मुक्त शैक्षणिक संसाधने | Open Educational Resources |

मुक्त शैक्षणिक संसाधने (OER)

आज सर्वत्र ऑनलाईन शिक्षण जोरात सुरू आहे. अनेक लोक इंटरनेटवरुण काहीही उचलून स्वत:चे म्हणून सादर करत आहेत. पण प्रत्यक्षात एखादे स्त्रोत मुक्त आहे की कॉपीराइट अध्ययन साहित्य आहे याची खातरजमा कोणीही करताना दिसत नाही. आपण मुक्त शैक्षणिक संसाधने अगदी मुक्तहस्ते वापरू शकतो का? सद्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात आकडेवारी (साहित्य) मुद्रित, इलेक्ट्रॉनिक किंवा इंटरनेट (ऑनलाईन) इ. स्वरूपात उपलब्ध आहे.  शैक्षणिक स्तरावर हे साहित्य मुद्रित स्वरूपात विविध पाठ्यपुस्तकांमध्ये उपलब्ध आहे. शिक्षक या पुस्तकांचा उपयोग अध्यापनासाठी, तर विद्यार्थी अध्ययनासाठी करतात. लेखकाच्या परवानगीशिवाय पाठ्यपुस्तकातील मजकूर कोणीही वापरू शकतो. परंतु जर कोणी परवानगीशिवाय पाठ्यपुस्तकातील मजकूर (काटछाट न करता एखादा त्याच्या नावाने प्रकाशित करू इच्छित असेल तर) वापरले तर ते कॉपीराइटचे उल्लंघन मानले जाते. म्हणून एखाद्यास इतरांचे साहित्य (मजकूर, संदेश, चित्रे, व्हिडिओ इ.) पुन्हा वापरायचे असल्यास त्यास परवानगी घेणे आवश्यक असते कारण ती लेखकाची/ संपादकाची मालमत्ता असते. परंतु आज शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांसमोर सर्वात मोठे आव्हान योग्य सामग्री ओळखणे आणि वापरणे हे आहे.

मुक्त शैक्षणिक संसाधनांचा अर्थ:

मुक्त शैक्षणिक संसाधनांच्या संकल्पनेचे वर्णन करण्यापूर्वी आपणास हे समजले पाहिजे की मुक्त शैक्षणिक संसाधने अस्तित्वात कशी आली. पूर्वी शिक्षक अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेमध्ये दृक-श्राव्य सामग्री अल्प प्रमाणात वापरत. आज वर्ग-अध्यापनात शिक्षकांद्वारे दृक-श्राव्य सामग्री मोठ्या प्रमाणात वापरली जात आहे. परंतु आज दृक-श्राव्य सामग्री अध्ययन-वस्तू म्हणून आणि नंतर पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-वस्तू म्हणून वापरण्यास सुरवात झालेली आहे (Reusable Learning Objects) त्यातूनच RLO ही संकल्पना उदयास आली. पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-वस्तू पुनर्वापरयोग्य शैक्षणिक संसाधनांचे प्रतिनिधित्व करतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मानसशास्त्राच्या शिक्षकाने एखाद्या विशिष्ट विषयावर पॉवरपॉईंट स्लाइड विकसित केली असेल तर त्याचे सादरीकरण इंटरनेट (ऑनलाइन) वर उपलब्ध केले जाऊ शकते आणि मानसशास्त्राच्या इतर शिक्षकांद्वारे ते वापरले जाऊ शकते. अशा प्रकारे, पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-वस्तू अध्ययन-अध्यापन संसाधनांचे प्रतिनिधित्व करतात जे उपयोगी असून त्यांचा पुन्हा-पुन्हा वापर केला जाऊ शकतो. परंतु अध्ययन वस्तूचा पुनर्वापर करताना, आपल्याला कायदेशीर बाबींचा विचार करणे आवश्यक आहे कारण पुनर्वापरयोग्य अध्ययन वस्तू कॉपीराइटचे हक्क असलेले असतात. अशा प्रकारे, आपणास एखादे पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-वस्तू वापरायची असेल तर आपणास त्या संबंधित लेखकाची परवानगी घ्यावी लागेल.

डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या सर्वत्र वापरामुळे बर्‍याच शैक्षणिक संस्थाची माहिती इंटरनेटवर उपलब्ध आहे आणि ती संगणक, मोबाईल, आयपॉड इत्यादी डिजिटल उपकरणांद्वारे पाहू शकतो.  सार्वजनिकत्या (पब्लिक डोमेन) उपलब्ध असलेल्या या शैक्षणिक संसाधनांना ओपन एज्युकेशनल रिसोर्स (OER) म्हटले जाते. पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-वस्तू आणि मुक्त शैक्षणिक संसाधनांमधील मुख्य फरक असा आहे की मुक्त शैक्षणिक संसाधनास वैधानिक कॉपीराइट लेबल किंवा मुक्त परवाने दिलेले असतात जे पुनर्वापर करण्याच्या अधिकारांविषयी माहिती देतात. अशा प्रकारे, मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही संबंधित हक्कांच्या प्रकारानुसार अवलंबली आणि पुन्हा वापरली जाऊ शकतात. मुक्त शैक्षणिक संसाधनाबाबत खालील काही व्याख्या पाहूया:

• "अध्ययन-अध्यापन आणि संशोधन साहित्य डिजिटल किंवा इतर कोणत्याही माध्यमात पब्लिक डोमेनमध्ये उपलब्ध आहे किंवा मुक्त परवान्याअंतर्गत जाहीर केलेले आहे, जे अमर्यादित व कोणतेही निर्बंध न घालता इतरांद्वारे कोणतीही फी न घेता प्रवेश, वापर, रूपांतरन आणि पुनर्वितरनास परवानगी देते त्यास मुक्त शैक्षणिक संसाधने म्हणतात."- युनिस्को (2002)
• "मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही अध्ययन- अध्यापन आणि संशोधन संसाधने आहेत जी पब्लिक डोमेनमध्ये उपलब्ध आहेत किंवा बौद्धिक मालमत्ता परवान्याअंतर्गत मुक्त केलीली आहेत जी त्यांचा विनामूल्य वापर करण्यास आणि इतरांना त्याची पुनर्निर्मिती करण्यास परवानगी दिलेली असते. मुक्त शैक्षणिक संसाधनांमध्ये संपूर्ण कोर्स, अभ्यासक्रम साहित्य, मॉड्यूल, पाठ्यपुस्तके, व्हिडिओ, चाचण्या, सॉफ्टवेअर आणि ज्ञान मिळविण्यास समर्थन देण्यासाठी वापरली जाणारी कोणतीही इतर साधने, सामग्री किंवा तंत्रे यांचा समावेश होतो." दि विल्यम आणि फ्लोरा हेवलेट फाउंडेशन (2013)
• “मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही कोणत्याही शैक्षणिक संस्थाचे अभ्यासक्रम, पाठ्यपुस्तके, व्हिडिओ, मल्टीमीडिया अनुदेशन, पॉडकास्ट आणि इतर कोणत्याही सामग्रीच्या स्वरूपात असू शकते जी अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेसाठी तयार केलेले आहे. हे विद्यार्थ्यांच्या वापरासाठी विनामूल्य उपलब्ध असून त्यासाठी कोणतेही रॉयल्टी किंवा परवाना शुल्क भरणे आवश्यक नसते.” कॉमनवेल्थ ऑफ लर्निंग
• “मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही अध्ययन-अध्यापन सामग्री आहे जी कोणालाही वापरण्याकरिता मुक्तपणे उपलब्ध असते, मग ते शिक्षक असो किंवा स्वयं-अध्ययन करणारे विद्यार्थी. सामग्री कशी वापरली जाऊ शकते, पुन्हा वापरता येईल का, रुपांतरित आणि सामायिक केली जाईल का याचा उल्लेख क्रिएटिव्ह कॉमन्स किंवा जीएनयू परवाना असणारे मुक्त शैक्षणिक संसाधनात असते." (OER क्रिएटिव्ह कॉमन्स)

वरील व्याख्यामध्ये मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही अध्ययन-अध्यापन सामग्रीचे काही प्रकार आहेत जे मुक्त परवाना असलेले पब्लिक डोमेनमध्ये उपलब्ध आहेत याचे वर्णन करतात. सामान्यत: मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत हे ऑनलाइन सामग्री असून जे उपयोग, पुनर्वापरयोग्य, सामायिक आणि व्यावसायिकतेसाठी वापरल्या जाऊ शकतात. अशा प्रकारे, मुक्त शैक्षणिक संसाधने हे पुनर्वापरयोग्य अध्ययन-अध्यापन सामग्री आहेत. मुक्त शैक्षणिक संसाधने ही मजकूर, व्हिडिओ, ऑडिओ, प्रतिमा, फाइल्स इत्यादी तसेच पाठ्यपुस्तके किंवा संपूर्ण अभ्यासक्रम या स्वरूपात असू शकतात. विशिष्ट शैक्षणिक संसाधने ही विशिष्ट हेतू साध्य करण्यासाठी तार्किक आणि क्रमिकरित्या तयार केलेले आहेत, त्यांना "अध्ययन सामग्री" असे म्हणतात, त्याचप्रमाणे संपूर्ण अभ्यासक्रमासाठी विकसित केलेले मुक्त शैक्षणिक संसाधनांना मॅसिव ओपन ऑनलाईन कोर्स- (MOOC) म्हणतात.

मुक्त शैक्षणिक संसाधनांची उदाहरणे:

आता आपण मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांच्या काही उदाहरणांवर चर्चा करूया. NCERT चे नॅशनल रिपॉझिटरी ऑफ ओपन एज्युकेशनल रिसोर्सेस (National Repository of Open Educational Resources - NROER) हे एक मुक्त शैक्षणिक संसाधन भांडार आहे ज्यात विविध वर्गांसाठी दृक-श्राव्य फायली आणि डिजिटल पाठ्यपुस्तके आहेत. मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांच्या राष्ट्रीय भांडारात उपलब्ध शैक्षणिक संसाधने NCERT च्या परवानगीशिवाय आपण त्याचा वापर करु शकतो. त्याचप्रमाणे मल्टीमीडिया एज्युकेशनल रिसोर्सेस फॉर लर्निंग अँड ऑनलाईन टीचिंग (MERLOT) आणि OER कॉमन्स इत्यादी बरीच भांडार आहेत.

मुक्त शैक्षणिक संसाधन भांडारशिवाय, शैक्षणिक संसाधने इंटरनेट / ऑनलाइनवर देखील उपलब्ध आहेत. अशा संसाधनास संलग्न मुक्त परवाने वापरलेले असतात. इंटरनेटमध्ये मुक्त शैक्षणिक संसाधने ओळखण्यासाठी आपण त्याच्याशी संबंधित परवाने तपासले पाहिजेत. सामान्य: क्रिएटिव्ह कॉमन्सचे मुक्त परवाने हे मुक्त शैक्षणिक संसाधनांशी जोडलेले आहेत. उदाहरणार्थ, "WHO चा निरोगी दक्षिण-पूर्व आशिया प्रदेशात WHO ची 70 वर्षे रिपोर्ट, 2018" "https://apps.who.int/iris/handle/10665/274297.pdf” हे विनामूल्य उपलब्ध शैक्षणिक संसाधन आहे. आणि खालील आकृतीमध्ये दर्शविल्याप्रमाणे त्याचा CC-BY-NC-SA परवाना आहे.

मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांची ओळख आणि वापर:

तंत्रज्ञानाच्या युगात ऑनलाइन / इंटरनेटवर शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांना मुक्त शैक्षणिक संसाधने वापरण्यासाठी सहज उपलब्ध आहेत. शिक्षक मुक्त शैक्षणिक संसाधने अध्यापनासाठी तसेच स्वत:चे विषयज्ञान वाढविण्यासाठी अध्ययन पूरक साहित्य म्हणून वापरू शकतात. परंतु महत्वाची बाब म्हणजे अध्ययन आणि अध्यापनासाठी योग्य मुक्त शैक्षणिक संसाधने निवडणे आणि शोधणे हे आहे. आपण वर चर्चा केलेली आहे की मजकूर, व्हिडिओ, अभिरुप खेळ आणि इतर डिजिटल स्वरूपांमधून इंटरनेटवर बरीच मुक्त शैक्षणिक संसाधने आहेत. योग्य शैक्षणिक संसाधने ओळखताना सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. म्हणूनच, आता आपण या मुक्त शैक्षणिक संसाधनांची उपलब्धता, त्याची उपयोगिता आणि अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेमध्ये त्याचा समावेश याविषयी चर्चा करु या.

पहिल्या परिच्छेदात वर्णन केल्याप्रमाणे मुक्त शैक्षणिक संसाधने ऑनलाइन / इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत. याचा अर्थ असा होतो की मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामान्यत: वेबसाइटवर उपलब्ध असतात. म्हणून कोणीही मुक्त शैक्षणिक संसाधने शोधण्यासाठी कोणतेही शोध इंजिन (जसे की गूगल, बिंग, याहू, डकडक गो, सीसी सर्च इ.) वापरू शकतो कारण वर्ल्ड वाईड वेब (WWW) हे विशाल शैक्षणिक संसाधने आणि सामग्री पुरतात. म्हणून कधीकधी ते शोधणे फार कठीण जाते. त्यासाठी एखादे ऑनलाइन उपलब्ध शैक्षणिक संसाधने शोधण्यासाठी विशिष्ट शोध इंजिन वापरले पाहिजे. विशिष्ट शोध इंजिन संसाधने / सामग्री अतिशय अचूकपणे, स्पष्टपणे शोधतात आपण मुक्त शैक्षणिक संसाधनांसाठी विशिष्ट शोध इंजिन वापरल्यास ते सामग्री फिल्टर करून केवळ मुक्त शैक्षणिक संसाधने प्रदान करतात. काही विशिष्ट शोध इंजिन खाली दिलेले आहेत:

• क्रिएटिव्ह कॉमन्स (https://creativecommons.org/)
• मुक्त शैक्षणिक संसाधनांची निर्देशिका (http://doer.col.org/)
• OER कॉमन्सचे मुक्त शैक्षणिक संसाधने (https://www.oercommons.org/)
• फोकसेमॅटिंक (http://folksemantic.com/)
• डिस्कवरएड (https://wiki.creativecommons.org/wiki/DiscoverEd)

अशी काही इतर शोध इंजिन आहेत जी विशिष्ट शोध इंजिन व्यतिरिक्त मुक्त शैक्षणिक संसाधने शोधण्यात आणि ओळखण्यात मदत करतात. यापैकी काही शोध इंजिन खाली दिली आहेत:

• ओपन एज्युकेशन कन्सोर्टियम (http://www.oeconsortium.org/)
• संगणक विज्ञान मुक्त शैक्षणिक संसाधने (http://iiscs.wssu.edu/drupal/csoer)
• टी.ई.एम.ओ.ए. (http://temoa.info/)

मुक्त शैक्षणिक संसाधने ओळखण्याचा दुसरा मार्ग म्हणजे Google वापरणे. परंतु Google वापरताना आपण सेटिंग्जमधील "प्रगत शोध" (advance search) वर क्लिक करुन बदल करू शकतो. त्यानंतर आपण "वापराचे अधिकार" अंतर्गत दिलेला पर्याय निवडून बदल जतन करुण कोणत्याही मुक्त शैक्षणिक संसाधनांचा शोध घेण्यासाठी Google चा वापर करू शकतो. Google द्वारे मुक्त शैक्षणिक संसाधन सामग्री शोधण्यासाठी या टप्प्यांचा वापर केला जातो.

शैक्षणिक संसाधने ओळखण्याची आणखी एक सामान्य पद्धत म्हणजे विनामूल्य शैक्षणिक स्त्रोतांचा साठा/भंडार शोधणे. विनामूल्य शैक्षणिक संसाधन साठा/भंडार ही अशी वेबसाइट आहेत जिथे डिजिटल सामग्री जतन केली जाते. डिजिटल सामग्रीमध्ये ई-मजकूर, ऑडिओ आणि व्हिडिओ फायली इ. समाविष्ट आहेत. अशा प्रकारे विनामूल्य शैक्षणिक संसाधन भांडार असलेल्या वेबसाइट्सवर वैविध्यपूर्ण प्रकारचे शैक्षणिक स्त्रोत संरक्षित आहेत. नॅशनल स्टोअर ऑफ ओपन एज्युकेशनल रिसोर्स (NROER), मल्टीमीडिया रिसोर्सेस फॉर एज्युकेशन अँड ऑनलाईन लर्निंग (MERLOT),  विकिपीडिया, टीचरट्यूब, यूट्यूब इ. काही विनामूल्य शैक्षणिक स्त्रोत भांडार आहेत.

आपण विनामूल्य शैक्षणिक संसाधने ओळखण्यासाठी शोध कसा घ्यायचा याविषयी चर्चा केलेली आहे. आता आपण अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेत विनामूल्य शैक्षणिक संसाधने कशी वापरायची याबद्दल चर्चा करूया. अध्ययन-अध्यापनातील  मिश्रण, उपयोगत आणणे आणि मालमत्ता तयार करणे यासाठी विनामूल्य शैक्षणिक संसाधने वापरण्याचे तीन मार्ग (सीओएल, 2015). मिश्रण म्हणजे विविध विनामूल्य शैक्षणिक स्त्रोत एकत्र करणे आणि स्थानिक संदर्भानुसार पूर्णपणे नवीन रचना व्युत्पन्न करण्यासाठी अतिरिक्त सामग्री जोडणे. उदाहरणार्थ, टीचरट्यूबवर दोन व्हिडिओ उपलब्ध करुन आपण नवीन व्हिडिओ तयार करू शकतो. उदाहरणार्थ, आपण विनामूल्य शैक्षणिक स्त्रोत निवडून त्यांचा वापर करण्यासाठी वेगवेगळ्या भाषांमध्ये अनुवाद करु शकतो.  मालमत्तेच्या दृष्टीने निवडलेली वस्तू मालमत्ता / शैक्षणिक संसाधने / सामग्रीचा भाग म्हणून पूर्णपणे भिन्न संदर्भात वापरली जातात.

मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत वापरण्याच्या सामान्य पद्धतींबद्दल चर्चा केल्यानंतर, विनामूल्य शैक्षणिक संसाधने कशी वापरली जातात याचे उदाहरण पाहूया. समजा आपण इयत्ता आठवीच्या विद्यार्थ्यांना उर्जेची संकल्पना शिकवत आहात. त्यांना ते समजणे तसे कठीण आहे. अशा परिस्थितीत आपण असा विचार करू या की उर्जेच्या संकल्पनेवरील व्हिडिओमुळे विद्यार्थ्यांचे आकलन सुधारेल परंतु आपण असा व्हिडिओ विकसित केलेला नाही. तर आपण उर्जेच्या संकल्पनेवर व्हिडिओंसाठी मुक्त शैक्षणिक संसाधन भंडार मधून शोधू शकतो. आपण YouTube किंवा टीचर ट्यूबवर वापरासाठी उपलब्ध व्हिडिओ डाउनलोड करू शकतो. परंतु आपण डाउनलोड केलेले व्हिडिओ विनामूल्य शैक्षणिक संसाधने आहेत आणि त्यास मुक्त परवाना जोडलेला आहे याची खात्री करावी. व्हिडिओ संलग्न असलेल्या परवान्याच्या आधारे व्हिडिओच्या प्रदात्यास श्रेय दिले पाहिजे. अशा प्रकारे आपण अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेत उपलब्ध मुक्त शैक्षणिक संसाधने वापरू शकतो.

मुक्त शैक्षणिक संसाधनांची निर्मिती:

शिक्षक म्हणून आपण अनेक पाठ, नियोजन, अध्ययन-अध्यापन सामग्री विकसित करतो आणि त्यांचा वापर शिक्षण प्रक्रियेसाठी करतो. परंतु मुक्त शैक्षणिक संसाधने आणि ज्ञान सामायिकरण संकल्पना उदयास आल्यामुळे शिक्षकांना त्यांचे अध्ययन-अध्यापन संसाधने सर्वसाठी सामायिक करण्याचा पर्याय उपलब्ध आहे. प्रत्येकाने तयार केलेल्या अध्ययन-अध्यापन संसाधनांचा उपयोग इतरांना होतो. अशा प्रकारे, सामायिक संसाधने इतरांना आपले अध्ययन-अध्यापन संसाधने वापरण्यास मदत करतात. परंतु येथे एक सावधानता बाळगली पाहिजे आहे की संसाधने सामायिक करताना, लेखकाने त्याचा अध्ययन-अध्यापन संसाधनांचा कसा उपयोग करावा हे जाणून घेण्याचा अधिकार आहे. येथे परवान्याची भूमिका अस्तित्त्वात येते. अध्ययन-अध्यापनाची संसाधने सामायिक करताना लेखक त्याच्याबरोबर परवाना संलग्न करतो. क्रिएटिव्ह कॉमन्स परवाना (पुढे तपशीलवार पाहणार आहोत) हा सर्वात सोपा आणि लोकप्रिय परवाना आहे. म्हणून जेव्हा जेव्हा आपण एखादी सामग्री विकसित करु आणि त्यास मुक्त परवाना जोडू, तेव्हा ती सामग्री मुक्त शैक्षणिक संसाधन होते आणि इतर लोक त्या सामग्रीचा वितरण करण्यासाठी देखील वापर करू शकतील तसेच मिश्रण करू शकतील आणि त्यास संलग्न परवान्यानुसार नवीन सामग्री विकसित करू शकतील.

आपण आपले अध्ययन-अध्यापन संसाधने मुक्त शैक्षणिक संसाधनांमध्ये कसे बदलू शकतो? हे करण्यासाठी, आपण मजकूर, ऑडिओ, व्हिडिओ, सादरीकरण, चित्र इत्यादीच्या आधारे प्रथम अध्ययन-अध्यापन संसाधन विकसित करुया. सामग्री विकसित केल्यानंतर आपण त्यावर एक मुक्त परवाना जोडू शकतो. आपल्या अद्यायन-अध्यापन संसाधनाशी निगडित मुक्त परवान्याच्या स्वरूपावरुन लोक आपली सामग्री वापरुन नवीन सामग्री सामायिक, विकसित करू शकतात किंवा व्यावसायिक हेतूसाठी वापरू शकतात. 

मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिकरण:

आपण मुक्त शैक्षणिक संसाधने विकसित करण्याच्या मार्गांचा विचार केला आहे. आता आपण पाहू या की एखादी अध्ययन वस्तू सामान्य वापरासाठी कशी सामायिक केली जाऊ शकते. मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिक करण्याचे संभाव्य मार्ग म्हणजेः (i) आपल्या वेबसाइटवर मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत पोस्ट करणे, (ii) संस्थात्मक वेबसाइटवर मुक्त शैक्षणिक संसाधने पोस्ट करणे, (iii) मुक्त शैक्षणिक संसाधन भांडारांमध्ये पोस्ट करणे, (iv) मुक्त शैक्षणिक संसाधने ऑनलाईन तयार करणे; (v) मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिक करण्यासाठी सामाजिक नेटवर्क वापरणे. आता आम्ही याबद्दल सविस्तर चर्चा करुया.

i) स्वत:ची वेबसाइट: मुक्त शैक्षणिक संसाधने विकसित केल्यावर, प्रदाता त्यास आपल्या वेबसाइटवर सामायिक करू शकतो. कोणतीही व्यक्ती त्यांची स्वतःची वेबसाइट तयार करू शकतात. या वेबसाइट्स शैक्षणिक वापरासह विविध उद्देशाने वापरल्या जातात. अशा वेबसाइट्स मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत होस्ट करण्यासाठी वापरल्या जाऊ शकतात आणि कोणालाही सहज उपलब्ध असतात.

ii) संस्थात्मक वेबसाइट: शैक्षणिक संस्थांची स्वतःची वेबसाइट असते. या वेबसाइट्सचा वापर मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिक करण्यासाठी देखील केला जाऊ शकतो. उदाहरणार्थ, इग्नू त्याच्या संस्थात्मक वेबसाइटद्वारे स्वतःचे प्रशिक्षण सामग्री आणि दृक-श्राव्य कार्यक्रम होस्ट करते. तसेच एनसीईआरटी त्यांच्या वेबसाइटवर देखील भिन्न शैक्षणिक संसाधने सामायिक करत असते.

iii) मुक्त शैक्षणिक संसाधन भंडार (OER रेपॉजिटरी): मुक्त शैक्षणिक संसाधनांचे काही स्त्रोत मोबदला व काही विनामूल्य दिले जातात. हे भंडार मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत होस्ट करण्यासाठी स्रोत आहेत. अशा भंडारमध्ये मुक्त शैक्षणिक संसाधने जमा करण्यासाठी त्या भंडारमध्ये नोंदणी करावी लागते. नंतर पुर्वनिर्धारित मानकांच्या गुणवत्तेच्या आधारे पुनरावलोकन व मूल्यांकन करून मुक्त शैक्षणिक संसाधने स्वीकारले जातात. मानदंड पूर्ण करणारे मुक्त शैक्षणिक संसाधने त्यांच्या डेटाबेसमध्ये उपलब्ध असतील आणि कोणीही पाऊ शकतात.

iv) ऑनलाइन तयार करणे: बर्‍याच वेबसाइट्स मुक्त शैक्षणिक संसाधनांच्या ऑनलाइन विकासास परवानगी देतात. ऑनलाइन शैक्षणिक संसाधने तयार करणे शक्य आहे जसे की वेबसाइटवर उपलब्ध असलेली सामग्रीचे संशोधन, सुधारणा, दुरुस्ती आणि ऑनलाइन जोडली जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, connexions, (http://cnx.org), wikieducator (http://wikieducator. org), Wikipedia (http:// wikipedia.org), यासारख्या वेबसाइट ऑनलाइन सुधारित सामग्री आणि सामग्री जोडण्याची परवानगी देतात. आपण सामग्री जोडताच वेबसाइट स्वत: त्यांच्या कॉपीराइट नियमानुसार मुक्त परवाने जोडतात.

v) सामाजिक नेटवर्क: मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिक करण्यासाठी सामाजिक नेटवर्क देखील माध्यम म्हणून वापरले जाऊ शकते. सोशल नेटवर्किंग वेबसाइटचा वापर संप्रेषणासाठी मोठ्या प्रमाणात केला जात आहे आणि त्याला प्रचंड लोकप्रियता मिळालेली आहे. अशा प्रकारे, सामायिक मुक्त शैक्षणिक संसाधने सोशल नेटवर्क्सद्वारे मोठ्या संख्येने लोकांपर्यंत पोहोचू शकतात. काही सामान्य सामाजिक नेटवर्क मुक्त शैक्षणिक संसाधने सामायिक करण्यासाठी वापरली जातात. उदाहरणार्थ - एखादे चित्र सामायिक करण्यासाठी फ्लिकर(www.flickr.com) वापरणे आणि YouTube वर (www.youtube.com) त्याच्याबरोबर असलेल्या क्रिएटिव्ह कॉमन्स परवाना असलेले व्हिडिओ सामायिक करण्यासाठी केले जाते. त्याचप्रमाणे, मुक्त शैक्षणिक संसाधनांची माहिती ऑनलाइन देण्यासाठी ट्विटर आणि फेसबुकचाही वापर केला जाऊ शकतो.

मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांचे फायदे आणि मर्यादा:

मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांचा वापर लक्षणीय प्रमाणात वाढला आहे, त्याचे काही फायदे खालील प्रमाणे:

i) शैक्षणिक संसाधने मिळविण्याचे मूल्य कमी झाले आहे कारण शैक्षणिक संसाधने कधीही ऑनलाइन उपलब्ध असतात.

ii) मुक्त शैक्षणिक संसाधने दर्जेदार साहित्य पुरवतात कारण त्यात पुरेसे तज्ञ असतात आणि शैक्षणिक संसाधने जगाच्या कोणत्याही भागात असलेल्या वापरकर्त्यांपर्यंत सामायिक केली जातात.

iii) कोणत्याही वयोगटातील विद्यार्थ्यांना उत्कृष्ट साहित्य मिळते.

iv) मुक्त शैक्षणिक संसाधने स्वतंत्र आणि सहयोगी शिक्षणास प्रेरणा देतात.

v) शिक्षक जगातील मुक्त शैक्षणिक संसाधने म्हणून त्यांचे शैक्षणिक स्त्रोत देखील सामायिक करू शकतात आणि अशा प्रकारे इतर शिक्षकांच्या संसाधनांबरोबर त्यांच्या संसाधनांची तुलना करून त्यांच्या शिक्षणाची गुणवत्ता वाढविण्यात मदत होते.

vi) शिक्षक सार्वजनिक कामासाठी मुक्त परवाणे असलेले त्यांचे कार्य (स्त्रोत) प्रकाशित करू शकतात.

जरी मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांचे काही फायदे असले तरी त्याचे काही तोटेही (मर्यादा) आहेत ते शिक्षणक्षेत्रात मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत स्वीकारण्यात अडथळे म्हणून कार्य करतात:

i) मुक्त शैक्षणिक संसाधनांच्या वापराशी संबंधित धोरण ही त्याची पहिली मर्यादा आहे. मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांच्या धोरणाविषयी निश्चित अशी परिभाषा सद्य स्थितीत नाही, त्यामुळे शिक्षण क्षेत्राशी निगडीत ऑनलाइन उपलब्ध शैक्षणिक संसाधने स्वीकारणे आणि वापरणे अवघड आहे.

ii) कॉपीराइटचे प्रश्न मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांच्या वापरास देखील अडथळा आणतात. जरी मुक्त शैक्षणिक स्त्रोतांकडे मुक्त परवाना असाल तरी त्यांच्यावर लावण्यात आलेल्या निर्बंधांमुळे बर्‍याच वापरकर्त्यांना त्यांच्या आवश्यक गरजांनुसार त्याचा अवलंब करणे आणि त्यांची ओळख पटविणे कठीण जाते.

iii) ऑनलाईन बर्‍याच मुक्त शैक्षणिक संसाधन सामग्री आहेत, परंतु विशिष्ट शोध इंजिनचा वापर करून आपणास आवश्यक विशिष्ट मुक्त शैक्षणिक संसाधने ओळखणे फारच वेळ खाऊ आणि अवघड आहे. जरी मुक्त शैक्षणिक संसाधने ओळखली गेली तरी विशिष्ट त्यांच्या आवश्यक गरजांनुसार स्वीकारणे कठीण आहे.

iv) मुक्त शैक्षणिक संसाधन गुणवत्तेशी आणि कायदेशीर बाबीशी संबंधित आहे. आज प्रत्येकासाठी शैक्षणिक संसाधने विकसित करणे आणि त्यांना मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत म्हणून अपलोड करणे शक्य आहे. परंतु जे मुक्त शैक्षणिक संसाधने तयार करतात त्यांना विश्वासार्ह मुक्त शैक्षणिक संसाधन भंडार आणि वेबसाइट्स मिळविण्यात समस्या आहेत.

v) ऑनलाइन शैक्षणिक संसाधने पोस्ट करण्यात तज्ञांचा इच्छा महत्त्वाची असते.  ते सहकार्यांबरोबर संसाधने सामायिक करण्यास तयार असतील पण सर्वांसाठी नाही. हे त्यांच्या कामाचे क्रेडिट गमावण्याच्या भीतीमुळे किंवा इतर काही कारणामुळे असू शकते.

vi) ऑनलाइन उपलब्ध शैक्षणिक संसाधने वैध आणि विश्वासार्ह आहेत याची खात्री करता येण कठीण आहे. कारण मुक्त शैक्षणिक स्रोतांची गुणवत्ता तपासण्यासाठी असे कोणतेही सुस्पष्ट धोरण उपलब्ध नाही. बरेच मुक्त शैक्षणिक संसाधने अर्थपूर्ण आणि अस्सल नाहीत. मुक्त शैक्षणिक संसाधनांमध्ये भाषा आणि सांस्कृतिक अडथळे आहेत. हे कदाचित मुक्त शैक्षणिक स्त्रोत निर्मात्यांनी त्यांची भाषा आणि संस्कृती लक्षात घेऊन विकसित केले असेल परंतु ते बहुतेक लोकांसाठी उपयुक्त नसतात आणि स्थानिक गरजानुसार त्याचा वापर अवघड आहे.

vii) मुक्त शैक्षणिक संसाधनांशी संबंधित तंत्रज्ञानाच्या मुद्द्यांशी निगडीत आहे. हे खरे आहे की शिक्षक आणि विद्यार्थी तांत्रिकदृष्ट्या साक्षर आहेत परंतु अनेक् लोकाकडे संगणक आणि इंटरनेट सुविधा नाहीत. त्यांच्यासाठी, मुक्त शैक्षणिक संसाधने शोधणे आणि ओळखणे एक कठीण काम आहे.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

अधिक वाचण्यासाठी पुस्तके:

Butcher, N. (2015). A Basic guide to open educational resources (OER), Frontenoy: UNESDOC Digital Library, ISBN: 978-1-894975-41-4

OECD (2007). Giving Knowledge for Free: The Emergence of Open Educational Resources, Paris: OECD

Slide Player (online content) retrieved from https://slideplayer.com/slide/14004104/

कुमार, अ. सी. (2018). मुक्त शैक्षणिक संसाधन, egyankosh, retrieved from dated July, 2020 http://egyankosh.ac.in//handle/123456789/46447

केंद्रीय विद्यालय इफको गांधीधाम लायब्ररी (online content) retrieved from July, 20 https://kviffcogimlibrary.wordpress.com/open-educational-resourc/

शैक्षिक संचार संकाय (online content) retrieved from http://cec.nic.in/cec/hindi/oer