मानसिक आरोग्य आणि आपण | Mental health

 

मानसिक आरोग्य आणि आपण | Mental health

प्रत्येकवर्षी 10 ऑक्टोबर रोजी जागतिक मानसिक आरोग्य दिन साजरा करण्यात येतो. जागतिक मानसिक आरोग्य दिनाचे मुख्य उद्दिष्ट जगभरातील मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबद्दल जागरुकता पसरविणे आणि मानसिक आरोग्याच्या समर्थनार्थ प्रयत्नांना बळकटी देणे हा आहे. मानसिक आरोग्य समस्यांवर काम करणार्‍या सर्व भागधारकांना त्यांच्या कार्याबद्दल आणि जगभरातील लोकांसाठी मानसिक आरोग्य सेवा प्रत्यक्षात आणण्यासाठी आणखी काय करू शकतो याबद्दल बोलण्याची संधी हा दिवस प्रदान करतो. 2022 या वर्षीची थीम सर्वांसाठी मानसिक आरोग्य आणि जीवन-कल्याण यास जागतिक प्राधान्य बनविणे (Make mental health & well-being for all a global priority) ही आहे.

भारतातील मानसिक आरोग्याची स्थिती

कोविड-19 महामारी साथीच्या प्रारंभापासून, अनेक संशोधनामधून विविध वयोगटातील व्यक्तींचे मानसिक आरोग्य बिघडत असल्याचे सूचित केले आहे.  2017 मध्ये भारताचे राष्ट्रपती राम नाथ कोविंद यांनी “भारत संभाव्य मानसिक आरोग्य साथीचा सामना करत आहे” असे प्रतिपादन केले होते. एका अभ्यासानुसार असे दिसून आले आहे की त्याच वर्षी भारताची 14% लोकसंख्या मानसिक आरोग्याच्या आजारांनी ग्रस्त होती, ज्यात 45.7 दशलक्ष लोक अवसाद (depression) विकारांनी ग्रस्त होते आणि 49 दशलक्ष चिंता विकारांनी ग्रस्त होते. कोविड -19 महामारी साथीच्या आजाराने या मानसिक आरोग्याच्या संकटाला आणखी बळकटी दिलेली आहे, जगभरातील संशोधने असे सूचित करतात की व्हायरस आणि संबंधित लॉकडाऊनचा एकूण लोकसंख्येवर विशेषतः तरुण व प्रौढावर लक्षणीय परिणाम झालेला आहे.

इंडिया स्टेट लेव्हल डिसीज बर्डन इनिशिएटिव्ह संघटनेच्या 2017 मधील अभ्यासात असे दिसून आले आहे की मानसिक विकारांमुळे भारतातील रोगाचा भार 1990 मध्ये 2.5% वरून 2017 मध्ये 4.7% पर्यंत वाढला. अवसाद आणि चिंता विकार, तसेच खाण्याच्या विकारांचे प्रमाण महिलांमध्ये लक्षणीय प्रमाणात अधिक असल्याचे दिसून आले. अवसाद आणि आत्महत्येमुळे मृत्यू यांच्यातील संबंध देखील महिलांमध्ये जास्त असल्याचे दिसून आले.

भारतात मानसिक आरोग्यविषयक विकार असणे हे सामाजिक मागासलेपण समजले जाते आणि मानसिक आरोग्य समस्या असणाऱ्यांशी संबंधित कलंक आहे असे मानले जाते (द लाईव्ह लव्ह लाफ फाउंडेशन, 2018). आजही अनेक ठिकाणी मानसिक विकार हे स्वयं-शिस्त आणि इच्छाशक्तीच्या अभावाचे परिणाम मानले जातात. मानसिक आरोग्याशी संबंधित कलंक याबाबत उपचारांची उपलब्धता, खर्चिकता आणि जागरूकतेचा अभाव यामुळे उपचारांमध्ये लक्षणीय अंतर निर्माण झालेले पाहायला मिळते. राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य सर्वेक्षण (NMHS), 2018-19 मध्ये असे आढळून आले की मानसिक विकारांनी ग्रस्त असलेल्यांपैकी जवळजवळ 80% लोकांना वर्षभरापासून उपचार मिळाले नाहीत. या सर्वेक्षणाने विविध मानसिक विकारांमध्ये (मानसिक आरोग्य आणि चेताविज्ञान संस्था (NIMHANS), 2016) 28% ते 83% पर्यंतच्या मानसिक आरोग्य सेवा उपचारांमध्ये मोठे अंतर असल्याचे नमूद केलेले आहे.

कायदे आणि मानसिक आरोग्य सक्षमता

मानसिक आरोग्य सेवा कायदा (2017) भारतातील मानसिक आरोग्याची स्थिती सुधारण्यासाठी अनेक तरतुदी करते. हा कायदा मानसिक आरोग्य सेवा कायदा, 1987 रद्द करतो ज्यावर मानसिक आजार असलेल्यांचे अधिकार आणि एजन्सी ओळखण्यात अपयशी ठरल्याबद्दल टीका केली गेली (मिश्रा आणि गल्होत्रा 2018). यामध्ये 'आरोग्य' म्हणून मानसिक आरोग्यसेवेचा अंतर्भाव केलेला आहे; आणि केंद्रीय आणि राज्य मानसिक आरोग्य प्राधिकरण (SMHA) ची स्थापना करणे, जे मानसिक आरोग्य व्यवसायींची नोंदणी आणि सेवा-वितरण निकष लागू करण्याबरोबर भक्कम पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यावर भर देईल. कायदा मंजूर झाल्याच्या नऊ महिन्यांत राज्यांना SMHA स्थापन करणे आवश्यक असले तरी 2019 पर्यंत 28 पैकी फक्त 19 राज्यांनी SMHAची स्थापना केलेली आहे.

राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य कार्यक्रम (NMHP)  हे 1982 मध्ये, WHO च्या शिफारशी लक्षात घेऊन, सामान्य आरोग्य सेवा प्रणालीचा एक भाग म्हणून मानसिक आरोग्य सेवा पुरवण्यासाठी सादर करण्यात आले. जरी हा कार्यक्रम सामुदायिक स्तरावर मानसिक आरोग्य सेवांमध्ये सुधारणा करण्यात यशस्वी झाला असला तरी, संसाधन मर्यादा आणि अपुऱ्या पायाभूत सुविधांनी त्याचा प्रभाव मर्यादित झाला होता (गुप्ता आणि सागर 2018).

विकसित देश मानसिक आरोग्यासाठी त्यांच्या वार्षिक आरोग्यसेवेच्या बजेटच्या 5-18% वाटप करतात, तर भारत अंदाजे 0.05% वाटप करतो (आर्थिक सहकार्य आणि विकास संस्था, 2014). 2018 आणि 2019 मध्ये, वार्षिक अर्थसंकल्पात राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य पुनर्वसन संस्थेवरील खर्चाचाही समावेश होता. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात मानव संसाधन आणि संशोधनाच्या दृष्टीने क्षमता वाढवण्याच्या उद्देशाने 2018 मध्ये संस्थेला मंजुरी देण्यात आली. याव्यतिरिक्त, सरकार दरवर्षी आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालयाअंतर्गत लोकप्रिया गोपीनाथ बोर्डोलोई प्रादेशिक मानसिक आरोग्य संस्था (तेजपूर) आणि निमहांस (NIMHANS) यांना निधी वाटप करते. जरी निमहांस आवश्यक असलेल्या सर्वांना परवडणारी आणि सुलभ मानसिक आरोग्य सेवा देण्याचे वचन देत असले, तरी हे प्रयत्न अपुरे आहेत कारण निमहांस एकाच शहरात (बेंगळुरू) कार्यरत आहे.

मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?

मानसिक आरोग्य ही मानसिक कल्याणाची स्थिती असून ती लोकांना जीवनातील ताण-तणावांचा सामना करण्यास, त्यांच्या क्षमता ओळखण्यास, चांगले शिकण्यास आणि चांगले काम करण्यास आणि त्यांच्या समुदायासाठी योगदान देण्यास सक्षम बनविते. निर्णय घेण्यासाठी, नातेसंबंध निर्माण करण्यासाठी आणि आपण राहत असलेल्या जगाला आकार देण्याच्या आपल्या वैयक्तिक आणि सामूहिक क्षमतेला आधार देण्यासाठी मानसिक आरोग्य आणि जीवन-कल्याण हे अविभाज्य घटक आहेत. मानसिक आरोग्य हा मूलभूत मानवी हक्क आहे आणि तो वैयक्तिक, सामुदायिक आणि सामाजिक-आर्थिक विकासासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. मानसिकदृष्ट्‍या आरोग्यपूर्ण व्यक्तीची लक्षणे खालीलप्रमाणे (WHO).

मानसिकदृष्ट्‍या आरोग्यपूर्ण व्यक्ती

• मानसिकदृष्ट्या निरोगी व्यक्तीमध्ये समायोजन करण्याची क्षमता असते.
• मानसिकदृष्ट्या निरोगी व्यक्तीला वैयक्तिक मूल्याची जाणीव असते, ती योग्य आणि महत्त्वाची वाटते.
• एक मानसिकदृष्ट्या निरोगी व्यक्ती त्याच्या समस्या शक्यतो स्वतःच्या प्रयत्नांनी सोडवते आणि स्वतःचे निर्णय स्वतः घेते.
• अशी व्यक्ती एकटी असताना आणि समूहात असताना भावनिकदृष्ट्या सुरक्षित असते, इतर लोकांच्या समस्या आणि हेतू समजून घेते.
• मानसिकदृष्ट्या निरोगी व्यक्तीला जबाबदारीची जाणीव असते.
• अशी व्यक्ती प्रेम देऊ शकतो आणि स्वीकारू शकतो.
• अशा व्यक्ती कल्पनेपेक्षा वास्तव जगात राहत असतात.
• अशा व्यक्ती आपल्या वर्तनातून भावनिक परिपक्वता दाखवतात आणि त्यांच्या दैनंदिन कामात निराशा आणि अपेक्षाभंग सहन करण्याची क्षमता विकसित करतात.
• मानसिकदृष्ट्या निरोगी व्यक्तीस विविध प्रकारच्या आवड-निवडी असतात आणि सामान्यत: काम, विश्रांती आणि मनोरंजनाचे संतुलित जीवन जगत असतात.

निरोगी व्यक्ती केवळ शारीरिकच नव्हे तर मानसिकदृष्ट्याही निरोगी असते. याचा अर्थ मानसिक आरोग्याशिवाय शारीरिक आरोग्य असूच शकत नाही. आरोग्याची आधुनिक संकल्पना ही शरीराच्या योग्य क्रियाशीलतेवर अवलंबून आहे. यात एक निकोप, कार्यक्षम मन आणि नियंत्रित भावनांचा समावेश आहे. शरीर आणि मन दोन्ही कार्यक्षमतेने आणि एकजुटीने काम करत आहेत असा त्याचा अर्थ होतो. आपण सर्वजन मानसिक आरोग्य दिनाच्या निमित्ताने मानसिक आरोग्यपूर्ण जीवन जगण्यास सक्षम बनू या.

समारोप:

बदलत्या जीवनशैलीमुळे सर्वांनाच मानसिक तणावाला सामोरे जावं लागत आहे. स्टिग्मा, डिमेंशिया, हिस्टीरिया, चिंता, आत्महीनता यांसारख्या आजारांचा त्यामुळे सामना करावा लागत आहे. मानसिक आजारावर किंवा समस्यांवर वेळीच तज्ज्ञांचा सल्ला घेणं फायदेशीर ठरु शकतो. मानसिक आरोग्य दिनाच्या निमित्ताने लोकांमध्ये मानसिक आरोग्याची जनजागृती करण्यासाठी आपण सगळे एकत्र येऊ या. तसेच मित्रपरिवार, नातलग आणि सामाजिक संस्था यांना सामावून घेऊन सर्वांचे मानसिक आरोग्य निरोगी राहील यासाठी प्रयत्न करू या. आपणास मानसिक आरोग्य दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा!

(सर्व छत्रे, इमेजेस Google वरून साभार)

संदर्भ:

Gupta, Snehil and Rajesh Sagar (2018), “National Mental Health Programme-Optimism and Caution: A Narrative Review”, Indian Journal of Psychological Medicine, 40 (6): 509-516. Available here.

India State-Level Disease Burden Initiative Mental Disorders Collaborators (2020), “The burden of mental disorders across the states of India: the Global Burden of Disease Study 1990–2017”, The Lancet Psychiatry, 7(2): 148-161. 

International Labour Organization (2020), ‘Youth and Covid-19: Impact on jobs, education, rights, and mental well-being’, Survey Report. 

Mishra, A. and Galhotra, Abhiruchi (2018), “Mental Healthcare Act 2017: Need to Wait and Watch”, International Journal of Applied and Basic Medical Research, Vol. 8/2 pp. 67-70.

National Institute of Mental Health and Neuro Sciences (2016), ‘National Mental Health Survey of India, 2015-16: Summary’, Survey Report.

Singh, O.P. (2018). District Mental Health Program - Need to look into strategies in the era of Mental Health Care Act, 2017 and moving beyond Bellary Model, Indian Journal of Psychiatry, Vol. 60/2 pp. 163-164. 

The Live Love Laugh Foundation (2018). ‘How India perceives mental health’, National Survey Report. 

WHO (2022). Mental health: strengthening our response. World Health Organization. Retrieved September 30, 2022, from https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-strengthening-our-response