स्वप्नांचा मानसशास्त्रीय मागोवा | Dreams psychological analysis

 

स्वप्नांचा मानसशास्त्रीय मागोवा

फार पुरातन काळापासून माणूस त्याला पडणाऱ्या स्वप्नांचे अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करत आलेला आहे. स्वप्नात भविष्यात घडणाऱ्या घटनांचे संकेत, पूर्व सूचना मिळतात असे मानले जाते. आपणास भेडसावणाऱ्या चिंता स्वप्नांचे रूप घेऊन येतात किंवा निसर्ग आपल्याशी संवाद साधायला स्वप्न एक माध्यम म्हणून वापरतो असेही मानले जाते. अनेक कवी, लेखक, नाटककार, चित्रकार, शास्त्रज्ञ आदींना त्यांच्या कलाकृती साकार करण्याची प्रेरणा स्वप्नातून मिळाल्याचे सांगितलेले आढळते.

आपण झोपी जात असताना, जागृतावस्थेत एखाद्या समस्येचे निराकरण करण्यात अपयशी ठरलेल्या समस्यांवर आपले सुप्त मन कार्य करत राहते. अनेकांना याचा अनुभव आलेला असेल की झोपल्यानंतर काहीवेळाने त्या समस्येवर उत्तर सहज सापडले आहे. असेच काही शास्त्रज्ञांची उदाहरणे आहेत ज्यांना झोपेत असताना मोठे वैज्ञानिक शोध लागलेले आहेत.

दिमित्री मेंडेलीव यांनी पहिली मूलद्रव्यांची आवर्त सारणी मांडली. रसायनशास्त्रातील हा एक अमूलाग्र बदल आणि शोध होता. यातील बहुतांश मूलद्रव्ये त्यांना स्वप्नात दिसून आले होते. तसेच प्रसिद्ध भारतीय गणितज्ञ रामानुजन हा असे मानत असे कि  जेव्हा त्याला गणितातील एखादा प्रश्न/ प्रमेय सुटत नसे तेव्हा त्याच्या स्वप्रात त्याचे उत्तर मिळत असे.  प्रेडरिक केकुल ह्या जर्मन शास्त्रज्ञास स्वप्नात बेन्झीनच्या रेणूची रचना कशी असेल त्याचे उत्तर मिळाले होते. वैज्ञानिक पद्धतीचा जनक रेने देकार्त यानेही आपल्या शास्त्रीय योगदानाचे श्रेय आपल्या स्वप्नांना दिलेले आहे. अशा अनेक कथा आख्यायिकांमुळे स्वप्न आणि त्यांच्या गुढतेचे आवरण तयार झाले. असे असले तरी स्वप्नांचा शास्त्रीय अभ्यास किंवा मानसशास्त्रीय अभ्यास विसाव्या शतकातच सुरु झाला.

स्वप्नांच्या माध्यमातून सामान्य बोधावस्थेमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल होतो. झोपेच्या वेळी एखाद्याच्या मनात उद्भवणारे विचार, प्रक्रिया, भावनिक चढउतार असा स्वप्नांचा अर्थ लावता येतो. स्वप्न पाहणे सहसा REM (डोळ्यांची तीव्र हालचाल) झोपेशी संबंधित असते. डिमेंट अँड क्लीटमॅन (1957) यांच्या अभ्यासानुसार, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीस  REM झोपेतून उठविले, तेव्हा त्यांनी पाहिलेले  80% स्वप्न सांगितले तर NREM (डोळ्यांची हालचाल होत नसते) झोपेमधून उठविले तेंव्हा व्यक्ती केवळ 7% स्वप्नाचे वर्णन करू शकली. आधुनिक मानसशास्त्रज्ञांनी स्वप्नांचा सविस्तर अभ्यास केला आहे आणि त्या आधारे स्वप्नांशी निगडीत पुढील काही प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.

स्वप्न किती काळ टिकून राहते? आधुनिक संशोधनातून हे स्पष्ट झाले आहे की एखाद्या व्यक्तीने पाहिलेले स्वप्न वास्तविक जीवनातल्या घटनेपर्यंत टिकते. या वस्तुस्थितीच्या पुष्टीसाठी डेमेंट अँड वुल्फर्ट (1958) यांच्या अभ्यास मदत करते. या अभ्यासामध्ये, REM झोपेमधून उठवले गेले ज्यामध्ये ती व्यक्ती स्वप्न पाहत होती आणि त्यांना आपल्या स्वप्नाबद्दल बोलवायस सांगण्यात आले, त्यांना असे आढळले की स्वप्नातील वर्णन करण्यास जवळजवळ REM झोपेइतकाच समान वेळ लागला. यामुळे हा निष्कर्ष निघाला की स्वप्नातील घटना वास्तविक जीवनात घडतात तितक्या कालावधी टिकतात. काही मानसशास्त्रज्ञांनी अशा स्पष्टीकरणावर आक्षेप घेतला आहे आणि असे म्हटले आहे की स्मृतिभ्रंशामध्ये वापरल्या जाणार्‍या कार्यपद्धतीतील दोषांमुळे ते वैज्ञानिक मानले जाऊ शकत नाही.

सर्व लोक स्वप्न पाहतात का? मानसशास्त्रज्ञांनी केलेल्या संशोधनातून हे स्पष्ट झाले आहे की प्रत्येकजण स्वप्न पाहतो. फरक एवढाच की झोपेतून उठल्यानंतर काही लोकांना स्वप्नांतील दृश्यांचा आणि प्रतिमांचा यशस्वीरित्या पुनरुच्चार करता आला तर काही लोकांना असे करणे अवघड गेले. काही मानसशास्त्रज्ञांचे असे मत आहे की काही लोकांना REM झोपेमधून उठणे खूप सोपे जाते ज्यामुळे, अशा व्यक्ती पाहत असलेल्या स्वप्नांचे अधिकाधिक वर्णन करण्यास सक्षम असतात तर काही लोक असे आहेत की त्यांना REM झोपेतून जागे होणे अवघड जाते, त्यामुळे ते पाहत असलेल्या स्वप्नांचे वर्णन करण्यास सक्षम नसतात.  

लोकांना स्वप्न पाहताना त्या प्रक्रियेची माहिती असते का? मानसशास्त्रज्ञांनी या प्रश्नाचे उत्तर 'हो' असे दिलेले आहे. मानसशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की लोकांना त्यांचे स्वप्न ओळखण्यासाठी प्रशिक्षण दिले जाऊ शकते आणि जेव्हा त्यांना जाणीव होते की ते स्वप्न पाहत आहेत तेव्हा स्वप्नांच्या स्वयंचलित प्रवाहावर त्याचा कोणताही परिणाम होत नाही. सॅलेमी (1970) यांनी एक अभ्यास केला ज्यामध्ये असे दिसून आले आहे की जेव्हा स्वप्न पडत असेल तेव्हा त्याला चालू स्विच बंद करण्याचे यशस्वी प्रशिक्षण दिले गेले होते. यावरून हे सिद्ध होते की एखाद्या व्यक्तीला स्वप्ने पाहतानाही त्याची जाणीव असते, त्यामुळे त्याच्या उत्स्फूर्त प्रवाहाचा कोणताही परिणाम त्यावर  होत नाही.

लोक स्वप्नातील एखाद्या विषयावर नियंत्रण ठेवू शकतात का? मानसशास्त्रज्ञांनी या प्रश्नाचे उत्तर देखील 'होय' असे दिलेले आहे आणि म्हटले आहे की स्वप्नातील विषयावर काही प्रमाणात नियंत्रण ठेवणे शक्य आहे. रोफवर्ग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी (1978) एक अभ्यास केला ज्यामध्ये ही वस्तुस्थिती यशस्वीरित्या दर्शविलेली आढळते. या लोकांनी त्यांच्या झोपेपुर्वी काही कालावधीसाठी लाल रंगाचा चष्मा घालण्यासाठी दिला आणि त्यानंतर स्वप्नातील त्याच्या प्रभावाचा अभ्यास केला. या संशोधानामधून प्रत्येक स्वप्नाच्यावेळी असे दिसून आले आहे की त्याच्या स्वप्नांतील अधिकतर देखावा हा लाल रंगात आढळला. येथे प्रयोगकर्त्याने कोणतीही स्पष्ट सूचना दिली नव्हती, तरीही झोपण्यापुर्वी काही काळ लाल चष्मा घातला पाहिजे ही एक प्रकारची गुप्त सूचना होती त्यास आंतरीक स्वप्नपुर्व सुचना असे म्हणतात. कार्टराईट (1974) यांनी केलेल्या आणखी एका अभ्यासानुसार स्पष्ट आंतरीक स्वप्नपुर्व सूचनेच्या परिणामाचा अभ्यास केला गेला, ज्यामध्ये स्वप्नापूर्वी प्रयुक्तास असे सांगितले गेले होते की स्वप्नात असे काही विनम्र भावना दिसतील जे स्पष्टपणे पाहण्याचा प्रयत्न करा. या संशोधनातून असे निष्कर्ष दिसून आले की बर्‍याच प्रयुक्तांना किमान एक स्वप्न पडले होते ज्यामध्ये त्यांना ती इच्छित विनम्रता दिसली. स्वप्नातील या भिन्न परिमाणांबद्दल जाणून घेतल्यानंतर, त्यांच्याबद्दलच्या भिन्न विचार प्रवाहाबद्दल जाणून घेणे अपेक्षित आहे.

स्वप्नाबद्दलचे विविध विचारप्रवाह

स्वप्नाचे सैद्धांतिक स्पष्टीकरण देण्यासाठी अनेक प्रकारचे दृष्टिकोन उपलब्ध आहेत, त्यापैकी मनोविश्लेषण दृष्टिकोन, माहिती प्रक्रिया दृष्टिकोन आणि सक्रिय-संश्लेषण सिद्धांत या तीन मुख्य विचार प्रवाहांचा विचार करूया :

1. मनोविश्लेषण दृष्टिकोन – मनोविश्लेषण विचारसरणीचे प्रमुख प्रवर्तक सिग्मंड फ्रॉइड हे आहेत. फ्रॉइड यांनी अबोधावस्थेबद्दल जाणून घेण्याचा एक महत्वाचा मार्ग म्हणजे स्वप्न होय असे म्हंटले आहे. एखादी व्यक्ती अबोधावस्थेतील इच्छा आणि प्रेरणा स्वप्नात पूर्ण करून घेते. म्हणूनच त्यांनी आपल्या स्वप्न सिद्धांतास इच्छापूर्ती सिद्धांत म्हटलेले आहे. अबोधावस्थेतील अशा इच्छा ज्या अनैतिक, लैंगिक इ. आहेत ज्या रोजच्या जीवनात पूर्ण केल्या जाऊ शकत नाहीत त्या इच्छा स्वप्नात व्यक्त केल्या जातात. म्हणूनच फ्रॉइडने स्वप्नास अबोधावस्थेतील शाही मार्ग म्हटलेले आहे.  

मनोविश्लेषण विचारसरणीनुसार हे स्पष्ट आहे की, स्वप्नात व्यक्ती जे काही पहाते ते सर्व अबोधावस्थेतील वासनांचा इच्छित प्रकार आहे. याचा अर्थ असा आहे की अबोधावस्थेतील दमण केलेल्या वासना त्यांचे वास्तविक स्वरूप बदलतात आणि स्वप्नात दिसू लागतात. हे वास्तविक रूप किंवा विषय स्वप्न-विश्लेषणानंतर उघडकीस आलेले आहेत. फ्रॉइडच्या मते, स्वप्नाचे दोन विषय आहेत – व्यक्त सामग्री आणि सुप्त सामग्री. स्वप्नातील व्यक्त केलेला विषय स्वप्नातील विषय, तथ्ये आणि घटनांचा संदर्भ देतो जे व्यक्ती स्वप्नात थेट पाहते आणि जेव्हा झोपेची वेळ येते तेव्हा त्याचे वर्णन करते. स्वप्नातील सुप्त सामग्री स्वप्नात पाहिलेल्या घटना आणि तथ्यांमागील छुपे अर्थ दर्शवते, जे स्वप्न-विश्लेषणानंतर आपल्याला सापडते. याचा अर्थ असा आहे की स्वप्नातील सुप्त विषय हा दडलेल्या इच्छेचा स्वभाव आहे, ज्यांचा स्वभाव बऱ्याचदा अनैतिक, तर्कहीन आणि विचित्र असतो. अशा इच्छा थेट बोधावस्थेच्या सेन्सॉरशिपमुळे स्वप्नात व्यक्त केल्या जात नाहीत. परिणामी, त्यांचे रुपातरंण होऊन स्वप्नात व्यक्त होतात. स्वप्नातील प्रकट सामग्री म्हणून स्वप्नातील सुप्त सामग्री बदलत असलेल्या यंत्रणेस स्वप्न यंत्रणा म्हणतात. अशा पाच स्वप्न यंत्रणा खालीलप्रमाणे आहेत-

दृढीभवन - या स्वप्नांच्या प्रक्रियेत अबोधावस्थेतील अधिकाधिक इच्छांना आपापसात सहकार्य करून एक छोटा किंवा संक्षिप्त रूप तयार करून व्यक्त केले जाते.

विस्थापन - या स्वप्नांच्या प्रक्रियेत, अबोधावस्थेतील इच्छा संबंधित व्यक्ती किंवा वस्तूमध्ये व्यक्त करण्याऐवजी इतर एखाद्या व्यक्तीच्या किंवा वस्तूच्या रूपात व्यक्त केली जाते.

प्रतिकीकरण - या स्वप्नांच्या प्रक्रियेत, अबोधावस्थेत दडपलेल्या इच्छा काही प्रतीक म्हणून स्वप्नात व्यक्त केल्या जातात. उदाहरणार्थ, स्वप्नांमध्ये लहान भावंडे लहान प्राणी आणि कीटकांद्वारे दर्शविली जातात.

नाट्यीकरण - या स्वप्नांच्या प्रक्रियेत, अबोधावस्थेतील व्यक्तीच्या लैंगिक आणि अनैतिक इच्छा स्वप्नांच्या रूपात प्रकट होतात. ज्याप्रमाणे नाटक किंवा चित्रपटातील घटना दृश्य रूपात येतात, तशाच प्रकारे नाट्यीकरणमध्ये, स्वप्नातील घटना देखील आपल्यासमोर एकामागून एक येत असतात. स्वप्नांच्या या घटना दृश्य, श्राव्य, स्पर्श आणि गंधाशी अधिक संबंधित असतात.

दुय्यम विस्तार - स्वप्ने पाहताना झोप मोडल्यानंतर त्वरित एखादी व्यक्ती स्वप्नात विखुरलेली तथ्ये, घटना इत्यादीं एकत्र करू लागते. त्या प्रक्रियेस दुय्यम विस्तार म्हणतात.

फ्रॉइडने मांडलेल्या या विचारप्रवाहाचा सर्वात मोठा दोष असा आहे की त्याने स्वप्नांबद्दल जे सांगितले त्यातील अचूकतेची तपासणी करण्याची कोणतीही शास्त्रीय पद्धत नाही. स्वप्नांच्या विश्लेषणासाठी त्याने कोणतेही स्पष्ट नियम तयार केले नाहीत किंवा अशा प्रकारचा अर्थ सांगता येईल अशी कोणतीही पद्धत त्यानी दिलेली नाही. म्हणूनच आजकाल बरेच मानसशास्त्रज्ञानी अबोधास्थेच्या स्वप्नाबद्दल आक्षेप घेतला आहे. फ्रॉइडचा शिष्य आणि सहकारी युंग यानेही फ्रॉइडच्या या विचारसरणीला फारसे महत्त्व दिले नाही आणि स्पष्टपणे सांगितले की स्वप्नांमध्ये पुनरावृत्ती घटना महत्वाच्या असतात आणि अशा घटना या स्वप्न पाहणाऱ्या व्यक्तीच्या सामूहिक अबोधावस्थेचा भाग असते आणि आदिरूपाचे प्रतिनिधित्व करतात. परिणामी, मानसशास्त्रज्ञांनी स्वप्नांबद्दल वैकल्पिक विचारधारा प्रस्तावित केलेल्या आढळतात.

2. माहिती-प्रक्रिया दृष्टिकोन - या विचारसरणीनुसार, व्यक्तीच्या लपलेल्या वासना आणि आवेग स्वप्नात प्रतिबिंबित होत नाहीत, तर स्वप्नाद्वारे रात्री मेंदूतून उपलब्ध असलेल्या जटिल क्रियांची झलक दिसते. या विचारसरणीनुसार अशा स्वप्नाना काहीही अर्थ नसतो. स्वप्नात, व्यक्ती दिवसभर आपल्या कृतीतून प्राप्त झालेल्या अनुभव किंवा माहितीच्या समान माहिती आणि संवेदनांवर प्रक्रिया करते. या विचारसरणीस स्वप्नांचा बोधात्मक सिद्धांत देखील म्हणतात कारण स्वप्नामध्ये माहिती प्रक्रिया, स्मृती आणि समस्या निराकरण देखील असते. आहे. या संदर्भात, इव्हान्सने व्यक्त केलेली मते (1984) बरीच महत्त्वाची आहेत. इव्हान्सनच्या सिद्धांतानुसार झोपेच्या वेळी मेंदू एखाद्या व्यक्तीस त्याच्या दैनंदिन जीवनात प्राप्त झालेल्या माहितीवर प्रक्रिया करतो. आपण स्वप्नात जे काही पाहतो ते मेंदूतल्या या चालू असलेल्या प्रक्रियेचे प्रतिबिंब असते. इव्हान्सनच्या मते, स्वप्नांचे दोन प्रकार आहेत - टाइप ‘ए’ स्वप्न आणि टाइप "बी" स्वप्न. टाइप 'ए' स्वप्न REM झोपेच्या दरम्यान होणाऱ्या संपूर्ण प्रक्रियेचा संदर्भ देते जे स्वतःच घडत असते. व्यक्तीला या प्रक्रियांची बोधावस्थेच्या पातळीवर माहिती नसते टाइप बी स्वप्न 'ए' स्वप्नाचा प्रकार दर्शवते जो माणूस REM झोपेतून उठल्यानंतर त्याला स्वप्न आठवते. 'ए' स्वप्नादरम्यान एखाद्याच्या मेंदूला विविध प्रकारच्या माहितीवर प्रक्रिया करण्याची झलक आपल्या स्वप्नाद्वारे प्राप्त होते, टाइप 'बी' च्या स्वप्नादरम्यान मेंदूस जाणीव असते आणि मेंदूद्वारे केल्या जाणार्‍या कार्यक्रमाच्या वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरूपाची झलक पाहण्यास सक्षम असते. जेव्हा हे घडते, मेंदूत त्या माहितीचा अर्थ देखील लावाल जातो अशा प्रकारे, इव्हान्सनच्या मते, 'बी' स्वप्नातील 'ए' स्वप्नाच्या वेळी प्रक्रिया करीत असलेल्या माहितीची संपूर्ण झलक मिळते.

स्वप्नाबद्दल आणखी एक विचारसरणी ही क्रिक अँड मिचिसन (1983) यानी मांडली. यांना असा विश्वास आहे की स्वप्नांचा विस्मरणाशी संबंध आहे. दुसऱ्या शब्दांत, स्वप्न एखाद्यास दीर्घ-कालीन स्मृतीमधून इच्छित माहिती काढून टाकण्यास मदत करते. जर एखादी व्यक्ती मेंदूमधून अशी माहिती आणि साहचर्ये काढून टाकण्यास असमर्थ असेल तर मेंदू या इच्छित आणि अनावश्यक माहितीने भरून जाईल. स्वप्नात मेंदू जेव्हा एखादे कार्य पूर्ण करतो तेव्हा मेंदूमध्ये होणाऱ्या मज्जापेशीय क्रियांचा यादृच्छिक नमुना दर्शविला जातो. या सिद्धांतानुसार स्वप्नातील घटनांची उजळणी करणे चांगली कल्पना नाही, कारण एखाद्या व्यक्तीमध्ये त्या विचारांचे नमुने पुन्हा आठवल्याने मेंदूमध्ये अनावश्यक माहितीने भरून जाईल. त्यामुळे स्वप्नांना त्यांच्या पातळीवर सोडून दिलेले बरे असते.  

3. सक्रिय-संश्लेषण सिद्धांत - हा स्वप्नाचा जैविक सिद्धांत आहे जो आज फ्रॉइडच्या सिद्धांतास कठोर आव्हान देत आहे. मेंदूच्या अंतर्गत सखोल रचनांमधून यादृच्छिक विद्युत स्त्राव स्त्रवतो ज्यामुळे स्वप्न पडतात असे हा सिद्धांत गृहित धरतो. असे संकेत मेंदूच्या मेंदुस्कंध मधून उद्भवतात आणि मेंदूच्या बाह्य मस्तिष्काच्या प्रदेशांना उत्तेजित करतात. अशा सक्रियतेमध्ये केवळ जैवरासायनिक ऊर्जा समाविष्ट असते. या यादृच्छिक विद्युत चुंबकीय संकेतामध्ये तार्किक संबंध किंवा सुसंगत नमुना नसतो. फ्रॉइडच्या मते, स्वप्न पाहणाऱ्याकडून अप्रिय आणि निषिद्ध कर्म टाळण्याचा हा एक चांगला मार्ग आहे. परंतु मेंदू या यादृच्छिक घटनांना संबंधित मार्गाने सांगण्याचा प्रयत्न करतो आणि अशा सर्व घटनांमधून काही अर्थ प्राप्त करण्याचा प्रयत्न करतो, या विद्युत उत्तेजनांच्या विभाजन आणि विविध कंपनांवर एक आच्छादन घालण्याचा प्रयत्न करतो. म्हणूनच, मेंदूतील मज्जापेशींचा एक संच सक्रियता निर्माण करतो आणि दुसरा त्यात संश्लेषण तयार करतो. हेच कारण आहे की स्वप्नांच्या या सिद्धांतास सक्रिय-संश्लेषण सिद्धांत म्हटले जाते.

या सिद्धांताचे प्रवर्तक मॅककार्ले आणि हॉबसन (1977) यांच्या मते REM झोप बाह्य उत्तेजना रोखून एखाद्या व्यक्तीच्या मेंदूला अंतर्गत उत्तेजनाने भरते, ज्यामुळे मेंदूचा वाढ आणि विकास शक्य होते. स्वप्नातील सामग्री तयार करण्याची अबोध इच्छा नव्हे तर हे या यादृच्छिक उत्तेजनांमधून होते. जेव्हा या अर्थहीन उत्तेजनांचे संश्लेषण केले जाते, तेव्हा स्वप्न परिचित आणि अर्थपूर्ण दिसू लागतात.

अशा प्रकारे झोपेचे स्पष्टीकरण रहस्यमय तत्त्वानुसार देखील केले जाते. REM झोपेच्या वेळी, मेंदूमध्ये मज्जापेशींचा एक संच असतो जो एसिटिल्कोलीन किंवा आच स्त्राव सोडतो, जी प्रत्यक्षात स्वप्नातील सामग्री किंवा मूलभूत तथ्ये असतात. जेव्हा मज्जापेशींचा हा संच आच स्त्राव सोडतो, तेव्हा सेरोटोनिन आणि नॉरेपिनेफ्रिनमधून बाहेर पडलेल्या मज्जापेशींचा दुसरा संच बंद करतो. मेंदूतील ही दोन रसायने अशी आहेत जी स्मृतीत माहिती संग्रहित करण्यास आवश्यक मानले जातात. एखादी व्यक्ती दोन कारणांमुळे स्वप्नातील मोठा भाग विसरते. पहिली गोष्ट म्हणजे जेव्हा स्वप्नामध्ये सेरोटोनिन आणि नॉरेपिनेफ्रिनचे स्त्रवणे बंद असते, स्वप्नातील घटना कायमस्वरुपी स्मृतीमध्ये रुपातंरीत होत नाहीत. दुसरे म्हणजे, स्वप्नातील घटना थोड्या काळासाठी अल्प-कालिक स्मृतीत जमा होतात, म्हणून त्या विसरल्या जातात. सक्रिय-संश्लेषण सिद्धांतामध्ये स्वप्नांना एक प्रक्रिया म्हणून वर्णन केले जाते ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती झोपेच्या वेळी अगदी यादृच्छिक उत्तेजनांपासूनही अर्थपूर्ण व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करते.

वय आणि लिंग यांचा स्वप्नांशी संबंध

मानसशास्त्रज्ञांनी केलेल्या अभ्यासांवरून हे स्पष्ट झाले आहे की एखाद्या व्यक्तीचे लिंग आणि वय स्वप्नांवर बराच प्रभाव पाडते. हॉल अँड कॅसल (1986) यांनी एक अभ्यास केला ज्यामध्ये त्यांनी १०० महिला आणि १०० पुरुषांच्या स्वप्नांचे विश्लेषण केले आणि ते खालील निष्कर्षांवर पोहोचले:

(i) स्त्रिया पहात असलेली स्वप्ने ही घरगुती वातावरणाशी संबंधित असतात, परंतु पुरुषांची स्वप्ने अनोळखी आणि बाह्य वातावरणाच्या घटनेशी अधिक संबंधीत असतात.

(ii) स्त्रियांच्या स्वप्नांमध्ये अधिकतर एक विशिष्ट ओळखीची व्यक्ती असते, तर पुरुषांच्या स्वप्नांमध्ये कोणतीही विषष्ट व्यक्ती नसून व्यक्तींचे समूह असतात.

(iii) शारीरिक स्वरूपाच्या वर्णनावर स्त्रियांच्या स्वप्नांमध्ये जोर देण्यात आलेला असतो, परंतु पुरुषांच्या स्वप्नांमध्ये याउलट असते.

(iv) पुरुषांच्या स्वप्नांमध्ये, आक्रमकता, लैंगिक, शारीरिक उत्तेजन आणि कर्तृत्वाशी संबंधित कार्यक्रम प्रामुख्याने असतात. परंतु या गोष्टींची उणीव स्त्रियांच्या स्वप्नांमध्ये असल्याचे आढळते आणि त्यांच्या स्वप्नात आक्रमकता, गती इत्यादि सूक्ष्म आणि अप्रत्यक्ष पद्धतीने वापरल्या जातात.

(v) प्रौढांच्या बहुतेक स्वप्नांमध्ये, त्यांच्या इच्छा तृप्त झाल्याचे दिसून येते तर मुलांच्या बहुतेक स्वप्नांमध्ये भीती असते.

स्वप्नासंबंधी काही रोचक तथ्ये:  

आपण आपले 90% स्वप्ने विसरतो; जागे झाल्यानंतर 5 मिनिटांत आपले अर्धे स्वप्न विसरले जाते तर 10 मिनिटाच्या आत 90% विसरले जाते. आंधळे लोक देखील स्वप्न पाहतात, जन्मानंतर आंधळे झालेल्या व्यक्ती त्यांच्या स्वप्नांमध्ये प्रतिमा पाहू शकतात. अंध जन्मलेल्या व्यक्ती कोणतेही दृष्य पाहू शकत नाहीत, परंतु त्यांच्या स्वप्नांमध्ये ध्वनी, गंध, स्पर्श आणि भावना या इतर संवेदनांमध्ये तितकेच स्पष्ट दृश्य असतात. आपल्या स्वप्नांमध्ये आपण केवळ ओळखीचे चेहरे पाहू शकतो. स्वप्ने प्रतीकात्मक असतात, आपण एका रात्रीत पाच ते सात स्वप्ने पाहू शकतो. आपण घोरत असू तर आपण स्वप्न पाहू शकत नाही.

(सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ:

Cartwright, R.D. (1974). A Primer on Sleep and Dreaming, Addison-Wesley, Reading, Massuchusetts

Crick and Mitchison (1983). The function of dream sleep, Nature Vol. 304, pages111–114

Dement, W., & Kleitman, N. (1957). The relation of eye movements during sleep to dream activity: an objective method for the study of dreaming. Journal of experimental psychology, 53(5), 339.

Dement, W., & Wolpert, E. A. (1958). The relation of eye movements, body motility, and external stimuli to dream content. Journal of Experimental Psychology, 55(6), 543–553.

Evans, F. J. (1984) Hypnosis and sleep: Techniques for exploring cognitive activity during sleep. In: Hypnosis: Research developments and perspectives, ed. E. Fromm & R. E. Shor. Aldine/Atherton

Freud, S. (1953). The interpretation of dreams. Standard Edition of the works of Sigmund Freud, Vol. 4, 5, Transl. by J. Strachey. London: Hogarth Press. (Originally published 1900.)

McCarley R W and Hobson J A (1977). The brain as a dream state generator: an activation-synthesis hypothesis of the dream process, The American journal of psychiatry, Vol. 134/12, pp. 1335-48.

Roffwarg, Herman and Barker (1978). Similarity of eye movement characteristics in REM sleep and the awake state. Psychophysiology, Vol. 20, 537-43.

Salamy, J. (1970). Instrumental responding to internal cues associated with REM sleep. Psychonomic Science, 18, 342-343.