गुगल प्रभाव | Google Effect

 

गुगल प्रभाव | Google Effect

समजा तुम्ही एखादे पुस्तक वाचत आहात आणि एक अपरिचित शब्द तुमच्या समोर आला आहे. या शब्दाची व्याख्या पाहण्यासाठी तुम्ही Google वर शोध घेतला. काही दिवसांनंतर, तुम्हाला हा शब्द पुन्हा दिसतो… पण तुम्हाला त्याचा अर्थ आठवत नाही. ही परिस्थिती Google इफेक्टचे वर्णन करते, जिथे माहिती ऑनलाइन सहज उपलब्ध असल्यामुळे, आपण ती मेमरीमध्ये साठवून ठेवत नाही. Google हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा इतका अविभाज्य भाग बनला आहे की तो 2006 मध्ये ऑक्सफर्ड इंग्रजी डिक्शनरीमध्ये क्रियापद म्हणून जोडला गेला आहे. “Google it” करणे इतके सोपे आहे, की ती माहिती मेमरीमध्ये साठवण्याऐवजी ती माहिती वारंवार ऑनलाइन पाहत राहतो.

हा प्रभाव केवळ आपण सर्च इंजिनवर पाहत असलेल्या गोष्टींसाठीच नाही तर आपल्या संगणकावर किंवा फोनवर सहज उपलब्ध असलेल्या बहुतांश माहितीसाठीही लागू होतो. तुम्हाला तुमच्या पालकांचा किंवा जिवलग मित्राचा फोन नंबर माहीत आहे का? उत्तर कदाचित नाही असेच येईल, एवढेच काय आपल्यापैकी बहुतांश लोकांना आपला स्वतःचा फोन नंबरही माहित नसेल, हे Google प्रभावामुळे झाले आहे.

वरील परिस्थिती ओळखीची वाटते का? तुम्ही फक्त माहिती विसरण्यासाठी एखादी वस्तुस्थिती पाहिली असेल अशा उदाहरणांचा तुम्ही विचार करू शकता का? तसे असल्यास, तुम्ही "गुगल इफेक्ट" ला बळी पडत आहात. अशा "सुलभ" माहितीच्या उदाहरणांमध्ये खालील गोष्टी समाविष्ट आहेत:

• विकिपीडिया सारख्या ऑनलाइन विश्वकोशांवर उपलब्ध तथ्ये
• मोबाईल ऍप्लिकेशन्सवर बातम्यांचे प्रदर्शित होणारे मथळे
• फोन नंबर लोकांच्या इलेक्ट्रॉनिक अॅड्रेस लिस्टमध्ये सेव्ह केले जातात
• ऑनलाइन कॅलेंडरमध्ये संग्रहित महत्त्वाच्या तारखा आणि वाढदिवस
• इंटरनेट डिक्शनरीद्वारे उपलब्ध होणारा शब्दसंग्रह

      गुगल प्रभावाचे वैज्ञानिक पुरावे शोधण्यासाठी अनेक संशोधन करण्यात आले. या प्रयोगांपैकी एका प्रयोगामध्ये 40 सहभागींनी सामान्य-ज्ञान तथ्ये वाचणे आणि टाईप करणे आवश्यक आहे जसे की "शहामृगाचा डोळा त्याच्या मेंदूपेक्षा मोठा आहे" (तुम्हाला हे माहित होत का?! हे थोडे धक्कादायक आहे!). अर्ध्या सहभागींना सांगण्यात आले की सर्व तथ्ये संगणकावर संग्रही केले जातील, तर उर्वरित अर्ध्या सहभागीसाठी ते संग्रही केलेले नसतील. सर्व सहभागींनी प्रयोगात समाविष्ट केलेल्या क्षुल्लक गोष्टींची स्मरण चाचणी पूर्ण केली. या प्रयोगातून असे दिसून आले की सहभागींच्या दुसऱ्या गटास, म्हणजे ज्यांना माहिती संग्रहित करण्यासाठी त्यांच्या संगणकावर विसंबून राहू नये असे सांगण्यात आले होते, त्यांनी पहिल्या गटाच्या तुलनेत चांगली कामगिरी केली. स्पष्टपणे, पहिल्या गटातील सहभागींना प्रयोगातील क्षुल्लक गोष्टी लक्षात ठेवण्याची गरज भासली नाही कारण त्यांनी आवश्यकतेनुसार ते शोधण्याची अपेक्षा होती.

गुगल प्रभाव आपले जीवनानुभव कमी करत आहेत का?

अनेक मार्गांनी, गुगल प्रभाव ही एक अनुकूल यंत्रणा आहे जी आपल्या मेंदूला अनावश्यक माहितीच्या गोंधळात पडण्यापासून प्रतिबंधित करते. शेवटी, जर आपण आपल्या फोन किंवा संगणकावर विसंबून राहू शकत असू तर आपण आपल्या मेमरीमध्ये क्लिष्ट तथ्ये, संख्या किंवा वाढदिवस का साठवायचे? गुगल प्रभाव खरोखर लक्षात ठेवण्यासारख्या माहितीला प्राधान्य देण्यास मदत करत आहे का? काही तज्ञ संशोधक या विधानाशी सहमत आहेत आणि हायलाइट करतात की आपण आपल्या संगणकीय युगात अधिक कार्यक्षम होण्यासाठी विकसित होत आहोत. तथापि, गुगल आणि संबंधित तंत्रज्ञानावरील आपली टोकाच्या अवलंबित्त्वामुळे निर्माण होणाऱ्या भिन्न जोखम देखील आहेत.

1. अवलंबित्व: तंत्रज्ञानाधारीत मेमरी संसाधनावर विसंबून राहण्याची पूर्वअट म्हणजे या संसाधनाची सतत उपलब्धता. परिणामी, लोकांना त्यांच्या गॅझेटशी सतत कनेक्ट राहण्याचा दबाव जाणवू शकतो. हे सततचे कनेक्ट असण्याची भावना तणाव आणि चिंतेच्या अनुभवांमध्ये योगदान देऊ शकते. शिवाय, तंत्रज्ञानावरील अवलंबित्वाचे इतर अनपेक्षित दुष्परिणाम असू शकतात. काही लोक त्यांच्या गॅझेटवर इतके अवलंबून असू शकतात की अपरिहार्य सॉफ्टवेअर क्रॅशमुळे अनेक वर्षांची न मिळवता येणारी माहिती आणि ज्ञान नष्ट होऊ शकते. इतर ऑनलाइन सुरक्षेशी संबंधित सामान्य जोखीम ओळखल्याशिवाय संवेदनशील डेटा किंवा गुप्त पासवर्ड त्यांच्या संगणकावर संचयित करत असतील.

2. जीवनानुभव गमावणे: आणखी एक जोखीम आपल्या जीवनाची गुणवत्ता कमी करण्याच्या गुगल प्रभावाच्या संभाव्यतेचा संदर्भ देते. केवळ ऑनलाइन माहितीवर क्षणिक नजर टाकल्याने लोक माहितीच्या तुकड्यात असलेले अधिक सूक्ष्म संदेश गहाळ करू शकतात.

अलीकडील संशोधनात असे दिसून आले आहे की गुगल प्रभाव चित्रांच्या स्वरूपात माहितीवर देखील लागू होऊ शकते. या अभ्यासात म्युझियममध्ये फेरफटका मारणाऱ्या सहभागींचा समावेश होता. सहभागींना दोन गटांमध्ये विभागले गेले, पहिल्या गटाला संग्रहालयातील सर्व वस्तूंचे फोटो घेण्यास प्रोत्साहित केले गेले, तर दुसऱ्या गटाला त्यांचे अनुभव रेकॉर्ड न करता संग्रहालयातून फिरविले. त्यानंतर, दौऱ्यावर आलेल्या संग्रहालयातील वस्तूंबद्दल दोन्ही गटांची त्यांच्या स्मरणशक्तीसाठी चाचणी घेण्यात आली. फोटोंच्या रूपात डिजिटल मेमरी असलेल्या गटाला फोटो न घेतलेल्या गटापेक्षा लक्षणीयरीत्या कमी तपशील आठवले. यावरून असे दिसून येते की स्मरणशक्तीला मदत करण्यासाठी फोटो वापरल्याने त्यांच्या सभोवतालच्या जगातील अनुभवांवर परिणाम होऊ शकतो.

गुगल प्रभावावर कशी मात करता येईल?

सहज उपलब्ध असलेल्या माहितीवर अत्याधिक अवलंबित्व जोखीम लक्षात घेता, तुम्हाला गुगल प्रभाव हाताळण्याची आणि तुमचे अवलंबित्व कमी करण्याची आवश्यकता आहे. आजच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात तीन सोप्या धोरणांमुळे तुमची स्मरणशक्ती सुधारू शकते.

1. माहिती शोधण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करा: सक्रियपणे तुमचा “ऑटोपायलट” मोड बंद करण्याचा प्रयत्न करणे आणि नवीन माहिती शोधताना जाणीवपूर्वक प्रयत्न केल्याने स्मरणशक्ती सुधारण्यास खूप मदत होऊ शकते. ही रणनीती माइंडफुलनेस आणि संबंधित योगासनांच्या कल्पनेशी जोडते, ज्याचा उद्देश मानसिक आरोग्य वाढवणे आहे. मल्टी-टास्किंगमुळे तुम्ही सध्या प्रक्रिया करत असलेल्या माहितीकडे पूर्ण लक्ष देणे आणि विचलित होण्याचा प्रभाव कमी करणे समाविष्ट आहे.

2. हाताने नोट्स लिहा: दुसरी रणनीती म्हणजे नवीन माहितीची प्रत्यक्ष नोंद करणे. याचा अर्थ असा नाही की विकिपीडिया पृष्ठाचे प्रिंट्स काढणे. त्याऐवजी, हाताने लिहिलेल्या काही (जुन्या पद्धतीच्या) नोट्स घेण्याचा प्रयत्न करा! माहितीचे संश्लेषण करण्याची आणि शब्दांचे स्पेलिंग लिहीण्याची प्रक्रिया मनाला गुंतवून ठेवण्यास आणि सक्रीय राहण्यास भाग पाडते, अशा प्रकारे प्रक्रियेच्या सखोल स्तरावर आणि त्यानंतरच्या स्मरणशक्तीमध्ये सुधारणा करण्यास योगदान देते.

3. घरी असताना गॅझेट टाळा: फोन, टॅब किंवा कॉम्प्युटर यांसारख्या तंत्रज्ञानाधारीत उपकरणांचा तुमचा वापर कमी करणे ही अंतिम, भ्रामकपणे सोपी टीप आहे. तंत्रज्ञानाधारीत संसाधन अनुपलब्ध असल्यास, स्मरणात अधिक ज्ञान साठविण्याशिवाय तुमच्याकडे पर्याय नाही.

प्रत्येकाकडे आज मोबाईल आहे आणि आपल्या स्पेशल आठवणी मोबाईलमध्ये कैद करण्यासाठी अनेकजण सेल्फी काढत असतात. चार मित्र किंवा मैत्रिणी भेटले की गप्पा गोष्टी किंवा अनुभव शेअरिंग बाजूला राहतो, हॉटेलमध्ये जेवायला जरी गेले, किंवा मित्राच्या वाढदिवसाची पार्टी असली, तरीही जिवंत अनुभव बाजूला राहून जातो आणि फोटोत अडकून राहतो. इतकेच काय ट्रेकिंग वेळीही सेल्फी काढण्याचा अनेकांना मोह आवरत नाही. आज अनेकजण आपल्या मुलांच्या आयुष्यातील प्रत्येक क्षणाची छायाचित्रे काढण्याचे आणि डिजिटली स्टोर करण्याचे वेड लागलेले आहे. आज कॅमेरा लेन्समधून पाहण्यात घालवलेला वेळ कमी केला पाहिजे आणि पालकत्वाच्या जिवंत अनुभवाकडे अधिक लक्ष दिले पाहिजे. जीवनानुभव जिवंत करून ते मनात साठवू या आणि या अनावश्यक गुगल प्रभावातून बाहेर पडू या.

(सर्व चित्रे, इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Henkel, L. A. (2014). Point-and-Shoot Memories: The Influence of Taking Photos on Memory for a Museum Tour. Psychological Science, 25(2), 396-402.

Makin, S. (2018, November 28). Searching for digital technology’s effects on well-being. Nature. https://www.nature.com/articles/d41586-018-07503-w

Roberts, G. (2015, July 16). Google effect: Is technology making us stupid? The Independent. https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/features/google-effect-is-technology-making-us-stupid-10391564.html

Schwartz, B. (2006, June 29). Google now a verb in the Oxford English dictionary. Search Engine Watch. https://www.searchenginewatch.com/2006/06/29/google-now-a-verb-in-the-oxford-english-dictionary/

Sparrow, B., Liu, J., & Wegner, D. (2007). Google Effects on Memory: Cognitive Consequences of Having Information at Our Fingertips. Science, 333(6043), 776-778.