी व्यक्तीने उगवलेले नसले तरी तो केव्हातरी नष्ट होतोच. वेद हे अपौरुषेय असल्यामुळे त्यांच्याविषयी संशय व विपर्यय असत नाही व ते स्वतः प्रमाण आहेत, आणि त्यांचे प्रामाण्य स्वतः व्यतिरिक्त इतर कशावर जर असलंबून असले तर त्यांचा अधिकार अबाधित राहणार नाही असे सांख्याचे मत आहे.

प्रत्यक्ष व अनुमान ही जरी अत्यंत महत्वाची व व्यापक ज्ञानप्रमाणे व साधने असली तरी मानवास सर्वच ज्ञान प्रत्यक्ष व अनुमान यांच्या सहाय्याने मिळू शकत नाही. शब्दप्रमाणाला, आप्तवचन किंवा आप्तवाक्य असाही शब्दप्रयोग केला जातो. आप्त याचा अर्थ विश्वासार्ह व्यक्ती आप्तवाक्य याचा अर्थ विश्वासार्ह व्यक्तीने सांगितलेले किंवा दिलेले ज्ञान आपण साधारणपणे वयोवृध्द, ज्ञानवृध्द, विचारी, अनुभवी, विवेकी आणि सत्याची आवड असणाऱ्या व्यक्तींना आप्त समजतो. आप्तोपदेश असा शब्द न्यायसूत्रात वापरलेला आहे. आप्ताने सांगितलेले ज्ञान केवळ सत्यच नसते तर हितकारकही असते. आप्त कोणाचे अहित किंवा अकल्याण करणारा नसतो.

उपमान (सादृशानुमान/ साम्यानुमान):

’उपमान’ हे न्यायाना मान्य असलेले चौथे ज्ञानप्रमाण आहे. सर्वच ज्ञान प्रत्यक्ष, अनुमान व शब्द यांनी प्राप्त होते असे नाही. खरे म्हणजे पूर्वमीमांसक न्यायाची एकूण सहा प्रमाणे व साधने मान्य करतात. उपमान म्हणजे ’सादृश्यानुमान’ किंवा ’साम्यानुमान’ हे एक स्वतंत्र प्रमाण मानावे की नाही हा वादचा विषय आहे. परंतू न्याय व मीमांसक उपमानाला स्वतंत्र प्रमाण मानतात.

काही ज्ञान हे साम्यगुणांनी किंवा सादृश्यगुणांनी होत असते. ज्ञानप्रक्रियेत ’परिचिताकडून अपरिचिताकडे’ जाण्याची प्रक्रिया असते. अगदीच अपरिचित वस्तू व घटना असेल तर ती आपणास परिचित किंवा माहिती असलेल्या व्यक्तीसारखी (निदान काही प्रमाणात) आहे असे सांगितले, तरी नवीन, अनोळखी/ अपरिचीत वस्तू किंवा घटना ओळखण्यास मदत होते. न्यायात यासंदर्भात दिलेले उदाहरण महत्वाचे आहे. ते असे की, एका वनवासी माणसाने अनभिज्ञ मुलांना सांगितले की तुम्ही रानात जाल तेव्हा ’तुम्हाला गवय (रानगाय) नावाचा गाईसारखा प्राणी पाहावयास मिळेल’ म्हणजे गवय व गाय यांच्यात गुणसादृश्य असते. गाय हा सर्वांच्या परिचयाचा प्राणी आहे. त्याच्या सारखे (सदृश्य) गुण ज्या प्राण्याच्या ठिकाणी दिसतील त्यास ’गवय’ म्हणावयाचे अशा तऱ्हेने परिचीत वस्तूपासून अपरिचित वस्तूचे (प्राण्याचे, वनस्पतीचे, फळाचे, फुलाचे वगैरे कशाचेही) अनुमान करता येते व केले जाते त्यास सादृश्यानुमान म्हणजे ’उपमान’ म्हणतात. कोणतीही नवी वस्तू ओळखण्यासाठी तिचा वर्ग किंवा जाती ठरविण्यासाठी व तिला नाव किंवा संज्ञा देण्यासाठी ‘उपमान’ या प्रमाणाचा उपयोग होतो.

पूर्व मीमांसक ’उपमान’ हे ज्ञानाचे एक स्वतंत्र प्रमाण आहे असे मानतात. न्यायदर्शनही उपमानाला एक स्वतंत्र प्रमाण मानते. पण त्या दोघात फरक आहे. न्यायानुसार उपमान हे शब्द आणि त्या शब्दाने दर्शविली जाणारी वस्तू यांच्यातील संबंध आहे. उपमान हे गवयासारख्या अज्ञात जनावराचे गायींसारख्या ज्ञात प्राण्याशी असणाऱ्या सादृश्याचे ज्ञान होय. ते ज्ञान असे आहे दिसणारा हा गवय (रानगाय) आठवणाऱ्या गायीसारखा आहे, मीमांसेला अभिप्रेत असलेले उपमान असे नाही. मीमांसक म्हणतात की, शब्द आणि त्या शब्दाने दर्शविली जाणारी वस्तू (गवय) यांच्यातील संबंधाचे ज्ञान हे आप्तवचनावरुन (जो मनुष्य गवय हा गायीसारख्या असतो असे सांगतो त्यांच्या म्हणण्यापासून) होते, उपमानाने किंवा तुलनेने होत नाही. मीमांसेच्या मते ज्या व्यक्तीने असे सांगितलेले असते त्या तिच्या वचनाच्या स्मरणावरुन असे सादृश्यज्ञान होते. गवयाचे किंवा वनगायीचे ज्ञान हे तिला प्रत्यक्ष पाहण्याने होते, उपमानाने किंवा तुलनेने होत नाही. म्हणून मीमांसेच्या मते उपमानाने आठवणाऱ्या गायीचे सादृश्य प्रत्यक्ष दिसलेल्या गवयाशी समजते. मीमांसेनुसार उपमानाने होणारे ज्ञान असे असते. ‘आठवलेली गाय ही दिसलेल्या गवयाप्रमाणे असते, प्रत्यक्ष दिसलेल्या गवयासदृश (पूर्वी पाहिलेली व आता आठवलेली) गाय आहे असे ज्ञान उपमानाच्या मार्फत होते. ज्या कोणाही व्यक्तीने गाय पाहिलेली असेल आणि तिच्या दृष्टीस एखादा गवय पडला तर तिला स्वतःलाच गवय पाहात असताना त्यांच्यासारखी गाय असते असे आठवते. असे दोघांमधील सादृश्याचे ज्ञान म्हणजेच ‘उपमान’ होय. हे उपमानज्ञान अनुमानज्ञानाहून भिन्न अतसे कारण तेथे व्याप्तिज्ञानाची गरज असते.

प्रभाकराच्या मतानुसार उपमान याचा अर्थ असा होतो की, जेव्हा एखाद्याला सादृश्य दिसते आणि ते सादृश्यदर्शन हे न दिसणाऱ्या वस्तूशी तिच्या असणाऱ्या सादृश्याचे ज्ञान घडविते तेव्हा त्यास ‘उपमान’ म्हणतात. 

संदर्भ:

दीक्षित श्री. (2009). भारतीय तत्वज्ञान, कोल्हापूर: फडके प्रकाशन

जोशी, ग. ना. (2004 ). भारतीय तत्वज्ञानाचा बृहद् इतिहास खंड – 1 ते 12, पुणे: शुभदा सारस्वत प्रकाशन

सरदेसाई, एस. जी. (2001). भारतीय तत्त्वज्ञान : वैचारिक आणि सामाजिक संघर्ष, मुंबई: लोकवाङमय गृह 

ठाकरे, भू. मा. (2004). तर्कशास्त्र. पुणे: कुंभ प्रकाशन

जोशी आणि कुलकर्णी (2009). तत्वज्ञान तर्कशास्त्र, पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन