कोविड -19 शी मनोसामाजिक लढा | Covid -19 information | कोरोना व्हायरस

कोविड -19 शी मनोसामाजिक लढा

"आजचा आपला ताण कमी करण्यासाठी व्यवहार्य पद्धती"

11 मार्च 2020 रोजी, जागतिक आरोग्य संघटनेने (WHO) कोविड -19 ही जागतिक महामारी म्हणून जाहीर केले.  कारण तोपर्यंत कोरोना विषाणूची लागण झालेल्या रुग्णांची संख्या तेरा पटीने वाढली होती.  तेंव्हा भारतात विषाणूची केवळ 62 प्रकरणेच नोंदवली गेली होती.  जे जगातील एकूण संक्रमित लोकसंख्येपैकी केवळ 0.05 टक्के होते.  जागतिक आरोग्य संघटना आणि बर्‍याच युरोपियन देशांना एकीकडे या साथीच्या तीव्रतेची जाणीव असल्याचे समजले आणि त्यास सामोरे जाण्यासाठी आवश्यक असलेल्या स्त्रोतांचे मूल्यांकन आणि तजवीज केली गेली. परंतु तोपर्यंत बचावात्मक भूमिका घेत भारत या संकटाच्या महासागराच्या काठावर होता.  असे दिसते की भारत या आपत्तीची वाट पहात आहे.  प्रश्न असा आहे की या महामारीस सामोरे जाण्यासाठी भारताने आवश्यक उपाययोजना करण्यास उशीर केला आहे का?

आज जगभरात (या पोस्टच्या वेळी) 30 कोटी व्यक्तींना संसर्ग झालेल्या कोरोना विषाणूमुळे चिंता, भीती, ताण आणि मनस्ताप आपण आपल्या आवाक्यात कसा ठेवू शकतो? ही लढाई आपल्या घराबाहेर असलेल्या सूक्ष्म शत्रूविरूद्ध असल्यासारखे दिसते आहे, परंतु संघर्ष खरोखरच आपल्या मनाच्या आत सुरू आहे. चिंता आपले लक्ष वेधून घेत आहे आणि आपल्या कल्पनांना लाथ मारून आपला आनंद आणि शांती दूर सारत आहे. आपण आपल्या मनात सर्वात वाईट परिस्थिती निर्माण करण्यास सुरवात केली आहे जी कधीही न घडणाऱ्या भयानक व दुर्दैवी गोष्टींसाठी आगाऊ रक्कम देण्यासारखे आहे.

विशेषत: कोविड -19 मुळे, आपण प्रियजनांना संक्रमित करू या चिंतेने ग्रासले गेलो आहे, मृत्यूच्या शक्यतेने घाबरलेलो आहे आणि असुरक्षित लोकांविषयी चिंता; यासारख्या विचित्र विचारांशी झगडत आहोत. कोविड -19 ही एक वेगाने पसरणारी, सतत बदलणारी आणि अनावश्यक चिंता निर्माण करायला लावणारी वेगवान महामारी आहे जी आपल्याला पटकन भयभीत करत आहे.  

आपण आजची कोविड -19 विषयाची चिंता सुरुवातीच्या टप्यातच ओळखली पाहिजे अन्यथा तिने रुद्ररूप धारणा केल्यास आपण नाहक त्यास बळी पडू शकतो. कोविड -19 संक्रमित झाल्याने आपण घाबरुन जाऊन अचानक आपल्या घरात किंवा कामाच्या ठिकाणी स्वत:ला अलग ठेऊन सुरक्षित राहण्याचा प्रयत्न करीत असू तर ते बर्‍यापैकी सामान्य आहे. पण त्यामुळे येणारा एकटेपणा आणि अविचार यामुळे आपण घाबरून जाण्याची शक्यता अधिक असते.  सुदैवाने, आज अशी साधने आणि संसाधने आहेत जी आपल्याला विवेकी चिंता करण्यास मदत करतात.

आपणास मानसिक ताण-तणाव किंवा चिंताग्रस्त वाटत असल्यास, त्यास सामना करण्याचे मार्ग हे आपल्या भावनांचे व्यवस्थापन करण्यास मदत करतील. यास सामोरे जाण्याची धोरणे नेहमीच नैसर्गिक वाटणार नाहीत, परंतु आपणास निरोगी व्यक्ती बनण्यासाठी वैज्ञानिक-मार्ग निवडला पाहिजे. स्वतःला विचारले पाहिजे की, "मला जिथे जायचे आहे तिथे जाण्यासाठी मी काय करीत आहे?"

आपल्या कृती, विचार किंवा भावनांकडे कटाक्षाने नजर ठेवणे ही एक अवघड प्रक्रिया असू शकते. तरीसुद्धा, आपल्या भावनांचा प्रतिकार करणे किंवा त्यांना दडपणे हे विरोधाभासी परिणाम निर्माण करते, जसे की आपली भीती नष्ट करण्याऐवजी वाढवणे. अशाप्रकारे, यास सामना करण्याच्या धोरणामुळे संकटे, कृतज्ञता आणि लवचिकता निर्माण होण्यासाठी आपल्या ताण-तणावांकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. नवीन दिनक्रम सुरू करताना सुसंगत असणे कठिण आहे हे सर्वसामान्य आहे. स्वत:ला व्यवस्थित जाणून घेतल्यामुळे आपण आलेल्या प्रसंगाला नेमकेपणाने सामोरे जाऊ शकतो.

धोरण # 1: चार मूलभूत गरजांचे मूल्यांकन करणे

  मूलभूत आरोग्याच्या गरजा भागविण्यासाठी आपल्याकडे मजबूत आधारस्तंभ असणे आवश्यक आहे. हे आरोग्याचे चार आधारस्तंभ भावनांच्या नियमनासाठी पायाभूत आहेत आणि ते टेबलाच्या पायांसारखे असतात. भावना-नियमन सारणी अस्थिर असल्यास, इतर आधारभूत पद्धती वापरणे आणि स्वतः तयार करणे अवघड आहे. या चार आधारस्तंभांमध्ये निरोगी झोप, पोषण-आहार, शारीरिकरित्या सक्रिय राहणे आणि सामाजिक समर्थन यांचा समावेश आहे. आपण सुरुवातीला आपल्या भावना-नियमन सारणीच्या स्थिरतेवर चर्चा करूया.

• आपण नियमित झोपेचे वेळापत्रक पाळतो आणि इतर झोपेच्या सवयींचा सराव करतो  का? (उदा. आवश्यक वामकुक्षी, झोपण्यापूर्वी एलईडी लाईटचा प्रकाश मंद करणे इ.)
• पौष्टिक पदार्थयुक्त संतुलित आहार घेतो का? (उदा. भाज्या, फळे, धान्य, प्रथिने इ.)
• आपण नियमित व्यायाम करण्यास सक्षम आहोत (उदा. मध्यम-तीव्रतेचे शरीरातील प्राणवायू वाढविण्यासाठी आठवड्यातून 150 मिनिटे व्यायाम) आणि आपण दिवसभरात काही प्रमाणात शारीरिकदृष्ट्या सक्रिय राहतो का?
• आपण इतरांपासून स्वतःला वेगळे करत आहात की इतर आपणास अलिप्त समजत आहेत?

वरील प्रश्न हे आपल्या मूलभूत मानवी गरजांचे मुल्यांकन करतात आणि त्याचा सामना करण्यासाठी धोरण विकसित करण्याचे चांगले मार्ग सुचवतात. शिवाय, कोविड -19 मुळे बर्‍याच लोकांच्या सर्वसामान्यपणाच्या भावनांमध्ये व्यत्यय आणत असताना, हे मूल्यांकनाचे प्रश्न विशेषतः उपयुक्त ठरतात.

धोरण# 2: भावना-आधारित सामना

भावनांशिवाय आपले जीवन चैतन्यहीन आणि रसहीन झाले असते. किंबहुना  भावनांमुळे आपल्या जीवनात चैतन्य व सजीवता आहे. भावना या क्षणिक असतात, भावना समुद्राच्या उसळणाऱ्या लाटांसारखे उद्भवू शकतात, परंतु त्या थोड्यावेळाने निघूनही जातात. भावना-आधारित सामना करणारी धोरणे आपल्या प्रतिक्रियांना आपल्या भावनांशी जुळवून भावनिक लाटांपासून आपला बचाव करण्यास मदत करतात.

१. जेव्हा आपण दु:खी, उदास किंवा नैराश्यात असतो तेव्हा हळुवार आणि सुखदायक काहीतरी करून पहा:

• आल्हाददायक संगीत ऐकत गरम पाण्याने आंघोळ करणे

• एखादे वाचनीय पुस्तक घेऊन आरामशीर बैठक मारून वाचन करणे

• योग, ध्यान-धारणा किंवा लक्ष केंद्रित होईल अशा गोष्टी करणे  

• आपल्या आवडत्या गोष्टींबद्दल बोलण्यासाठी मित्राला फोन करणे (अशा मित्राला जो आपलं बोलण एकूण घेईल)

२. आपणास निराशा, अस्वस्थ किंवा मानसिक थकवा असेल तर खालील गोष्टी करू शकतो:

• आपले घर किंवा खोली साफ करणे (आणखीन पसारा होणार नाही याची काळजी घ्यावी)
• क्ले मॉडेल्स बनविणे आणि ते तोडणे (तोडायच की नाही हे आपल्या रागावर अवलंबून आहे)
• मोठया आवाजात संगीत लावणे आणि नृत्य करणे (दुसऱ्याला राग येणार नाही याची काळजी घेणे)
• एखादा उत्कृष्ट फोटो काढण्याचा प्रयत्न करणे किंवा ज्या व्यक्तीचा राग येतो त्याचे चित्र काढणे. (काढलेल्या चित्राचे नंतर काय करायचं ते तुम्ही ठरवा)

३. आपण चिंतेने ग्रासलेले असू, तर आपण खालील प्रयत्न करू शकतो:

• आपल्या चिंता मोठ्याने बोलून दाखवा (आपल्या जवळच्या लोकांसमोर)
• मोठ्याने श्वासोच्छ्वास घ्या आणि आपल्या हृदयावर हात ठेऊन हृदयाचे ठोके मोजण्याचा प्रयत्न करणे. (आल इज वेल)
• हास्य-विनोदाचे व्हिडिओ पाहून मोठ्याने हसून आपला तणाव कमी करण्याचा प्रयत्न करणे.
• आपणास चैतन्य न देणारे अनुपयुक्त, निर्जीव विचारांची नोंद घेत रहा (उदा. "उद्या काय होईल?")

      धोरण # 3: मूलभूत गोष्टींचे परिपूर्ण प्रशिक्षण

जेव्हा आपणास तीव्र भावनिक वेदना किंवा प्रचंड चिंता असते, तेव्हा मूलभूत गोष्टींचे परिपूर्ण प्रशिक्षण आपणास सध्याच्या क्षणी घडणार्‍या वास्तविकतेवर लगाम घालण्यास मदत करते. थोडक्यात, मूलभूत गोष्टींचे परिपूर्ण प्रशिक्षण हे इतरांच्या आणि आपल्या नकारात्मक भावनांमध्ये फरक करण्यास मदत करते. मूलभूत गोष्टींचे परिपूर्ण प्रशिक्षण याचा मानसिक, शारीरिक आणि सुखदायक धोरणामध्ये आपण समावेश करू शकतो (Najavits, २०१९).

1. मानसिक मूलभूत गोष्टींच्या परिपूर्ण प्रशिक्षणामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होऊ शकतो:

• पाचही ज्ञानेंद्रियांचा वापर करून सभोवतालच्या वातावरणाचे तपशीलवार वर्णन करणे (उदा. भिंती रंगविलेल्या आहेत, फॅन कर्रकर्र करत आहे, खुर्ची मजबूत आहे इ.)
• वर्गीकरणाचा खेळ खेळणे (उदा. विविध प्रकारची आडनावे, प्रसिद्ध शहरांची यादी, झाडांचे प्रकार)
• स्वतःसाठी मोठ्याने सुरक्षिततेचे वाक्ये म्हणणे (उदा. माझे नाव ____ आहे; मी सध्या सुरक्षित आहे. मी सध्या वर्तमानात आहे, भूतकाळात नाही. मी ____ येथे वास्तव करतो आहे; आजची तारीख _____ आहे.)

२. शारिरीक मूलभूत गोष्टींच्या परिपूर्ण प्रशिक्षणामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होऊ शकेल:

• आपले पाय वाळूमद्धे रोऊन ठेवणे (समुद्रकाठी असाल तर नाहीतर आपली आवडीनुसार कोमट किंवा गार पाणी घेऊ शकता)
• स्पर्श करण्यासाठी आणि लक्ष केंद्रित करण्यासाठी लहान वस्तू (उदा. पेन, रिंग, रुमाल) सोबत ठेवणे
• आपल्या हातावर थंड/ कोमट पाणी ओतणे किंवा कोमट पाण्याने शॉवर घेणे

३. सुखद मूलभूत गोष्टींच्या परिपूर्ण प्रशिक्षणामध्ये खालील उदाहरणांचा समावेश करता येईल:

• कायम स्मरणात रहावे म्हणून आपल्या आवतीभोवती प्रेरणादायक गाणी किंवा म्हणी लावणे
• पुढील आठवड्यात आपण ज्या गोष्टी करणार आहात त्याबद्दल सकारात्मक विचार करणे
• आशावादी विधानांचा उच्चार (उदा. "मी हे व्यवस्थित हाताळू शकते/तो; हेही संकट निघून जाईल.")

मूलभूत गोष्टींच्या परिपूर्ण प्रशिक्षणाच्या धोरणांचा अधिकाधिक फायदा घेण्यासाठी आपण 20-30 मिनिटे वरील गोष्टींचा अनेकदा सराव करावे आणि मूलभूत गोष्टींसाठी परिपूर्ण प्रशिक्षणाच्या स्वतःच्या पद्धती तयार करावेत. आपण वास्तवात स्वतःला समृद्ध करण्याचा एक सर्जनशील मार्ग कोणता आहे? हे सर्वानी आपापल्या परीने शोधले पाहिजे.

धोरण # 4: खोल श्वासोच्छ्वास

खोल श्वासोच्छ्वास, ज्याला डायफ्रेमॅटिक श्वासोच्छ्वास देखील म्हणतात, काळजी आणि ताण-तणावासाठी आपल्या शरीराच्या प्रतिसादाचे व्यवस्थापन करण्याची एक सुनिश्चित पद्धत आहे. चिंता आणि ताण-तणाव आपल्या मज्जासंस्थेवर आक्रमण करतात आणि आपल्याला “लढा, पळा किंवा गोठवा” प्रतिसाद निर्माण झाल्याने आपल्या शरीरांतर्गत असंख्य शारीरिक लक्षणे (उदा. श्वासाची गती मंदावणे, श्वासोच्छ्वासाची गती वाढणे, थरथरणे, चक्कर येणे, घाम येणे) उद्भवतात.

सदर गोष्टीवर नियंत्रण राखण्यासाठी, प्राणायाम उपयुक्त ठरेल. प्राणायामांची सुरुवात करताना पुरक, कुंभक आणि रेचक कृती करणे अपेक्षित असते (१) पुरक - म्हणजे नियंत्रित वेगाने श्वास आत घेण्याच्या क्रियेस पुरक असे म्हणतात. जेव्हा आपण हळूहळू किंवा स्थिरपणे दोन्ही प्रकारे श्वास घेतो तेव्हा लय आणि प्रमाण योग्य असणे आवश्यक असते. (२) कुंभक- कुंभक म्हणजे आत घेतलेला श्वास थांबविण्याची प्रक्रिया. फुफ्फुसात श्वास रोखून ठेवणे, आतील कुंभक सोडून पुन्हा श्वास घेण्याची आणि काही काळ पुन्हा थांबण्याच्या प्रक्रियेस बाह्य कुंभक म्हणतात. येथेही ताल आणि योग्य प्रमाण असणे आवश्यक आहे. ३) रेचक – आत घेतलेला श्वास नियंत्रित गतीने बाहेर सोडण्याच्या प्रक्रियेस रेचक म्हणतात. जेव्हा श्वास हळूहळू किंवा स्थिरपणे बाहेर पडतो तेव्हा ते लय आणि योग्य प्रमाणात असणे आवश्यक असते.

शेवटी, कुंभक आणि रेचकची वारंवारता समजून घेतल्यास रोज हा प्राणायाम केल्यास बरेचसे रोग बरे होतात. त्याचबरोबर जर आपण भस्त्रिका, कपालभाती, शीतली आणि भ्रामरी प्राणायाम घातल्यास ताण-तणावाचा प्रभाव कमी करण्यात यशस्वी ठरतो.

धोरण # 5: माइंडफुलनेस/ सजगता

सजगता ही आपली रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते, ताण-तणाव कमी करताना सकारात्मक भावना वाढवते आणि जोडप्यांमध्ये तसेच कुटूंबातील निरोगी संबंध सुलभ होतात. सजगता ही मानसिकरित्या सक्रिय राहण्याची, स्वीकारण्याची आणि क्षणाक्षणाला प्रक्रिया करण्याची मानसिक महाशक्ती आहे. थोडक्यात, आपण “चांगले” किंवा “वाईट” असा कोणताही निर्णय न देता वर्तमानकाळात जे काही अनुभवत आहोत, भावना व्यक्त करत आहोत त्याप्रमाणे आपण त्याचे अनुकरण केले पाहिजे.

या मानसिक महाशक्तीला बळकट करण्यासाठी मार्गदर्शनाखाली सजग ध्यान, खाण्याविषयी सजगता आणि सावधपणे चालणे हे काही मार्ग आहेत. इतर पद्धती विषयी याअगोदार चर्चा केलेली आहे. मूलभूतपणे, सर्व सजगता पद्धतींमध्ये जागरूकता, अवधान आणि स्वीकृती अशा तीन-पायऱ्या असतात. कोविड -19 बाबत असलेली चिंता, आपल्या विचारांवर निर्णय न घेता केवळ निरीक्षण करण्याचा प्रयत्न करा आणि हे विचार आपल्या अस्तित्वावर आणि श्वासोच्छवासावर कसा परिणाम करतात हे निश्चितपणे जसा वेळ निघून जाईल तसे क्षीण होत जातील.

धोरण # 6: एकमेका सहाय्य करूया

अनेक संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, इतरांना मदत केल्यामुळे आपले भावनिक आरोग्य अधिक जोपासन्यास मदत होते. कोविड -19 मुळे विलगीकरणाचा सावधगिरीने दिलेला सल्ला, थोडासा वेगळा दिसू शकतो. त्यासाठी आपल्या नातेवाईकांची किंवा मित्राची विचारपूस करण्यासाठी फोन करणे, प्रोत्साहित करणारा मजकूर पाठविणे किंवा इतरांना प्रेरणादायी व्हिडिओ पाठविणे.

आजच्या काळात अनेक सामाजिक माध्यमांच्या आधारे एकमेकांशी बोलू शकतो. त्यांना काय हव-नको याची विचारपूस करू शकतो, कदाचित आपण आर्थिकदृष्ट्या सक्षम असाल, तर इतर लोकांना मदत करू शकतो. जर आपण डिलीव्हरी ऑर्डर केली असेल तर अतिरिक्त टिप किंवा धर्मादाय संस्थांना देणगी देऊ शकतो.

परोपकार आपल्याला मानवतेतल्या चांगल्या गोष्टीची आणि आपल्याला निरोगी समाजात समृद्ध जीवनाची जाणिव करून देतात. फ्रेड रॉजर्स यांनी असे म्हंटले आहे की “जेव्हा मी लहान होतो, आणि मला चित्रपट किंवा बातम्यांमध्ये भितीदायक गोष्टी दिसल्या की  माझी आई मला म्हणायची,‘ मदतनीस शोध, मदत करणारी माणसे तुला नेहमी सापडतील.”

धोरण # 7: स्वत:च्या समस्या समजून घेणे

आपल्या जीवनात बदल करण्यास सुरूवात करण्यासाठी आपल्याला जागरूकता आणि अंतर्दृष्टी आवश्यक आहे. आपल्या समस्यांकडे दुर्लक्ष करण्यास सामान्यत: चार मुख्य घटक आढळतात जे सद्य परिस्थितीत महत्त्वपूर्ण योगदान देतात (हॅरिस, २०१९). ज्ञान हे सामर्थ्य आहे आणि या चार प्रमुख घटकांचे तपशीलवार वर्णन केल्याने आपल्यात बदल घडवून आणण्याची आवश्यकता आहे.

१. विचारांमुळे गुंतागुंत येते.

• आपण कोणत्या आठवणी, काळजी, स्वत:वरील टीका किंवा इतर अप्रिय कथन/ गोष्टी जतन करून ठेवत आहोत?
• आपण कोणत्या विचारांनी मागे खेचले जात आहोत, सभोवताली घुटमळण्यास किंवा खाली येण्यास कोणते विचार जबाबदार आहेत?

२. आपण कोणत्या भावनांविरुद्ध संघर्ष करीत आहोत?

• आपण अनुभवत असलेल्या भावना, इच्छा किंवा वेदना कोणत्या आहेत?
• आपण कोणत्या भावनांकडे दुर्लक्ष करीत आहोत, लढाई करीत आहोत, दडपून टाकत आहेत?

३. आपण जीवनातील कोणत्या क्रिया करीत आहोत?

• आपण कशामुळे अडकतो, आपला वेळ, पैसा आणि शक्ती वाया घालवतो?   
• आपण जीवनातील संकटाना कसे सामोरे जातो?

४. आपण कोणत्या कठीण परिस्थिती टाळत आहोत?

• आपण कशाचा त्याग केला आहे, संघर्षानंतरही सोडले आहे किंवा स्वत:हून दूर झाला आहात?
• जीवनातील ताण-तणाव हातळताना कोणत्या गोष्टींचा त्याग केला आहे?

आपण ज्या समस्येचा सामना करीत आहोत त्याचा एक छोटा सारांश लिहून, आणि आपल्या जीवनावर त्याचा कसा प्रभाव पडतो आणि कोणत्या गोष्टीमुळे ते आपणास अटकाव करतात याच्या सहाय्याने आपण या प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकतो. कोविड -19 मुळे आपल्या आयुष्यात कोणत्या समस्या उद्भवल्या आहेत? या समस्या आपणास उत्तम बनण्यापासून कसे दूर ठेवत आहेत? याचा साकल्याने विचार होणे गरजेचे बनते.

आपली भूमिका:

कोरोना विषाणूची लागण झालेल्या 100 पैकी जवळपास 80-90% लोक सामान्य सर्दीमुळे बरे होतात पण 10 ते 20 टक्के लोकांना न्यूमोनिया होऊ शकतो, ज्यामुळे त्यांना रूग्णालयात भरती केले जाऊ शकते. यातील अत्यावश्यक 5 ते 8 टक्के लोकांना आयसीयूमध्ये भरती व्हावे लागत आहे, तर 2 ते 3 टक्के लोकांना आपला प्राण गमवावा लागू शकतो. अनेक वयस्क लोक जे दुर्बल आहेत किंवा ज्यांना हृदयरोग, मधुमेह, रक्तदाब आणि मूत्रपिंडसारखे आजार आहेत. अशा आजारांनी ग्रस्त असलेल्या लोकांना अशा साथीच्या वेळी विशेष काळजी घेणे आवश्यक असते.

कोविड -19 ही संघर्षाची भट्टी आहे जी जगभरात “सामान्यतेची” नवीन व्याख्या  बनत आहे. आपण सद्य परिस्थितीत समस्येच्या आहारी जाणारे आहोत की समस्येचा सामान्य करणारे आहोत याचा नव्याने शोध घेणे काळाची गरज बनली आहे. जर का आपण लवचिकता, सारासार विचार, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, स्वत:च्या क्षमता आणि कमकुवतपणा या अंगांचा विचार केल्यास सामना करण्याचे हे सात मार्ग आपणास नवीन व्यक्ती म्हणून या अभासी प्रक्रियेमधून बाहेर पडण्यास मदत करतील. सद्यपरिस्थितीत आपणास कोरोनास हरवायचे नाही तर त्याच्यासोबत आनंदाने कसे जगता येईल याचा विचार करायचा आहे. 

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

अधिक वाचनासाठी संदर्भ:

Emmons, R. A., & Shelton, C. M. (2002). Gratitude and the science of positive psychology. Handbook of Positive Psychology.

Harris, R. (2009). ACT made simple: A quick-start guide to ACT basics and beyond. Oakland, CA: New Harbinger.

Najavits, L. (2002). Seeking safety: A treatment manual for PTSD and substance abuse. New York, New York: Guilford Publications.

World Health Organisation (2020). Coronavirus disease (COVID-19) outbreak. Retrieved from Https://www.who.int