कार्यालयीन मानसिक आरोग्य | Mental Health at Workplace

 

कार्यालयीन मानसिक आरोग्य

आज जागतिक पातळीवर 30 कोटी लोक डिप्रेशनने ग्रासलेले आहेत. त्यामुळे डिप्रेशन मानवास पंगू बनविन्याचे एक प्रमुख कारण बनले आहे. यातील कांही लोक चिंताग्रस्त असलेलेही आढळून आलेली आहेत. अलिकडील WHO (जागतिक आरोग्य संघटना) च्या अभ्यासावरून डिप्रेशन व चिंतेमुळे जागतिक पातळीवर 1 अब्ज अमेरिकन डॉलरएवढे नुकसान घडून आलेले आहे. आज मानसिक आरोग्य विषयक समस्येमुळे बेरोजगारी हा मोठा धोका निर्माण झाला आहे. कार्यालयीन वातावरण नकारात्मकतेमुळे शारीरिक व मानसिक समस्या उदभवू शकते आणि त्यामुळे लोक नोकरी गमावू शकतात. कार्यालय ही अशी जागा आहे ज्या ठिकाणी मानसिक आरोग्यास चालना मिळते व मानसिक अस्वास्थ लोकांना आधार मिळतो. यामुळे कार्यालयीन अनुपस्थिती कमी होऊन उत्पादकता वाढीमुळे आर्थिक वृध्दी घडून येते. WHO ने 2017 हे वर्ष कार्यालयीन मानसिक आरोग्यावर भर देऊन काम कारावयाचे ठरविले होते? ज्यामुळे कर्मचा–यांचे ताण – तणाव व कार्यक्लांती (burnout) यांची तीव्रता कमी होण्यास मदत होईल.

आरोग्यासाठी कामाशी निगडित घटक:

        सद्याच्या परिस्थितीत मानसिक आरोग्यास धोका निर्माण करू शकतील असे अनेक घटक उपस्थित आहेत. संघटनात्मक व व्यवस्थापकीय परिस्थिती, कर्मचा–यांची कौशल्ये व क्षमता आणि कर्मचा–यांना नेमून दिलेले कार्य पूर्ण करण्यास मिळणारा आधार यातून होणारी आंतरक्रियात्मक धोके जास्त आहेत. उदा. एकाद्या कर्मचा–यांकडे नेमून दिलेले कार्य पूर्ण करण्याची कौशल्ये जरी असली तरी ते कार्य पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक स्त्रोत नसतील किंवा व्यवस्थापकीय व संघटनात्मक आधार मिळाला नाही तर समस्या निर्माण होतात. कामाशी संबंधीत आरोग्य व सुरक्षतेविषयी अपु–या योजना, अपुरे संभाषण व व्यवस्थापकीय व्यवहार, निर्णयप्रक्रियेतील मर्यादित सहभाग किंवा विशिष्ट कार्यक्षेत्रातील नियंञणाचा अभाव, कर्मचा–यांसाठी पाठिंब्यांचा अभाव, अलवचिक कामाच्या वेळा आणि अस्पष्ट कामाचे स्वरूप किंवा अस्पष्ट संघटनात्मक उद्दिष्टे अशा घटकांचा समावेश होतो.

व्यक्तिच्या क्षमतेच्या विपरित काम देणे किंवा अति आणि असंबंधित कार्यभार यासारखे कामाच्या स्वरूपाशी निगडित कार्यालयीन धोके असू शकतात. काही कामाच्या ठिकाणी अतिशय अवघड कार्य पार पाडावे लागते. यामुळे मानसिक आरोग्यावर त्याचा परिणाम दिसून येतो व मानसिक अस्वास्थ्याची लक्षणे दिसतात परिणामी व्यक्तिला मादकद्रव्ये व पदार्थ सेवनासाठी उद्यूक्त करतात. जर समूह व सामाजिक पाठिंबा कमी पडल्यास याचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता दाट असते.

कर्मचा–यांच्या कामाशी निगडित ताण वाढण्याची प्रमुख कारणेही कार्यालयातील कामाचा दबाव, अनियमितता, नियोजनाचा अभाव व मानसिक छळ हे आहेत असे संशोधनातून दिसून आलेले आहे. सद्या कर्मचा–यांच्या आरोग्यामध्ये याचा मोठा धोका असलेला दिसून येतो. त्यामुळे कर्मचा–यांमध्ये शारीरिक व मानसिक समस्या निर्माण झालेल्या आहेत. याचा परिणाम म्हणून कर्मचा–यांची उत्पादकता कमी झाली आहे. त्याचबरोबर त्याचा नकारात्मक परिणाम हा त्यांच्या कौटुंबिक व सामाजिक आंतरक्रियावरही झालेला दिसून येतो.

सदॄढ कामाची जागा निर्माण करणे:

सर्व कर्मचा–यांच्या चांगल्या आरोग्याचे संरक्षण, प्रोत्साहन, सुरक्षितता व जीवन कल्याणाव्दारे कर्मचारी व व्यवस्थापकांच्या सक्रिय सहभागातून आपण सदॄढ कार्यस्थळ निर्माण करू शकतो. अलिकडेच world economic forum नी 3 सक्षम दॄष्टिकोन सुचचिलेले आहेत.   कामाशी निगडित धोकादायक घटकांच्या क्षीणणाव्दारे मानसिक आरोग्याचे संरक्षण करणे,  कर्मचा–यांच्या क्षमता व कामाविषयी सकारात्मक दॄष्टिकोन विकसित करून मानसिक आरोग्यास चालना देणे. आणि कारणांची फिकीर न करता मानसिक आरोग्य समस्या सांगणे. याच्या पुर्ततेसाठी पुढील गोष्टी निर्माण करणे आवश्यक आहे.

1. कार्यस्थळ वातावरणाची जाणिव–जागृती आणि विविध कर्मचाऱ्यासाठी सुयोग्य मानसिक आरोग्यास चालना देऊन ते कसे आत्मसात करता येर्इल याची माहिती देणे.

2. संघटनेमधील नेतॄत्व प्रेरणेतून शिकणे व ते आमलात आणणे.

3. इतर कंपन्याना भेडसावणा–या अडचणीना ते कसे सामोरे गेले याचा शोध घेणे.

4. कर्मचा–यांच्या वैयक्तिक गरजा व संधी ओळखून कार्यस्थळावरील मानसिक आरोग्यासाठी चांगल्या योजना विकसित करण्यासाठी मदत करणे.

5. व्यक्तिंना कोणाकडून मदत व आधार मिळू शकेल अशा स्त्रोतांची जाणिव करून देणे.

कार्यस्थळातील मानसिक आरोग्याचे संरक्षण व उन्नतीसाठी उपाय व चांगल्या पद्धती.

1. अतिताण, घातक मनोविकारी घटक, आजारीपण यांच्या व्यवस्थापनासाठी स्त्रोत पुरवणे आणि यासाठी सुरक्षित योजना व चांगल्या पद्धतींचा अवलंब आणि अंमलबजावणी करणे.

2. आवश्यक त्यावेळी मदत करणारा सेवकवर्ग निर्माण करणे.

3. निर्णयप्रक्रियेत कर्मचाऱ्यांचा सहभाग घेणे ज्यामुळे संघटनेत संतुलित कार्यशैली विकसित होर्इल.

4. कर्मचा–यांच्या करियर विकसनासाठी कार्यक्रम राबविणे.

5. कर्मचा–यांच्या योगदानाबद्दल त्यांचा गौरव व सन्मान करणे.

एखादी गोष्ट होऊच नये म्हणून जशी काळजी घेतली जाते त्याप्रकारे कर्मचा–यांचे मानसिक आरोग्य चांगले रहावे यासाठी काळजी घेणे, वेळेत लक्ष देणे, आधार व पुर्नवसन या गोष्टी तात्काळ करणे. यासाठी प्रत्येक संघटनेने व कार्यालयांनी अशी व्यवस्था करणे अपेक्षित आहे. त्याचबरोबर सर्वात महत्वाचा घटक म्हणजे सह-कर्मचारी वर्गांनी आपल्या सहका–यांची काळजी घेणे व त्यांना आवश्यक त्यावेळी मदत करणे काळाची गरज बनली आहे. एकमेक सहाय्य करू अवघे धरू सुपंथ...

कार्यालयातील मानसिक अस्वास्थ्य व्यक्तिंना आधार:

आपल्या समाजात कायद्याने का असेना कार्यालयात दिव्यांग व्यक्तिंना सामावून घेण्यास मदत केलेली आहे. त्याप्रकारे एखाद्या मानसिक अस्वास्थ्य व्यक्तिला सामावून घेऊन त्यांनाही सन्मानाने काम करण्यास मदत केली पाहिजे. आपल्या समाजात आजही मानसिक अस्वास्थ्य व्यक्तिला वाळीत टाकले जाते. मुळात अशा परिस्थितीत त्याला जास्त आधाराची गरज असते. कार्यालये व संघटनेने अशा व्यक्तिंसाठी लवचिक कार्यभार, कमी गुंतागुंतीचे कार्ये किंवा जमेल अशा कार्यांची जबाबदारी द्यावी जेणेकरून ते हळूहळू पुर्वस्थितीत येऊ शकतील.

अमेरिकासारख्या विकसित देशात मानसिक अस्वास्थ्य व्यक्तिंसाठी कामावर रूजू होण्यास व त्यांना सन्मानाने काम करण्यासंबंधीचे कायदे आहेत. पण भारतात यासाठी ऑगष्ट, 2017 साल उजाडावे लागले. याव्दारे कोणत्याही मानसिक अस्वास्थ्य व्यक्तिस भेदभावाची वागणूक देता कामा नये. हे झाले कायद्याचे पण त्यांचा एक माणूस म्हणून जगण्याचा अधिकार आपण हिसकावू शकत नाही.

WHO ची जबाबदारी:

WHO ने मानसिक आरोग्यासाठी प्रत्येक वर्षी वेगवेगळया घटकांना समोर ठेऊन जागतिक पातळीवर भरीव काम करत आलेली आहे? त्यासाठी WHO ने 2008 पासून वेगवेगळया कार्मचारी घटकासाठी कार्यरत राहीली आहे. तसेच सर्वांचे मानसिक आरोग्य चांगले रहावे यासाठी 2013 ते 2020 असा मोठा कृती कार्यक्रम आखलेला आहे. त्याव्दारे जगभर लोकांच्या जीवनाचा दर्जा उंचावून स्वास्थपूर्ण जीवन जगता यावे यासाठी ही संस्था मदत करते. जगभर मानवी मूल्यांना महत्व प्राप्त करून देण्यासाठी WHO प्रयत्नशील असून सर्वांचे मानसिक आरोग्य सदॄढ रहावे यासाठी ही संस्था अखंडपणे प्रयत्नशील आहे.

केवळ WHO ने जबाबदारी घ्यावी आपण काहीही करणार नाही का? तर आपलीही तितकीच किंबहुना सगळ्यात जास्त जबाबदारी आहे. कारण आपल्या निष्क्रिय वृत्तीने अनेक समस्या निर्माण होतात. त्यासाठी सर्वाना एकत्र घेऊन चर्चा घडून मार्ग शोधणे व समस्याग्रस्त व्यक्तिंना आधार मिळवून देण्याचे खुप महत्वाचे काम आपण करू शकतो.

                                            
                     (सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)