भारतीय ज्ञान प्रणाली | Indian Knowledge System I इंडियन नॉलेज सिस्टम

 

भारतीय ज्ञान प्रणाली | Indian Knowledge System

केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयाने नुकताच शालेय शिक्षणाच्या राष्ट्रीय शैक्षणिक आराखडय़ाचा मसुदा प्रसिद्ध केला असून त्यावर पालक, विद्यार्थी, शिक्षक, शिक्षणतज्ज्ञ, अभ्यासक यांच्याकडून हरकती, सूचना मागवण्यात आल्या आहेत. या आराखडय़ात ३ ते १८ वयोगटाच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा, अध्ययन-अध्यापन पद्धती, शैक्षणिक साहित्य, शिक्षणाचे विविध टप्पे यांचा समावेश आहे. प्राचीन भारतातील तत्त्वज्ञानाची बैठक हा विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाचा खरा स्रोत असल्याचे नमूद करून सहा प्रमाणांवर अभ्यासक्रमात भर देण्यात आला आहे. तसेच पंचकोश विकासाच्या माध्यमातून मुलांच्या मनोविकासालाही महत्त्व देण्यात आले आहे. देशातील समृद्ध, सांस्कृतिक वारसा आणि परंपरांच्या माध्यमातून भारतीयत्व समजून घेण्यावर, आयुर्वेद आणि योग शिकण्यावर भर देण्यात आला आहे.

तत्त्वज्ञानाचा उगम हा प्राचीन भारतीय व पाश्चात्य तत्त्ववेत्यांच्या चिंतनातून झालेला आहे. प्राचीन काळी तत्त्वज्ञानाचे मूळ हे मानवी कुतुहलात दिसून येते. आपल्या अनुभवाला येणाऱ्या विश्वातील अनेक घटकांचा शोध घेऊन बुद्धीच्या सहाय्याने त्यांचे विश्लेषण त्यांनी केलेले आढळते. तत्त्वज्ञान हे मानवी जीवनाकडे व विश्वाकडे पाहण्याचा मुलगामी दृष्टीकोन निर्माण करते.

'तत्त्वज्ञान' हा शब्द अतिशय संदिग्ध असल्यामुळे तो व्यापकही बनलेला आहे. विश्वाविषयींचे मूलगामी चिंतन म्हणजे तत्त्वज्ञान असा त्यांचा सर्वांना अभिप्रेत असलेला अर्थ आहे. म्हणून तत्त्वज्ञानाला सदवस्तुशास्त्र, सत्ताशास्त्र (मेटॅफिजिक्स) असे म्हटले जाते. कोणत्याही विषयाचे मूलगामी व तर्कशुद्ध विवेचन म्हणजे तत्त्वज्ञान मानले जाते. या शब्दाच्या अशा अनिश्चित व विशाल व्याप्तीमुळे तो संदिग्ध राहिल्यास आश्चर्य नाही.

तत्त्वज्ञान म्हणजे तत्त्वासंबंधीचे ज्ञान होय. तत् म्हणजे ते जे काही आहे ते, ते सर्व एकूण एक या ‘तत्’चा ‘तत्’पणा म्हणजे तत्त्व होय. यालाच तत् चे सार असे म्हणतात. तत्त्वज्ञान या संयुक्त शब्दात तत्त्व आणि ज्ञान असे दोन शब्द असून तत्त्व या शब्दाचा अर्थ सत्य किंवा यथार्थ असाही आहे. यावरुन तत्त्वज्ञान म्हणजे सत्य किंवा यथार्थ स्वरुपाचे ज्ञान होय. तत्वज्ञान म्हणजे सत्यासाठी बौद्धिक शोध ह्या तत्वज्ञानाच्या व्युत्पत्ती विषयक अर्थाशी पाश्चिमात्य तत्वज्ञान जवळपास प्रामाणिक राहिले आहे. मानवाचे स्वरुप आणि आपण वास्तव्य करीत असलेल्या वास्तवाचे स्वरुप यांच्याशी निगडित कल्पनांची सर्वकष प्रणाली म्हणजे तत्वज्ञान. यावरून आपण असे म्हणू शकतो की मानवी जीवनाचे सर्व पैलू तत्वज्ञान विषयक विचारांनी प्रभावित व नियंत्रित आहेत. अभ्यासाचे एक क्षेत्र म्हणून तत्वज्ञान ही सर्वात जुनी शाखा आहे. तिला सर्व शास्त्रांची जननी मानले जाते. खरं तर सर्व ज्ञानाच्या मूळाशी तीच आहे.

तत्वज्ञानाची एक महत्त्वाची शाखा म्हणजे तर्कशास्त्र होय. तर्कशास्त्र हा शब्द इंग्रजी 'लॉजिक' चे भाषांतर आहे. प्राचीन भारतीय तत्वज्ञानामध्ये अशा नावाचा कोणताही ग्रंथ उपलब्ध नाही. भारतीय तत्वज्ञानात तर्कशास्त्र हे स्वतंत्र शास्त्र म्हणून अस्तित्वात नाही. अक्षपाद गौतम किंवा गौतमी (ई.स. 300) चे न्याससूत्र हा पहिला ग्रंथ आहे ज्यामध्ये तथाकथित तर्कशास्त्राच्या समस्यांचा सुव्यवस्थित विचार केला आहे. वरील ग्रंथात एका मोठ्या भागात या समस्यांचा विचार होत असला, तरीही वरील ग्रंथात या विषयाचे दर्शनशास्त्र म्हणून नोंद आहे. न्याय दर्शनात बारा प्रमेये  ज्ञेय विषयांचा उल्लेख आहे. त्यापैकी पहिला पुरावा म्हणजे प्रमाण विषय किंवा पदार्थ. खरं तर भारतीय तत्वज्ञानात आजच्या तर्कशास्त्राची जागा पूर्वीचे ‘प्रमाणशास्त्र’ घेऊ शकते. परंतु प्रमाणशास्त्रामधील पदार्थ तर्कशास्त्रापेक्षा अधिक विस्तृत आहे.

भारतीय तत्वज्ञानामध्ये विकसित झालेली प्रभावी गोष्ट म्हणजे प्रमाणशास्त्र; तथाकथित तर्कशास्त्र हा त्यातील एक भाग आहे. गौतमाच्या 'न्यायसूत्र' यामध्ये प्रमा किंवा वास्तविक ज्ञान निर्माण करणार्‍या विशिष्ट किंवा मुख्य कारणास ‘प्रमाण’ असे म्हणतात; त्यांची संख्या चार इतकी आहे, म्हणजे, प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द. भाट्ट मीमांसक आणि वेदान्तिकांच्या मते प्रमाण सहा प्रकारचे आहेत, म्हणजेच वरील चार आणि अर्थापत्ति व अनुपलब्धि. वरील प्रमाणाबद्दल भारतीय ज्ञानशास्त्रात बरेच विचार आणि विवाद झाले आहेत. बौद्ध, न्यायीक, वेदान्त इत्यादींनी केलेल्या दर्शनांचे विश्लेषण त्यांच्या संबंधीत तत्वमीमांसामुळे प्रभावित झालेले आहेत.

तत्त्वज्ञानामध्ये तत्त्वमिमांसा, मुल्यमिमांसा व ज्ञानमिमांसा अशा तीन शाखा आहेत. वस्तूंच्या स्वरूपाचा अभ्यास म्हणजे तत्त्वमिमांसा, कला आणि सौंदर्याबद्दलच्या तत्त्वज्ञान विषयक प्रश्नांचा अभ्यास मुल्यमिमांसेत होतो तर ज्ञानाचे स्त्रोत आणि पद्धतीचा अभ्यास ज्ञानमिमांसेत केला जातो ज्यामध्ये प्रमा, प्रमाण आणि पद्धती यांचा समावेश होतो. 

प्रमा (युक्त ज्ञान): न्याय दर्शनाच्या मते प्रमा म्हणजे यथार्थ ज्ञान होय. तसेच प्रमा जी वस्तू जशा प्रकारची असते त्याच रूपात ती समजणे म्हणजे प्रमा होय. जेव्हा सत्त्याचे यथार्थ ज्ञान होते तेव्हा त्यास प्रमा म्हणतात.

 प्रमाण म्हणजे काय?

प्रमाण हा एक संस्कृत शब्द आहे ज्याचा अर्थ ‘मापन’ असा आहे. भारतीय तर्कशास्त्र आणि ज्ञानमीमांसा नियम समजून घेण्यासाठी प्रमाणाची संकल्पना अत्यंत संकीर्ण आहे. भारतीय तत्वज्ञानात प्रमाण हा शब्द त्या सर्व माध्यमांचे प्रतिनिधित्व करतो ज्याद्वारे जगाविषयीची सत्य आणि अचूक ज्ञान प्राप्ती केली जाऊ शकते. विचारांची आणि तत्वज्ञानाची वेगवेगळी संप्रदाय वेगवेगळ्या मार्गांनी जगाविषयी कल्पना करतात.  म्हणूनच आपल्याकडे ज्ञानाची वैध साधने उपलब्ध आहेत. खर्‍या ज्ञानापर्यंत पोचण्यासाठी आपण लक्षात घेतले पाहिजे की विविध तात्त्विक मीमांसा वापरताना पुरेशी सावधगिरी बाळगली पाहिजे. प्रमाण संबंधी विविध व्याख्या आढळतात.

1. ज्ञानप्राप्तीचे मार्ग, पध्दती म्हणजे प्रमाण होय.

2. ज्ञानाची चिकित्सा म्हणजे प्रमाण होय.

3. ज्ञान यथार्थ असणे/ तपासणे म्हणजेच प्रमाण होय.

4. ज्याने ज्ञेय पदार्थांचे ज्ञान होते त्यास प्रमाण म्हणतात.

5. प्रमाण ज्ञान म्हणजे वस्तू स्वतः असते तशा तिच्या स्वरूपाचे ज्ञान होणे होय.

प्रमाणाचे स्वरूप –

सर्वच भारतीय दर्शनानी प्रमाण चिकित्सा ही फार मोलाची मानलेली आहे.

1. प्रत्यक्ष (क्वचित प्रत्यक्षाधारित अनुमान) हे एकच प्रमाण चार्वाकांनी स्वीकारले आहे.

2. बौध्द, जैन आणि वैषेशिक या दर्शनानी प्रत्यक्ष आणि अनुमान अशी दोन प्रमाणे स्वीकारलेली आहेत.

3. सांख्य, योग, माध्व व विशिष्टाव्दैती हे तिघेही प्रत्यक्ष, अनुमान व शब्द ही तीन प्रमाणे मानतात.

4. वरील तीन व शिवाय उपमान अशा चार प्रमाणांचा स्विकार न्यायदर्शनाने केलेला आहे.

5. वरील चार व शिवाय अर्थापत्ति हे पाचवे अशी पाच प्रमाणे प्रभाकर मीमांसक मानतात.

6. वरील पाच म्हणजे प्रत्यक्ष, अनुमान, शब्द, उपमान व अर्थापत्ति आणि शिवाय अनुपलब्धि अशी सहा प्रमाणे भाट्ट मीमांसक आणि अव्दैतवेदांती यानी मानलेली आहेत. मात्र उपमान-प्रमाण याचा मीमांसकांनी केलेला अर्थ व नैययिकांनी केलेला अर्थ मात्र भिन्न आहे. 

प्रमाणांचे प्रकार:

1. प्रत्यक्ष प्रमाण (संवेदन/ Perception): प्रत्यक्ष म्हणजे संवेदनाव्दारे प्राप्त झालेले ज्ञान. ज्ञानेंद्रिया मार्फत आपणास संवेदन होत असते. प्रत्यक्ष प्रमाण हे साक्षात (Direct) तसेच परोक्षही (Indirect) असू शकते. साक्षात संवेदन म्हणजे केवळ आपल्या ज्ञानेंद्रियांव्दारे उद्दीपक घटकाचे बोध होणे होय; जसे गंध (नाक), स्पर्श (त्वचा), रुप (डोळे), आवाज (कान) आणि चव (जीभ). उद्दीपक वस्तू जेव्हा वेदनेन्द्रीयांच्या प्रत्यक्ष संपर्कात येते तेव्हा ज्ञान निर्मिती होते. प्रत्यक्ष वेदनिक संवेदनास अनुभूती (अनुभव) असे म्हणतात; हे अनुभव आपणास प्रत्यक्ष ज्ञान निर्मितीसाठी मदत करतात.

परोक्ष संवेदन स्मृतीवर आधारित ज्ञान निर्मिती करते. एकदा आपणास सफरचंद कसा दिसतो हे माहित झाल्यावर आपल्या स्मरणशक्तीमधून किंवा अनुभवातून माहिती मिळते. नंतरच्या घटनांमध्ये जेव्हा आपणास कोणतेही लाल रंगाचे आणि गोल आकाराचे फळ दिसते तेव्हा आपली पूर्वीची आठवण आपल्याला सफरचंद म्हणून वर्गीकृत करण्यास निर्देश करते. 

2. अनुमान प्रमाण (तर्क/ Inference): इंद्रियेद्वारे प्राप्त होऊ शकत नाही असे ज्ञान अनुमानाचा विषय बनते. आपण जे पाहतो त्याआधारे आपणास काय अपेक्षित असेल हे जाणून घेतो. हे एक वैध साहचर्यात्मक ज्ञानाचे स्रोत म्हणून मानले जाते. उदाहरणार्थ, आपण धूर पाहून आग असण्याची शक्यता वर्तवतो; किंवा जेव्हा आपण समोरच्या व्यक्तीस रडताना पाहतो तेव्हा आपण शारीरिक किंवा भावनिक वेदना अनुभव असू शकतील असा अंदाज बांधू शकतो.

3. उपमान प्रमाण (तुलना किंवा सादृश्यानुमान/ Comparison): दोन भिन्न वस्तूंमध्ये असलेल्या समानतेच्या आधारे असे ज्ञान प्राप्त केले जाते. हे केवळ संवेदन आणि अनुमानापेक्षा भिन्न असल्याने तुलनेच्या आधारे असे ज्ञान प्राप्त केले जाऊ शकते.

उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीला हे माहित आहे की झाडावरून उडी मारणार्‍या प्राण्याला त्याच्या शहरात माकड म्हणतात. जेव्हा ही व्यक्ती जंगलात जाते तेंव्हा झाडांवरून उडी मारणाऱ्या तत्सम दिसणारा प्राणी पाहून तो असे म्हणू शकतो की ‘हे वन्य माकड माझ्या शहरातील माकडाप्रमाणे आहे’ किंवा ‘माझ्या शहरातील माकड हे वन्य माकडासारखे आहे’. तसेच ‘नील गाय’ चेही उदाहरण घेता घेईल. जेव्हा एखाद्या विशिष्ट गोष्टीविषयी पूर्वानुभव असेल तेव्हा त्या व्यक्तीस सद्यस्थितील घटकाच्या आधारे त्या दोन्ही गोष्टींची तुलना करण्यास मदत होते.

4. अर्थापत्ती प्रमाण (धारणा किंवा अभ्युपगम/ Implication): कारण आणि परिणाम यांच्यातील संबंधातून ज्ञान प्राप्त होणे म्हणजे अर्थापत्ती प्रमाण होय. यामध्ये गृहीतक, कल्पना आणि सिद्धांतकल्पना समाविष्ट आहेत. ज्ञानाचे हे स्वरूप एकतर आपण पाहिलेले किंवा ऐकलेले याद्वारे प्राप्त केलेले असते आणि आपण योग्यरित्या गृहित धरलेले असते.

उदाहरणार्थ, एक निरोगी व्यक्ती असे म्हणते की ती रात्री चालत नाही. या विधानावरून आपण असे म्हणू शकतो की, ही व्यक्ती दिवसा चालत असते. सदर धारणेशिवाय ही व्यक्ती रात्रीच्या वेळी का चालू शकत नाही हे स्पष्ट करणे शक्य नाही. म्हणून गृहीतकल्पना आणि वास्तव जगाबद्दल तार्किक युक्तिवाद करण्यासाठी ही संकल्पना खूप उपयुक्त आहे.

5. अनुपलब्धि प्रमाण (अभाव ज्ञान/ Non-existence): अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टींच्या आधारे आकलनापलीकडच्या अभावास अनुपलब्धि असे म्हणतात. याचा अर्थ असा आहे की संवेदन, तसेच अनाकलनीय बोध देखील वैध ज्ञानाचे स्रोत असू शकतात. उदाहरणार्थ, ग्लासमध्ये पाणी नाही; वर्गात कोणताही विद्यार्थी नाही. आपणास याक्षणी वर्गात एकही विद्यार्थी दिसत नसल्यामुळे, वर्गात कोणताही विद्यार्थी दिसत नाही यावरून आपण असा निष्कर्ष काढू शकतो.

6. शब्द प्रमाण (शब्द किंवा मौखिक साक्ष/ Testimony): शब्द प्रमाण हे मौखिक अभिव्यक्तीव्दारे मिळते. मौखिक अभिव्यक्ती, पुस्तके, चिन्हे किंवा शब्दांद्वारे आपण जगाविषयी बरेच ज्ञान मिळवितो ते एकतर उच्चारलेले किंवा लिहिलेले असते.

मौखिक अभिव्यक्ती ही व्यक्तिच्या ज्ञानाचे वस्तुनिष्ठ सत्य असण्याचे वैध स्रोत असू शकते. प्राचीन काळी  ‘वेद’ हे ज्ञानाचे बहुतेक भारतीय तत्वज्ञानामध्ये सर्वात प्रामाणिक स्त्रोत मानले जात होते. काही पाश्चात्य तत्त्ववेत्यानी ही कल्पना पूर्णपणे नाकारली आणि संदर्भ-आधारित ज्ञानाची मागणी केली. यावरून वस्तू जाणून घेण्याचे विविध स्त्रोत असू शकतात आणि त्याची वैधता आणि विश्वासार्हता ही स्त्रोत तसेच संदर्भावर अवलंबून असतात अशी चर्चा देखील यामुळे उजेडात आली. आपली मते किंवा ज्ञान तयार होण्यासाठी आधुनिक काळात आपण वृत्तपत्रे, पुस्तके, जर्नल्स, टीव्हीवरील बातम्या इत्यादींवर अवलंबून असतो.

आदर्श अभ्यासक्रम शिक्षणासाठी एक रोडमॅप आणि दृष्टी प्रदान करत असतो. अभ्यासक्रमाचा वास्तविक जीवनात अंमलबजावणीमध्ये व्यावहारिक विचार, संदर्भाधारित मर्यादा आणि विद्यार्थी आणि शिक्षकांचे अनोखे अनुभव यांचा समावेश असायला हवे. अभ्यासक्रमातील आदर्श आणि वास्तविक जीवनातील फरकांवर चिंतन केल्यास शिक्षकांना अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीतील बारकावे अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास आणि विविध शैक्षणिक संदर्भांमध्ये प्रभावी अध्यापन आणि शिकण्यास समर्थन देण्यासाठी माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास मदत होऊ शकते. भावी पिढी घडवताना याचा नक्की फायदा होईल असे सद्या तरी आशा वाटते.

 

(सर्व चित्रे, इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

सरदेसाई, एस. जी. (2001). भारतीय तत्त्वज्ञान : वैचारिक आणि सामाजिक संघर्ष, मुंबई: लोकवाङमय गृह

जोशी, ग. ना. (2004 ). भारतीय तत्वज्ञानाचा बृहद् इतिहास खंड – 1 ते 12, पुणे: शुभदा सारस्वत प्रकाशन

ठाकरे, भू. मा. (2004). तर्कशास्त्र. पुणे: कुंभ प्रकाशन

दीक्षित श्री. (2009). भारतीय तत्वज्ञान, कोल्हापूर: फडके प्रकाशन

जोशी आणि कुलकर्णी (2009). तत्वज्ञान तर्कशास्त्र, पुणे: कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन