जागतिक तर्कशास्त्र दिन | World Logic Day 2022

 

जागतिक तर्कशास्त्र दिन

जागतिक तर्कशास्त्र दिन हा युनेस्कोने नोव्हेंबर 2019 मध्ये आंतरराष्ट्रीय तत्त्वज्ञान आणि मानव विज्ञान परिषद (CIPSH) यांच्या संयुक्त विद्यमाने घोषित केलेला आंतरराष्ट्रीय दिवस आहे, जो दरवर्षी 14 जानेवारी रोजी साजरा केला जातो. युनेस्कोच्या घोषणेपूर्वी 14 जानेवारी 2019 रोजी जागतिक तर्कशास्त्र दिन हा पहिल्यांदा साजरा करण्यात आला. बौद्धिक इतिहास, वैचारिक महत्त्व आणि तर्कशास्त्राचे व्यावहारिक परिणाम हे आंतरविद्याशाखीय शास्त्र समुदाय आणि व्यापक लोकांच्या लक्षांत आणणे हा या जागतिक तर्कशास्त्र दिनाचा उद्देश आहे. जागतिक तर्कशास्त्र दिन साजरा करण्यासाठी निवडलेली तारीख, 14 जानेवारी, कर्ट गॉडेलच्या मृत्यूच्या तारखेशी आणि विसाव्या शतकातील प्रमुख तर्कशास्त्रज्ञ अल्फ्रेड टार्स्की यांच्या जन्म तारखेशी संबंधित आहे.

कर्ट फ्रेडरिक गॉडेल (जन्म 28 एप्रिल, 1906 – मृत्यू 14 जानेवारी, 1978) हे एक तर्कशास्त्रज्ञ, गणितज्ञ आणि तत्त्वज्ञ होते. अ‍ॅरिस्टॉटल आणि गॉटलॉब फ्रेगे यांच्यासमवेत इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या तर्कशास्त्रज्ञांपैकी एक म्हणून ओळखले जातात कारण 20 व्या शतकातील वैज्ञानिक आणि तात्विक विचारांवर गॉडेलचा प्रचंड प्रभाव पडलेला दिसून येतो.

आल्फ्रेड टार्स्की (जन्म जानेवारी 14, 1901 – मृत्यू ऑक्टोबर 26, 1983) हे पोलिश-अमेरिकन तर्कशास्त्रज्ञ आणि गणितज्ञ म्हणून ओळखले जातात. प्रतिमान सिद्धांत, गणित आणि बीजगणितीय तर्कशास्त्रावरील कार्यासाठी प्रसिद्ध असलेले एक प्रख्यात लेखक. त्यांनी अमूर्त बीजगणित, संस्थितिविज्ञान, भूमिती, गगन सिद्धांत, गणितीय तर्कशास्त्र, संच सिद्धांत आणि विश्लेषणात्मक तत्त्वज्ञान यामध्ये योगदान दिलेले आढळते.  

विचार करण्याची क्षमता ही मानवजातीला लाभलेल्या वैशिष्ट्यांपैकी सर्वात महत्त्वाची अशी एक आहे. वेगवेगळ्या संस्कृतींमध्ये, मानवतेची व्याख्या चेतना, ज्ञान आणि कार्य-कारण यासारख्या संकल्पनांशी संबंधित आहे. अभिजात पाश्चात्य परंपरेनुसार, मानवाची व्याख्या “तर्कसंगत” किंवा “तार्किक प्राणी” अशी केलेली आढळते. तर्कशास्त्र, तर्कशास्त्राच्या तत्त्वांवरील संशोधनानुसार, संपूर्ण इतिहासात अनेक संस्कृतीद्वारे अभ्यासले गेले आहे आणि त्याच्या सुरुवातीच्या जडणघडणीपासून, तत्त्वज्ञान आणि विज्ञानाच्या विकासामध्ये तर्कशास्त्राने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावलेली आहे.

ज्ञान, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या विकासासाठी त्याची निर्विवाद प्रासंगिकता असूनही, तर्कशास्त्राच्या महत्त्वाबद्दल लोकांमध्ये फारशी जागरूकता दिसून येत नाही. जागतिक तर्कशास्त्र दिनाच्या गतिशील आणि जागतिक वार्षिक उत्सवाचा उद्देश आंतरराष्ट्रीय सहकार्याला चालना देणे, तर्कशास्त्राच्या विकासाला चालना देणे, संशोधन आणि अध्यापन या दोन्ही क्षेत्रांमध्ये, संघटना, विद्यापीठे आणि तर्कशास्त्राशी निगडित इतर संस्थांच्या कार्यक्रमांना समर्थन देणे आणि तर्कशास्त्र आणि त्याच्याबद्दल सार्वजनिक आकलन वाढविणे हे आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि नवोपक्रमासाठी याचा परिणाम शिवाय, जागतिक तर्कशास्त्र दिन साजरा केल्याने शिक्षण आणि विज्ञानाच्या प्रगतीवर आधारित शांतता, संवाद आणि परस्पर समंजस संस्कृतीच्या संवर्धनासाठी देखील योगदान मिळू शकते.

तर्कशास्त्राची व्याख्या सुसंगत विचारांच्या तत्त्वांचे आणि युक्त अनुमानाचे शास्त्र म्हणून केली जाते. तर्कशास्त्र एकेकाळी तात्विक संज्ञेपुर्ती मर्यादित होते पण वर्षानुवर्षे गणित आणि संगणक विज्ञान यासारख्या विषयातील तर्कशास्त्र वापरामुळे ते आंतरशाखीय बनलेले आहे.

तर्कशास्त्राचे चार सामान्य प्रकार आहेत:

• अनौपचारिक तर्कशास्त्र: इतरांशी वैयक्तिक देवाणघेवाण दरम्यान दैनंदिन तर्क आणि युक्तिवादांमध्ये वापरले जाते
• आकारिक तर्कशास्त्र: सत्य असणा-या आधार विधानाच्या सहाय्याने निगमानात्मक तर्कामध्ये वापरले जाते (पारंपारिक तर्कशास्त्र)
•  प्रतिकात्मक तर्कशास्त्र: प्रतीकांचा एकमेकांशी कसा संबंध आहे हे दाखवण्यासाठी वापरले जाते (आधुनिक तर्कशास्त्र)
•  गणितीय तर्कशास्त्र: गणिताला आकारिक तर्कशास्त्र लागू करण्यासाठी वापरले जाते

जगभरातील लोक तर्कशास्त्र दिन साजरा करतात याची अनेक कारणे आहेत. असे केल्याने तार्किक संशोधनाच्या विकासास प्रोत्साहन मिळते. तर्कशास्त्रासाठी जागरुकता पसरवणे आणि  तर्कशास्त्रात स्वारस्य असलेल्या लोकांमधील परस्परसंवाद मजबूत करण्यास मदत होते. तसेच, शिक्षण आणि विज्ञानाच्या प्रगतीवर आधारित तर्कशास्त्र शांतता, संवाद आणि परस्पर समंजसपणाच्या संस्कृतीला प्रोत्साहन देते.

विज्ञान, तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणित यासारख्या विषयांसाठी तर्कशास्त्र आवश्यक आहे, विशेषतः संगणक विज्ञान. आपणास माहित आहे की भौतिकशास्त्रासाठी आकडेमोड महत्त्वपूर्ण आहे आणि आपण हायस्कूल स्तरावर हे शिकलेलो आहे. म्हणून, तर्कशास्त्र ही संगणक शास्त्राची भाषा आहे आणि संगणक विज्ञान हे भौतिकशास्त्राइतकेच महत्त्वाचे आहे. आजकाल कोणत्याही स्पर्धात्मक परीक्षेत अनिवार्य असणारा हा भाग तसेच वकिली अभ्यासक्रमात असणारे तर्कशास्त्र हे चांगला वकील होण्यास खूपच मदत करते. 

आपण दैनंदिन जीवनात जे काही करतो त्या सर्व गोष्टीत लॉजिक वापरतो. आपण आपल्या व्यावसायिक चर्चांमध्ये त्याचा वापर करतो, वैयक्तिक संभाषणात त्याचा वापर करतो. आपण तर्कशास्त्राचा उपयोग निरीक्षणे मांडण्यासाठी, संकल्पना समजून घेण्यासाठी आणि सिद्धांतांना औपचारिक रूप देण्यासाठी वापरतो. प्राप्त माहितीच्या आधारे निष्कर्ष काढण्यासाठी आपण तार्किक संबंध वापरून तर्क करतो. आपण आपले निष्कर्ष इतरांना पटवून देण्यासाठी तार्किक पुरावे वापरतो. अधिक व्यापकपणे, तर्कशास्त्र प्रत्येकासाठी उपयुक्त आहे जसे जाहिरातदार, राजकारणी, कंपन्या, संस्था, मित्र, आणि तज्ज्ञ आपण त्यांची उत्पादने खरेदी करावीत, त्यांना मत द्यावे किंवा त्यांचा विश्वास आणि करू इच्छित असलेल्या गोष्टींना पाठिंबा द्यावा असे वाटते. कोण चुकीचे आहे आणि कोण बरोबर आहे हे समजण्यास तर्कशास्त्र आपणास मदत करते.

जर आपण जबाबदार नागरिक तयार करू इच्छित असू तर तर्कशास्त्र हा विषय सर्व विद्यार्थ्यांना शिकवला पाहिजे. तार्किकदृष्ट्या साक्षर लोकांना त्यांच्या नेत्यांना योग्य प्रश्न कसे विचारायचे, चुकीचे दोष कसे शोधायचे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे त्यांच्या मूल्यांशी खरोखर जुळणारे निर्णय कसे घ्यायचे हे कळेल. तार्किकदृष्ट्या अस्खलित नागरिक हा कोणत्याही कार्यक्षम लोकशाहीसाठी खरोखर पर्याय नाही आणि पद्धतशीरपणे विचार करण्यामध्ये बरेच फायदे आहेत, त्यासाठीचे प्रशिक्षण अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले जाणे आवश्यक आहे. तर्कशास्त्राच्या पार्श्वभूमीसह विद्यार्थी विज्ञान, तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणित यामधील करिअरसाठी चांगल्या प्रकारे तयार होतील जे आधुनिक जगात स्पर्धात्मक बनण्यासाठी कोणत्याही देशास खूप महत्वाचे बनलेले आहे.

                    (सदर लेखातील चित्र, इमेज Google वरून साभार)

संदर्भ

World Logic Day retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/World_Logic_Day

World Logic Day-UNESCO retrieved from

https://en.unesco.org/commemorations/worldlogicday