आत्मनिर्भर आणि स्व-मदत पुस्तके आणि व्हिडीओ यांचे वास्तव | Fact of Self-help books and videos

 

आत्मनिर्भर आणि स्व-मदत पुस्तके आणि व्हिडीओ | Self-help books and videos

गौतम बुद्ध एकदा देशाटन करत एका नदीच्या काठी थांबले. तेथे जीवनातील विविध पैलूंवर दररोज बुद्ध धम्मदेसना देण्यास सुरुवात केली, लोकांना बोधकथा सांगत होते. ते ऐकण्यासाठी दुर्गम भागातील दूरदूरवरुन लोक येवू लागले. बुद्धांच्या धम्मदेसनांमध्ये एक प्रकारचा जिवंतपणा होता, तत्त्वज्ञान होते आणि त्या धम्मदेसनांमध्ये जीवनाचे सार लपलेले होते. असे म्हणतात की त्यांच्या वाणीने श्रावक मंत्रमुग्ध व्हायचे. जवळच्या गावातून एक श्रावक दररोज येत होता. तो मन एकाग्र करून धम्मदेसनांमध्ये सहभागी होत असे. हा दिनक्रम पूर्ण महिना सुरू राहिला. पण इतका वेळ लोटल्यानंतरही त्याला स्वत:मध्ये कोणताही बदल दिसला नाही, त्यामुळे तो खूप अस्वस्थ झाला.

धम्मदेसनानंतर एक दिवस, जेव्हा प्रत्येकजण निघून गेला, तेव्हा ती व्यक्ती बुद्धांकडे गेली आणि म्हणाली की गुरुदेव, एक चांगला माणूस होण्यासाठी मी बराच काळ लोभ वगैरे सोडून तुमचे धम्मदेसना ऐकत आहे. आपले म्हणणे ऐकल्यानंतर मी उत्साही होतो, पण मला मा‍झ्यात कोणताही बदल जाणवत नाही. या गोष्टी ऐकून बुद्ध हसले. त्यानी प्रेमाने त्या व्यक्तीच्या डोक्यावर हात फिरविला आणि म्हणाले, हे मानवा, तु कोणत्या गावातून आला आहेस? त्या व्यक्तीने उत्तर दिले की तो पिपलीयां गावातून आला आहे. मग बुद्धांनी विचारले की त्याचे गाव या ठिकाणाहून किती दूर आहे? त्याने उत्तर दिले की दहाकोस दूर आहे. बुद्धांनी पुन्हा विचारले की येथून आपल्या गावी कसे जातोस? त्या व्यक्तीने सांगितले की गुरुदेव, मी चालत जातो, पण तुम्ही मला असे का विचारत आहात? बुद्धांनी या गोष्टीकडे दुर्लक्ष करत पुन्हा विचारले, तु इथे बसून आपल्या गावात पोहोचू शकतो का? त्या व्यक्तीने मान हलवून उत्तर दिले की हे मुळीच शक्य नाही. तिथपर्यंत पोहोचण्यासाठी मला पायीच जावे लागेल तरच मी तेथे पोहोचू शकेन.

बुद्ध म्हणाले की आता तुला तुझ्या प्रश्नाचे उत्तर सापडले आहे. जर तुला तुझ्या गावाला जाण्याचा मार्ग माहित असेल, तुला तुझ्या गावाविषयी माहिती असेल, परंतु आपण ही माहिती प्रत्यक्षात न आणता, पायी चालत न जाता तिथे कसे पोहचशील? त्याप्रमाणे, जर आपल्याकडे ज्ञान असेल आणि आपण आपल्या आयुष्यात त्याची अंमलबजावणी केली नाही तर आपण स्वत:ला एक चांगली व्यक्ती बनवू शकत नाही. त्यामुळे आत्मसात केलेले ज्ञान आचरणात आणणे आवश्यक आहे.

खरे पाहिल्यास, आपण आपल्या शिक्षकाकडून किंवा चांगल्या पुस्तकांपासून शिकलेल्या गोष्टी आपल्या आचरणात, आपल्या जीवनात समाविष्ट करतो तेव्हाच आपल्या जीवनात खरोखर एक प्रकारचे बदल जाणवू शकतो. फक्त ऐकण्याचा प्रयत्न केल्यावर कोणी कसे बदलू शकेल? आजच्या युगात हे महत्त्वाचे आहे की जे काही ऐकले, वाचले किंवा पाहिलेले आहे ते सत्य म्हणून स्वीकारण्यापूर्वी स्वत: वैज्ञानिक पातळीवर तपासले पाहिजे. कारण प्रत्येकासाठी सत्य हे भिन्न असू शकते. कोणतंही ज्ञान घेणं म्हणजे त्याचा अनुभव घेणं, त्याचं प्रात्यक्षिक घेणं होय. प्रात्यक्षिक न घेता नुसता भराभर वाचलेली पुस्तकं म्हणजे फक्त माहिती गोळा करणं. बहुतेक लोकं अश्याच प्रकारे स्व-मदत पुस्तकांच वाचन करतात त्यामुळे त्यांना काहीही लाभ होत नाही. पण प्रत्यक्षात परिस्थिती काय आहे?

स्व-मदत उद्योग काय आहे?

एकट्या अमेरिकेत, स्व-मदत हा $11 अब्ज वार्षिक उद्योग आहे, जो केवळ पुस्तक प्रकाशना पुरता मर्यादित नाही; यात प्रेरक व्याख्याते  आणि टीव्ही शो देखील समाविष्ट आहेत. भारताचा स्व-मदत प्रकाशन उद्योग गेल्या 14 वर्षांमध्ये झपाट्याने वाढला आहे आणि स्थानिक बाजारपेठेत परदेशी प्रकाशकांच्या प्रवेशाशी एकरूप झाला आहे. भारतात दरवर्षी 1,200 कोटी रुपयांची पुस्तके (इंग्रजीत लिहिलेली) विकली जातात. "स्व-मदत उद्योगाचा बाजार आकार सुमारे 180 कोटी रुपये आहे. किरकोळ विक्रेते आणि पुस्तक विक्रेते जसे की लँडमार्क, क्रॉसवर्ड आणि ई-कॉमर्स दिग्गज Amazon यांचा अंदाज आहे की देशभरात दरवर्षी सुमारे 95 लाख स्व-मदत पुस्तके विकली जातात.

मानसोपचार तज्ञाकडे वैयक्तिक बदलांचा अचूक ट्रॅक रेकॉर्ड नसतो, परंतु किमान जेव्हा तुम्ही सोफ्यावर झोपता तेव्हा तुम्हाला माहित असते की तुम्ही एका पात्र तज्ञाशी व्यवहार करत आहात जो तुम्हाला 100 पेक्षा अधिक वर्षांच्या अनुभवजन्य संशोधनाच्या आधारावर काय करावे हे सांगत असतो. आत्मनिर्भर आणि स्वावलंबन पुस्तके आणि व्हिडीओमधील निम्मे लोक कुठून येतात हे केवळ निसर्गालाच माहीत. हा स्वतःला तज्ञ म्हणून घेणारा गट प्रेरणा आणि आत्मनिर्भरता ऐवजी बाजार आधारीत मूल्यावर (पैशावर) अवलंबून असतो. व्हिडीओ आणि पुस्तकाचा अभ्यास करून काय विश्वासार्ह आहे आणि काय नाही हे ठरवण्याची जबाबदारी वाचकावर आहे, पण प्रत्यक्षात हे करणे नेहमीच सोपे नसते. मार्क मॅनसन यांनी स्व-मदत सामग्रीबाबत केलेले विवेचन खालील प्रमाणे:

1. स्व-मदत हतबलता आणि अपराधी भावनांना बळकट करते

दोन प्रकारचे लोक स्व-मदत पुस्तके आणि व्हिडीओमध्ये अडकतात: ज्यांना असे वाटते की त्यांच्यामध्ये काहीतरी चुकीचे आहे आणि ते अधिक चांगले करण्यासाठी कोणतेही प्रयत्न करण्यास तयार आहेत आणि ते लोक ज्यांना वाटते की आपण आधीच एक चांगली व्यक्ती आहोत, परंतु त्यांच्याकडे काही समस्या आणि ब्लाइंड स्पॉट्स आहेत, त्यावर मात करून महान व्यक्ती बनू इच्छित आहेत.

या लोकांना "बॅड-टू-ओके" आणि "ओके-टू-ग्रेट" लोक म्हणतात. बॅड-टू-ओके लोक त्यात आहेत कारण त्यांचा असा विश्वास आहे की ते मूलभूतपणे सदोष आहेत आणि ते स्वतःला दुरुस्त करू इच्छित आहेत. ओके-टू-ग्रेट लोक त्यात आहेत कारण त्यांना वाटते की ते ठीक आहेत, परंतु त्यांना महान बनायचे आहे. आज स्वयं-मदत उद्योगात खालील पाच प्रमुख समस्या आहेत आणि त्या दूर होण्याची शक्यता नाही.

सर्वसाधारणपणे, ओके-टू-ग्रेट लोक तेच करतात - ते सरासरी आणि "ठीक" जीवन जगतात आणि वर्षानुवर्षे ते खरोखर अद्वितीय आणि उत्कृष्ट बनतात.

बॅड-टू-ओके लोक काही वर्षांच्या “प्रयत्न” नंतरही थोडे सुधारतात. काही प्रकरणांमध्ये, ते आणखी खराब होऊ शकतात. बर असे का होत असेल? बॅड-टू-ओके लोक सातत्याने अयशस्वी होतात कारण त्यांच्याकडे एक मूलभूत जागतिक दृष्टीकोन आहे जे त्यांच्या कनिष्ठतेचे समर्थन करण्यासाठी किंवा योग्यतेच्या अभावाचे समर्थन करण्यासाठी स्व-मदतीसह त्यांच्या प्रत्येक गोष्टीचा अर्थ लावते. उदाहरणार्थ, एक ओके-टू-ग्रेट व्यक्ती आनंदी होण्यावर एक पुस्तक वाचू शकते आणि विचार करू शकते, "अरे, छान, इथे अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्या मी करत नाही. मी त्यांचा प्रयत्न केला पाहिजे.”

एक बॅड-टू-ओके व्यक्ती तेच पुस्तक वाचेल आणि म्हणेल, “अरे व्वा, मी करत नाही या सर्व गोष्टी यात आहेत. मी सुरुवातीला विचार केला त्यापेक्षाही मी खूप मोठा अयशस्वी आहे.” मूलभूत फरक हा आहे की बॅड-टू-ओकेमध्ये बहुतेक लोकांकडे स्व-स्वीकृती नसते. एक ओके-टू-ग्रेट व्यक्ती त्याच्या आयुष्यभर वाईट निवडी आणि चुका पाहिलं आणि ठरवेल की त्यांनी अधिक चांगल्या निवडी कराव्यात आणि एक चांगली व्यक्ती कशी व्हायची ते शिकावे. एक वाईट-टू-ओके व्यक्ती त्यांनी केलेली प्रत्येक निवड वाईट आहे असे गृहीत धरेल कारण ती मूलभूतपणे सदोष व्यक्ती आहेत आणि इतर कोणी काय म्हणेल तेच करणे हाच त्यांना चांगली निवड करण्याचा एकमेव मार्ग आहे.

नक्कीच, स्वतःला वेळ द्या, वर्तमानकाळात रहा, तुम्हाला कळत नाही तोपर्यंत सुधारणा करत रहा, परंतु बॅड-टू-ओके लोक स्वतःला "वाईट" समजत राहतील आणि आतुरतेने शोधणारे  कधीही "ओक" पर्यंत पोहोचणार नाहीत. कारण ही अपूर्णता ही त्यांची जागतिक दृष्टीकोन आहे, ते जे काही करत आहेत ते केवळ आणखी मजबूत करतात.

2. स्व-मदत हा अनेकदा टाळण्याचा दुसरा प्रकार असतो

लोक जाणीवपूर्वक त्यांच्या सर्व प्रकारच्या समस्या अनन्यसाधारण आणि सर्जनशील मार्गांनी आकलन करतात: माझे कोणतेच काम नीट होत नाही; माझे कुटुंब आणि मी नेहमी भांडतो; मला नेहमी थकवा आणि आळस वाटते; मी गोड खाणे थांबवू शकत नाही; माझ्या घरचे लोक माझा द्वेष करतात; मा‍झ्या जोडीदारामुळे माझे घर तुटले; आणि इत्यादी इत्यादी.....

हे सर्व "वास्तविक" समस्यांसारखे वाटते. परंतु जवळजवळ प्रत्येक परिस्थितीत, समस्येचे मूळ खरोखर अपराध किंवा अयोग्यतेची अबोध भावना असते. येथे गंमत अशी आहे की स्व-मदत प्रभावी होण्यासाठी अपूर्ण असणे ही महत्त्वाची पूर्व-अट आहे त्यामुळे स्व-मदत प्रत्यक्षात मदत करू शकत नाही: स्वतःला चुका करणारी एक चांगली व्यक्ती म्हणून स्वीकारा.

अपराधीपणाला सामोरे जाण्यासाठी स्व-मदत सहसा अप्रभावी कशी ठरते हे आपण आधीच पाहिले आहे. दुर्दैवाने, ते चिंता किंवा भावनिक अस्थिरता हाताळण्यात बऱ्याचदा अपयशी ठरते. जेव्हा एखादी अत्यंत चिंताग्रस्त व्यक्ती स्व-मदत सामग्रीकडे जाते, तेव्हा सहसा दोन गोष्टी घडतात आणि त्यापैकी कोणतीही समस्या सुटत नाही.

ते केवळ चिंताग्रस्तता या जागी दुसर्‍या, किंचित निरोगी सवय जागा घेते. असा विचार करा जो मद्यपी आहे आणि नोकरी करू शकत नाही, तो ध्यान आणि योगासने दिवसातून पाच तास करतो आणि तरीही नोकरी करू शकत नाही. डेटिंग सल्ला हे येथे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. एखाद्याला आवडत असलेल्या व्यक्तीला डेटवर जाण्यासाठी कसे विचारायचे हे त्यास माहित नाही, म्हणून तो त्याबद्दल चार पुस्तके वाचेल आणि काहीतरी केले आहे असे त्यास वाटेल. एखाद्या व्यक्तीला विचारण्यापेक्षा अचानक पुस्तके वाचणे अधिक महत्त्वाचे वाटेल.

3. स्व-मदत मार्केटिंग अवास्तव अपेक्षा निर्माण करते

मार्क मॅनसन यास सैद्धांतिकदृष्ट्या स्व-मदत उद्योगातील नफ्याच्या हेतूबद्दल कोणतीही समस्या नाही, पण व्यवहारीक दृष्ट्‍या यामुळे काही समस्या उद्भवतात. नफ्याच्या हेतूने, वास्तविक बदल घडवणे नाही तर वास्तव बदलाची धारणा निर्माण करणे आहे.

वाचकास काही नकारात्मक भावना दडपण्यासाठी किंवा त्यांच्या तात्पुरत्या भावनिक अवस्थांना चालना देण्यास शिकवणे हे प्लेसिबो प्रभाव निर्माण करण्यासारखे आहे. हे चिंताग्रस्त लोकांना अधिक माहिती आणि जुजबी विश्रांती तंत्रांच्या सहाय्याने शांत केले जाऊ शकते. हे सर्व पूर्ततेच्या आणि सुधारणेच्या अल्प-मुदतीच्या संवेदना निर्माण करतात, परंतु हे सर्व जवळपास बऱ्याचदा काही दिवस किंवा आठवड्यांमध्ये नष्ट होतात. तात्पुरते बरे वाटणे म्हणजे पूर्णता कधीच न येणे होय, कारण जवळपास प्रत्येकजण केवळ आभासी विश्व निर्माण करून झुंजवत ठेवत आहे.

4. सर्वच स्व-मदत (सामान्यतः) वैज्ञानिकदृष्ट्या प्रमाणित नसते

ध्यान किंवा सजगता, नोंदी ठेवणे, प्रत्येक दिवसासाठी आपण किती कृतज्ञ आहात हे सांगणे, धर्मादाय असणे आणि परोपकार यासारखी काही स्व-मदत पद्धती आहेत ज्या वैज्ञानिक अभ्यासांमध्ये काही प्रमाणात सार्थ ठरलेल्या आहेत. तसेच न्यूरो-लिंग्विस्टिक प्रोग्रामिंग, पुष्टीकरण, संमोहन चिकित्सा, आपल्या आतील बालकाशी संपर्क साधणे. यासारखे तंत्र वापरत असताना विविधता दिसून आलेली आहे त्यामुळे 100% प्रभावी तंत्र म्हणून यांचा वापर करणे थोडे धाडसाचे ठरेल. मूर्खपणाचा कळस म्हणजे फेंग शुई, प्रकटीकरण, टॅरो कार्ड, टेलिकिनेसिस, सायकीक्स, क्रिस्टल्स, पॉवर अनिमल्स, टॅपिंग, आकर्षणाचा नियम, हिलिंग किंवा वूवू यासारखे निर्बुद्ध तंत्रे.

वस्तुस्थिती अशी आहे की बहुतेक स्व-मदत माहिती एकतर सर्वोत्तम प्लेसिबो प्रभाव आहेत किंवा सर्वात वाईट स्थितीत पूर्ण तुक्का आहेत. सुदैवाने, काही लेखक वैज्ञानिक अभ्यासांवर आधारित स्व-मदत पुस्तके लिहित आहेत. मार्क मॅनसन या लेखकानेही त्याच्या पुस्तकात उपलब्ध अनेक स्व-मदत पुस्तकातील माहितीची पडताळणी केलेली आढळते.

5. स्व-मदत हा एक विरोधाभास आहे

स्व-मदतीचा विरोधाभास असा आहे की प्रगतीची पहिली आणि सर्वात मूलभूत पायरी म्हणजे आपण जसे आहात तसे ठीक आहात आणि आपणास इतर कोणाच्याही मदतीची गरज नाही हे मान्य करणे आहे. हा मुख्य विश्वास आहे, प्रेरण ही अशी गोष्ट आहे जी आपणास इतर कोणीही देऊ शकत नाही, ती स्वतःहून निर्माण झाली पाहिजे.  गंमत अशी आहे की एक चांगला माणूस होण्यासाठी आपणास इतर कोणाच्याही मदतीची किंवा सल्ल्याची गरज नाही हे एकदा तुम्ही स्वीकारले, तरच त्यांचा सल्ला खऱ्या अर्थाने तुमच्यासाठी उपयुक्त ठरतो.

त्यामुळे एक प्रकारे, ज्यांना स्वत:च्या मदतीची गरज नाही अशा लोकांसाठी स्व-मदत सर्वात उपयुक्त आहे. हे ओके-टू-ग्रेट लोकांसाठी आहे, बॅड-टू-ओके लोकांसाठी नाही, जरी हे लोक त्यांच्या जाळ्यात अडकतात आणि त्यावर आपले पैसे खर्च करतात. स्व-सुधारणा हा त्याच्या अर्थाने अगदी शाब्दिक आहे, त्याचा वापर स्वतःला सुधारण्यासाठी केला जातो, तो बदलण्यासाठी नाही. तुम्ही कोण आहात ते बदलण्याचा तुम्ही विचार करत असाल तर तुम्ही कधीच यशस्वी होणार नाही, आणि तुम्ही मूर्खपणा आणि मिथ्या-विज्ञानात गुरफटून जाण्याची आणि आपल्या अपूर्णतेची भावना दडपून टाकण्याची शक्यता आहे.

स्व-मदत लोकांना त्यांच्या अपर्याप्ततेच्या भावना इतरांवर हस्तांतरित करण्यास आणि प्रक्षेपित करण्यास किंवा "गुरु" किंवा दुसर्‍या कोणाच्या तरी यशाद्वारे जीवन जगण्याची प्रेरणा  देते. त्या केवळ ही प्रगतीच्या संवेदना आहेत, स्वतःची प्रगती नाही.

आपल्याशिवाय आपल्या आयुष्याची उत्तरे इतर कोणाकडे का असतील? आपण त्यांचे अनुभव आणि कल्पना विचारात घेऊ शकतो, परंतु शेवटी त्यांचा आपल्या जीवनात वापर करणे महत्त्वाचे आहे. यापैकी काहीही सोपे नाही, जो कोणी आपणास सांगतो तो कदाचित काहीतरी मार्केटिंग करत आहे.

त्यामुळे संशयी, स्वार्थी आणि निर्भीड बना. हे आपले जीवन आहे ज्याबद्दल इतर लोक  बोलत आहेत. इतर कोणीही आपल्यासाठी आनंद देऊ शकत नाही. जर आपणास अशी अपेक्षा असेल, तर आपण अडचणीत आहात, आणि आपल्याशिवाय कोणीही आपल्याला मदत करू शकत नाही.

(सर्व चित्रे, इमेजेस Google वरून साभार)

संदर्भ

Davis, K. M., & Wu, J. R. (2017). The limitations of self-help books for mental health concerns and alternative resources: A literature review. Journal of Mental Health Counselling, 39(1), 29-42.

Manson, M. (2016). The subtle art of not giving a f*ck: A counterintuitive approach to living a good life. Harper One.

Manson, M. (2019). Everything is f*cked: A book about hope. HarperCollins.

Renner, F., Ji, A., & Finkenauer, C. (2019). Can self-help books be better than help by a professional psychotherapist? A pre-post intervention study on the effectiveness and processes of change of a self-help book and two psychotherapeutic treatments. Behaviour research and therapy, 117, 71-83.

Richards, D. A., & Farrand, P. (2010). Choosing self-help books wisely: Sorting the wheat from the chaff. In J. Bennett-Levy, D. A. Richards, P. Farrand, H. Christensen, K. M. Griffiths, D. J. Kavanaugh, ... C. Williams (Eds.), Oxford guide to low intensity CBT interventions (pp. 201-207). New York, NY US: Oxford University Press.

Richardson, R., Richards, D. A., & Barkham, M. (2010). Self-help books for people with depression: The role of the therapeutic relationship. Behavioural and Cognitive Psychotherapy, 38(1), 67-81.

Rosen, G. M., & Lilienfeld, S. O. (2008). Self-help therapy: The science and business of giving psychology away. Clinical Psychology Review, 28(1), 5-21.