हॅविंगहर्स्ट वैकासिक कार्ये | Havighurst’s Developmental Task Theory

 

हॅविंगहर्स्ट वैकासिक कार्ये | Havighurst’s Developmental Task Theory

ओबामा 55 व्या वर्षी निवृत्त झाले, ट्रम्प यांनी 70 व्या वर्षी आणि बायडेन यांनी तर 80 व्या वर्षी त्यांच्या करिअरची सुरुवात केली. सिडनी पर्थपेक्षा 3 तास पुढे आहे, पण त्यामुळे पर्थची गती कमी होत नाही. कोणीतरी वयाच्या 22 व्या वर्षी पदवी प्राप्त केली, परंतु चांगली नोकरी मिळवण्यापूर्वी 5 वर्षे वाट पहावी लागली. कोणी 25 व्या वर्षी CEO झाला आणि 50 व्या वर्षी मरण पावला. तर कोणी 50 व्या वर्षी CEO झाला आणि 90 वर्षे जगला. कोणीतरी अजूनही अविवाहित आहे, तर कोणी लग्न केले आहे. ही यादी न संपणारी आहे .............

या जगात प्रत्येकजण आपापल्या टाइम झोनवर आधारित कार्यरत आहे. आपल्या आजूबाजूचे काही लोक आपल्या पुढे आहेत तर काही आपल्या मागे आहेत असे वाटू शकते. पण प्रत्येकजण आपापल्या परीने, आपापल्या काळात धावत असतो.

सध्या आपल्या आयुष्यातील सर्वात महत्वाची कार्ये कोणती आहेत? आपण साफसफाई करणे किंवा बिल भरणे यासारख्या छोट्या गोष्टींबद्दल बोलत नाही. तर आपल्या सर्वांगीण विकासातील सर्वात मोठ्या उद्दिष्टांबद्दल बोलत आहे. हॅविंगहर्स्ट यांच्या वैकासिक कार्य सिद्धांतानुसार, आपले वय ही मोठी भूमिका बजावते.

कोण आहेत हे हॅविंगहर्स्ट?

रॉबर्ट हॅविंगहर्स्ट हे अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ होते ज्यांनी 1948 ते 1953 दरम्यान वैकासिक कार्यांवर आधारीत सिद्धांत विकसित केला होता. त्यांचे संशोधन हे सिग्मंड फ्राइड आणि जीन पियाजे यांच्या कार्यानंतर आले होते, परंतु एरिक एरिक्सनच्या आधी. त्यांच्या 1952 च्या मानवी विकास आणि शिक्षण या पुस्तकातील "शिकवण्यायोग्य क्षण" हा वाक्प्रचार लोकप्रिय करण्यासाठी देखील त्यांना ओळखले जातात.

"वैकासिक कार्य हे एक असे कार्य आहे जे एका विशिष्ट टप्प्यावर शिकले जाते आणि ज्यामुळे भविष्यातील यशस्वी कार्ये साध्य करणे शक्य होते. जेव्हा वेळ योग्य असेल तेव्हा विशिष्ट कार्य शिकण्याची क्षमता शक्य होते, यावरून यास ‘शिकवण्यायोग्य क्षण’ असे संबोधले आहे. योग्य वेळ (वय) असल्याशिवाय अध्ययन अशक्य आहे, हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. म्हणूनच, जेव्हा शक्य असेल तेव्हा महत्त्वाचे मुद्द्यांची पुनरावृत्ती करणे महत्वाचे आहे जेणेकरुन जेव्हा एखाद्या विद्यार्थ्याला शिकवण्यायोग्य क्षण येतो तेव्हा त्यास ज्ञानाचा लाभ घेता येईल.”

वैकासिक कार्य सिद्धांत म्हणजे काय?

हॅविंगहर्स्टच्या सिद्धांताने विकासाचे टप्पे आणि प्रत्येक टप्प्याशी संबंधित कार्ये अधोरेखित केलेली आहेत. हे पियाजे आणि एरिक्सन यांच्या कार्यावर आधारित आहे, ज्यांनी विकासाचे "टप्पे" ओळखून प्रत्येक मुलाने वेगवेगळ्या वयोगटात काय साध्य केले पाहिजे यांचे स्पष्टीकरण त्यांच्या सिद्धांतात दिलेले आहे. प्रत्येक टप्प्यावर विशिष्ट कार्यांची यादी असते जी व्यक्तीला पूर्ण करणे आवश्यक असते.

हॅविंगहर्स्टच्या सिद्धांतातील वैकासिक कार्याची टप्पे:

- अर्भकावस्था आणि पूर्व बाल्यावस्था (0-6 वर्षे)

- उत्तर बाल्यावस्था (6-13 वर्षे)

- किशोरावस्था (13-18 वर्षे)

- पूर्व प्रौढावस्था (19-30 वर्षे)

- उत्तर प्रौढावस्था (30-60 वर्षे)

- वृद्धावस्था (61 वर्षे आणि त्याहून अधिक)

जर मुलाने "योग्य" वेळेत "योग्य" कार्ये पूर्ण केली, तर तो आनंदी होईल आणि समाज त्याचा स्वीकार करेल. एखाद्या वेळेस ही कार्ये पूर्ण करण्यात अयशस्वी झाल्यास ते मुल दुःखी होईल आणि त्यास समाजात स्थान असणार नाही.

सामाजिक नियम आणि रीतिरिवाज विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यातील कार्यांवर नक्कीच प्रभाव टाकतात, परंतु इतर घटक देखील महत्त्वाची भूमिका बजावतात. हॅविंगहर्स्टने विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर व्यक्ती पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करत असलेल्या कार्यांवर विविध घटकांचा प्रभाव पडतो याची यादी देखील दिलेली आहे:

सामाजिक प्रभाव (समाजाचा दबाव)

हे समाजाचे नियम आणि इतर सांस्कृतिक कल्पना आहेत जे एखाद्या व्यक्तीच्या वैकासिक कार्यांवर प्रभाव पाडतात. हॅविंगहर्स्टने एक वैकासिक कार्य म्हणून "पुरुष किंवा स्त्रीलिंगी सामाजिक भूमिका साध्य करणे" अनेक वेळा सूचीबद्ध करतो. ते प्रत्येक संस्कृतीत वेगळे असणार आहे आणि व्यक्तीच्या वयानुसार देखील. ज्या संस्कृतींमध्ये पुरुष आणि स्त्रीलिंगी भूमिका काटेकोरपणे परिभाषित केल्या जात नाहीत, त्या संस्कृतीत ते अजिबात कार्य मानले जात नाही. जसजसा काळ प्रगती करतो आणि समाज त्यांच्या लिंगविषयक कल्पना बदलतात, तसतशी ही कार्ये वेगळी असू शकतात किंवा पूर्ण होण्यासाठी कमी महत्त्वाची असू शकतात.

मानसशास्त्रीय प्रभाव (वैयक्तिक मूल्ये)

ही कार्ये केवळ बाह्य शक्तींकडून नियंत्रित होत नाहीत. एखाद्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्व आणि आवड-निवड देखील यशस्वीरित्या विकसित होण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कार्यांवर प्रभाव पाडतील. वैयक्तिक नातेसंबंधांना अधिक महत्त्व देणार्‍या किंवा एखाद्या उदात्त कार्यासाठी स्वत:ला समर्पित करणार्‍या व्यक्तीपेक्षा पैसा आणि संपत्तीने अधिक प्रेरित असलेल्या व्यक्तीला भिन्न वैकासिक कार्यांना सामोरे जावे लागू शकते. मानसिक प्रभावामुळे एखाद्या व्यक्तीला काही वैकासिक कामांना इतरांपेक्षा प्राधान्य देण्यास कारणीभूत ठरू शकतील.

जीवशास्त्रीय प्रभाव (शारीरिक परिपक्वता)

जीवशास्त्र देखील येथे महत्त्वाची भूमिका बजावते. काही कार्ये बाल्यावस्था किंवा प्रौढावस्थेसाठी राखीव असतात कारण शरीर ती कार्ये पूर्ण करू शकत नाही. एखाद्या व्यक्तीच्या आयुष्याच्या एका टोकाला अर्भकावस्था  आणि पूर्व प्रौढावस्था असते, जिथे वैकासिक कार्यांमध्ये "चालण्यास शिकणे" समाविष्ट असते. दुसऱ्या टोकाला वृद्धावस्था आहे, जिथे वैकासिक कार्यांमध्ये "शारीरिक शक्ती आणि आरोग्य यांचे संतुलन राखणे" समाविष्ट आहे.

जर एखाद्या व्यक्तीला गंभीर दुखापत झाली असेल किंवा नंतरच्या आयुष्यात एक दुर्बल स्थिती निर्माण झाली असेल तर त्यांची वैकासिक कार्ये बदलू शकतात.

विशिष्ट वयोगटातील वैकासिक कार्यांची उदाहरणे

ही सर्व कार्ये जैविक, मानसिक आणि सामाजिक प्रभावांमुळे बदलू शकतात. परंतु हॅविंगहर्स्टने जीवनाच्या प्रत्येक टप्प्यावर उद्भणाऱ्या कार्यांची यादी दिलेली आहे. येथे प्रत्येक टप्प्यासाठी केवळ काही महत्त्वाची कार्ये समाविष्ट करणार आहे, जरी हॅविंगहर्स्टने त्याच्या पुस्तकात आणखी बरेच कार्ये सूचीबद्ध केलेलेले आहेत.

अ. अर्भकावस्था आणि पूर्व बाल्यावस्था (0-6 वर्षे वयोगट) वैकासिक कार्ये:

• चालायला शिकणे
• बोलायला शिकणे
• शौच प्रशिक्षण
• मूलभूत वाचन कौशल्ये

ब. उत्तर बाल्यावस्था (6-12 वयोगट) वैकासिक कार्ये:

• सामान्य खेळांसाठी आवश्यक शारीरिक कौशल्ये शिकणे
• समवयस्काबरोबर एकत्र येणे आणि खेळणे
• वैयक्तिक स्वातंत्र्य मिळवणे
• पुरुष किंवा स्त्री याविषयी सामाजिक भूमिका ओळखणे

क. किशोरावस्था (13-18 वयोगट) वैकासिक कार्ये:

• शारीरिक आणि शरीरांतर्गत होणारे बदल स्वीकारणे
• जोडीदार आणि कौटुंबिक जीवनाची तयारी
• आर्थिक जबाबदारीची तयारी
• वर्तनासाठी मार्गदर्शक म्हणून मूल्यांचा संच आणि नैतिक प्रणाली प्राप्त करणे
• स्वतःची अशी एक स्वतंत्र विचारधारा विकसित करणे

ड. पूर्व प्रौढावस्था (19-30 वयोगट) वैकासिक कार्ये:

• जोडीदार शोधणे आणि त्यांच्यासोबत राहायला शिकणे
• प्राधान्यकृत पुरुष किंवा स्त्रीलिंगी सामाजिक भूमिका साध्य करणे
• घर आणि कुटुंब सांभाळणे
• करिअरची सुरुवात
• नागरी जबाबदारी घेणे

इ. उत्तर प्रौढावस्था (31-60 वयोगट) वैकासिक कार्ये:

• नागरी आणि सामाजिक प्रौढ जबाबदारी साध्य करणे
• किशोरवयीन मुलांना जबाबदार आणि आनंदी प्रौढ बनण्यास मदत करणे
• प्रौढावस्थेतील फावल्या वेळेतील सक्रियता विकसित करणे
• शारीरिक बदल किंवा कामातील निवृत्ती स्वीकारणे आणि वर्तन समायोजन

फ. वृद्धावस्था (61 पश्चात) वैकासिक कार्ये:

• शारीरिक शक्ती आणि आरोग्य यांचे संतुलन राखणे
• निवृत्तीशी जुळवून घेणे (काही जबाबदाऱ्यातून मुक्त होणे)
• सामाजिक आणि नागरी जबाबदार्‍या पार पाडणे

      पुन्हा, ही कार्ये प्रत्येक व्यक्तीसाठी भिन्न असू शकतात. नागरी आणि सामाजिक जबाबदारी, उदाहरणार्थ, प्रत्येक व्यक्तीसाठी भिन्न असू शकते किंवा हॅविंगहर्स्टने सूचित केलेल्या वयातील प्राधान्य असू शकत नाही. जर आपण आपल्या मोठ्या उद्दिष्टांचा विचार करत असाल तर ही कार्ये मार्गदर्शक तत्त्वे किंवा पुढच्या टप्प्यावरील कार्ये करण्यास सक्षम म्हणून काम करू शकतात, परंतु हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे की ते येथे व्यक्तिभिन्नता प्रभावित करू शकते.

      6 एप्रिल 2023 रोजी NEP-2020 नुसार राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा (National Curriculum Framework or NCF-22) प्रसिद्ध झालेला आहे ज्यामध्ये भारतीय प्रमाण शास्त्र  आणि मूल्य व्यवस्था यांना महत्त्व दिलेले आहे. जरी आपण भारतीय म्हणून या घटकांना महत्त्व देत असू तरीही मूलभूत वैकासिक कार्यास अनुसरून अभ्यासक्रम रचना असणे काळाची गरज आहे.

(सौजन्य : NCF -राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा -22)

संदर्भ:

Havighurst, R. J. (1972). Developmental tasks and education (3rd ed.). McKay.

Havighurst, R. J. (1948). Developmental tasks and education. Phi Delta Kappan, 30(6), 296-298.

Havighurst, R. J. (1979). Developmental tasks and education. In M. L. Kohn (Ed.), Developmental Disabilities from Childhood to Adulthood (pp. 3-12). Brunner/Mazel.

Smith, A. (n.d.). Havighurst's Developmental Task Theory. Retrieved from http://www.examplewebsite.com