इंटर्नशिप / आंतरवासिता कार्यक्रम | Internship Program

 

इंटर्नशिप / आंतरवासिता कार्यक्रम | Internship Program

विद्यापीठ अनुदान आयोगाने पदवी स्तरावरील विद्यार्थ्यांच्या रोजगारक्षमता वाढवण्यासाठी आणि संशोधनाचे महत्व समजून घेण्यासाठी, सोबतच त्यांना क्रेडिट मिळवून देण्याच्या उद्देशाने सक्तीचे इंटर्नशिप करण्याची शिफारस करणारे मार्गदर्शक तत्वे जारी केली आहेत. “Guidelines for Internship/Research Internship for Under Graduate Students.” याचा मसुदा राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP) 2020 च्या सुसंगाने जारी करण्यात आला आहे, ज्यामध्ये विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभवात्मक शिक्षणासाठी, सक्रिय सहभागासाठी संधी प्रदान करण्यासाठी पदवी अभ्यासक्रमात संशोधन आणि इंटर्नशिपचा समावेश करण्यावर भर दिला जातो.

भारतीय कौशल्य अहवाल (ISR), 2022 असे अधोरेखित करते की 2020 मध्ये 45.97% आणि 2021 मध्ये तरुणांची निर्मितीक्षमता 46.2% इतकी सुधारली आहे. लक्षणीय गोष्ट म्हणजे, 2021-22 मध्ये पुरुषांच्या 45.97% च्या तुलनेत 51.44% महिलांची रोजगारक्षम पात्रता आढळली. वर्ष 2023 मध्ये, वाणिज्य क्षेत्रातील पदवीधर विद्यार्थ्यांना सुमारे 60.62% सर्वाधिक रोजगारक्षम आढळून आले. अहवालात पुढे म्हटले आहे की, 88.6% पदवीधर इंटर्नशिपच्या संधींचा शोध घेत आहेत. अहवालात 2022 मध्ये, 88.42% प्रतिसादकांनी अनुभव मिळवण्यासाठी इंटर्नशिपला प्राधान्य दिले आहे. 2022 हे वर्ष 2016 पासून इंटर्नशिपची सर्वाधिक मागणी असलेले वर्ष देखील होते. भारतात नियोक्ते किमान एक वर्षाचा कार्यानुभव असलेल्या कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती करण्यास इच्छुक आहेत असे दिसून आले (ISR, 2022).

भारतात विविध शाखेकडील नवशिख्या विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष कामाची अनुभूत देण्यासाठी  अनेक संस्था कार्यरत आहेत. वरील ISR चा अहवाल पाहता ते प्रयत्न तोकडे पडतात असे दिसून आलेले आहे. त्यामुळे राष्ट्रीय शिक्षा धोरण (NEP-2020) हे मानते की शिक्षण व्यवस्थेचे ध्येय हे सुज्ञानी विचार आणि कृती करण्यास सक्षम, करुणा आणि सहानुभूती, धैर्य आणि लढाऊ वृत्ती, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सर्जनशील कल्पनाशक्ती असलेले, मजबूत नीतिमूल्ये असलेले चांगले व्यक्ती घडवणे हे आहे. हे धोरण आपल्या घटनेत उल्लेख केल्याप्रमाणे समानता, सर्वसमावेशकता आणि विविधतेतून एकात्मता समाजाच्या निर्मितीसाठी समर्पित, उत्पादक आणि योगदान देणारे नागरिक तयार करण्याचे लक्ष्य ठेवते. NEP-2020 उच्च शिक्षणात गुणवत्तापूर्ण संशोधन वाढवण्याचे आणि उच्च शिक्षण संस्था (HEIs) द्वारे गुणवत्तापूर्ण शिक्षण सुनिश्चित करण्याचे ध्येय ठेवते. संशोधन आणि नावीन्य हे टिकाऊ विकासासाठी मजबूत ज्ञान, कौशल्ये, मूल्ये आणि संशोधनकेंद्रीत कार्यरत उच्च शिक्षण व्यवस्थेच्या माध्यमातूनच आपल्या देशाच्या सामाजिक गरजा पूर्ण केल्या जाऊ शकतात.

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) 2020 च्या अनुषंगाने, विद्यापीठ अनुदान आयोगाने (UGC) विद्यार्थी केंद्रित असा “पदवी स्तरावरील अभ्यासक्रम आणि श्रेणी चौकट (CCFUP)” तयार केलेली आहे. या चौकटीमध्ये लवचिक निवड-आधारित श्रेणी प्रणाली (CBCS), सोयीनुसार प्रवेश आणि सोडून देण्याचा (MEME) पर्याय आणि बहुविद्याशाखीय दृष्टिकोन समाविष्ट आहे. अभ्यासक्रमातील इंटर्नशिप/संशोधन इंटर्नशिप दरम्यान, विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक संस्थेबाहेरील संस्थेशी (उदा., सरकारी किंवा खाजगी संस्था, विद्यापीठ, संशोधन आणि विकास प्रयोगशाळा, संशोधन संस्था, स्वयंसेवी संस्था, उद्योग, संशोधन, नावीन्य आणि उद्योजकता केंद्र, व्यावसायिक संस्था, स्थानिक उद्योग, कलाकार, हस्तकलाकार इ.) तज्ज्ञाच्या मार्गदर्शनाखाली कार्यानुभव किंवा व्यावसायिक सक्रियता किंवा सहकार्य शैक्षणिक कार्यक्रमात सहभागी व्हायचे असते. या इंटर्नशिप/संशोधन इंटर्नशिपचा मुख्य हेतू म्हणजे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष कामगिरीच्या परिस्थितीशी जोडणे होय. यामुळे विद्यार्थ्यांना सक्रियपणे प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित शिकण्याची संधी मिळते.

इंटर्नशिप / आंतरवासिता कार्यक्रमाची उद्दिष्टे:

इंटर्नशिप म्हणजे एखाद्या संस्थेत काम करण्याचा अनुभव प्रत्यक्षात घेणे आणि त्यांची कार्यप्रणाली समजून घेणे होय. यामुळे विशिष्ट नोकरी किंवा भूमिकेसाठी कौशल्य आणि पात्रता वाढण्यास मदत होते, तसेच संशोधन क्षमता आणि शिकण्याच्या संधी देखील निर्माण होतात. इंटर्नशिप अशा रीतीने आयोजित केल्या जाणे आवश्यक आहेत ज्यामुळे संशोधन इंटर्न आणि संस्था दोघांनाही फायदा होतो. पदवीधर विद्यार्थ्यांना रोजगार आणि संशोधन इंटर्नशिप कार्यक्रमांमध्ये सहभागी करून घेण्यामागील उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. कार्यशाळा आणि कार्यस्थळाचे एकत्रीकरण (Integration of workshop with workplace): इंटर्नशिपला व्यापक, एकत्रित आणि सर्वांगीण दृष्टिकोनातून पाहण्यासाठी, जिथे वर्गातील ज्ञान हे कार्यस्थळाच्या निष्कर्षांशी सुसंगत असेल. इंटर्नशिपची उद्दिष्टे कार्यशाळा / वर्गातील ज्ञान / प्रयोगशाळा / संशोधन प्रयोगशाळेचे शिकणे कार्यस्थळाशी (संस्था / उद्योग / स्टार्ट-अप्स / कॉर्पोरेट / शेती जमीन / कारागीर / सोयीनुसार काम करणारा / स्वयंसेवी संस्था (NGO) / संशोधन आणि विकास संस्था, उच्च शिक्षण संस्था (HEI) इत्यादी) एकत्रित करण्याच्या हेतूने तयार करण्याची आवश्यकता आहे.

2. कामाच्या जगाची ओळख (Understanding of the world of work): पदवीपूर्व विद्यार्थ्यांना वास्तविक कामगिरीच्या जगातील अनुभवांना, आव्हानांना आणि संधींची समज वाढवण्याची, तसेच सध्याच्या आणि उदयोन्मुख नोकऱ्यांच्या मागण्या, संस्कृती आणि मूल्यांनुसार त्यांच्या अपेक्षा आणि वर्तन ठरवण्याची संधी उपलब्ध करून देणे.

3. भौतिक आणि हायब्रिड मॉडेल शिक्षण (Phygital and hybrid model learning): उद्योग, कॉर्पोरेट, संशोधन आणि विकास संस्था, कार्यस्थळ, उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये किंवा बाहेर काम करताना, मार्गदर्शक किंवा संशोधन तज्ञाच्या समवेत आणि गरज आणि सोयीनुसार प्रत्यक्ष आणि डिजिटल शिक्षण पद्धती एकत्र करून शिक्षणाच्या संधी निर्माण करणे.

4. संशोधन क्षमता विकसित करणे (Developing research aptitude): विद्यार्थ्यांना ज्ञान, त्याचा शोध, शिकणे, आकलन आणि संशोधन कौशल्य तीक्ष्ण करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आणि आवश्यक परिस्थिती निर्माण करणे; विश्लेषणात्मक साधने आणि तंत्रांची योग्य वापरासह ओळख करून देणे, संशोधन पद्धती, प्रदत्त विश्लेषण, सचोटी आणि नीतिमत्तापूर्ण वर्तन, हस्तलेखन तयारी, योग्य जर्नल्सची ओळख, पेटंट आणि बौद्धिक संपदा हक्क आणि संशोधन/गुंतागुंतीच्या/वास्तविक जीवनातील समस्या सोडवण्यासाठी त्यांचा उपयोजन करणे.

5. उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाची माहिती (Exposure in emerging technologies): उदयोन्मुख तंत्रज्ञान/स्वयंचलन आणि ते कसे कार्यप्रणालींना/संस्कृतीला/नोकरीच्या भूमिकांना/कला आणि हस्तकलांना - पारंपारिक कला-हस्तकला/वारसा कौशल्ये, शेती इत्यादींच्या समावेश असलेल्या क्षेत्रांना समर्थन देऊ शकते, सुलभ करू शकते, सुधारू शकते आणि बळकट करू शकते याबाबत माहिती प्रदान करणे.

6. उद्योजकीय क्षमता वाढवणे (Enhance entrepreneurial capabilities): संस्था/उद्योग टिकाऊ प्रगतीसाठी कसे स्थापन होतात ते समजून घेणे आवश्यक आहे जेणेकरून विद्यार्थ्यांमध्ये स्टार्ट-अप आणि उद्योजकीय क्षमता बळकट होईल आणि त्यांना नोकरी देणारे होण्यास प्रोत्साहन मिळेल.

7. निर्णय घेण्याचे आणि टीमवर्क कौशल्य विकास (Development of decision-making and teamwork skills): समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्याची कौशल्ये विकसित करण्यासाठी, संशोधन, शैक्षणिक आणि व्यावसायिक विकासाला चालना देण्यासाठी टीमवर्क आणि सहकाराची संस्कृती जोपासणे.

8. सामाजिक प्रतिमा आणि नागरिकत्व जबाबदारीची भावना जपणे (Cultivate a sense of Social Imagery and Citizenship Responsibility): पदवीधर विद्यार्थ्यांमध्ये सामाजिक प्रतिमा आणि परोपकारी वृत्तीची भावना विकसित करणे, जेणेकरून नागरिकत्व जबाबदारीच्या वृत्तीचा विकास होण्यास मदत होईल.

9. सहयोगी प्रभाव वाढवणे (Stimulate collaborative influence): उच्च शिक्षण संस्थांच्या (HEIs) सहकार्याला प्रोत्साहन देण्यासाठी, विद्यार्थ्यांना महत्त्वाच्या पूर्वनिर्धारित क्षेत्रातील सहयोगी इंटर्नशिप, अॅप्रेन्टिशिप आणि संशोधनाच्या संधी प्रदान करण्यासाठी उद्योग-विद्यापीठ भागीदारी विकसित केली जाईल. यामुळे संस्था, विद्यापीठे, संस्था, शिक्षक आणि विद्यार्थी एकमेकांना कसे शिकायचे यावर सहकार्य करतील.

10. व्यावसायिक क्षमता वाढवणे (Enhancing professional competency): इंटर्नशिपमध्ये केवळ रोजगारक्षमता किंवा संशोधन क्षमतेवरच लक्ष केंद्रित करू नये; व्यावसायिक तत्वे, नीतिमत्ता, मूल्ये आणि प्रामाणिकपणाचीही गरज आहे जे त्यांना दृष्टीकोण मिळवून देईल, सराव होईल, क्षमता म्हणून विकसित होईल आणि रोजगार बाजार मागणीप्रमाणे व्यावसायिक कार्ये पार पाडेल.

इंटर्नशिपचे वर्गीकरण

पदवीधरांची नोकरी मिळवण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी, आवश्यक असलेल्या योग्य अभिवृत्तीसोबतच काम आणि अनुभवाचे  प्रायोगिक ज्ञान विकसित करणे गरजेचे असते. इंटर्नशिप हा या नोकरी मिळवण्याच्या कौशल्यांची  गुणवत्ता सुधारण्यासाठी मदत करणारा एक महत्वाचा मार्ग आहे.  इंटर्नशिपमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये नोकरी मिळवण्यासाठी आवश्यक असलेली क्षमता, कार्यक्षमता, व्यावसायिक कौशल्ये, तज्ञता आणि आत्मविश्वास निर्माण होऊ शकतो, तसेच संशोधनाची आवड निर्माण होऊ शकते. इंटर्नशिपद्वारे विद्यार्थ्यांना कार्यक्षेत्रात सिद्धांताचा प्रत्यक्षात्मक उपयोग समजून येतो.

पदवीपूर्व इंटर्नशिपचे दोन प्रकारांत वर्गीकरण केले जाऊ शकते:

- नोकरी मिळवण्याची क्षमता वाढवणारी इंटर्नशिप

- संशोधन क्षमता विकसित करणारी इंटर्नशिप

1. रोजगारक्षम इंटर्नशिप

पदवीधर झाल्यानंतर पदवीधरांना कार्यक्षेत्रात दाखल होण्यासाठी अनेक अडचणींचा सामना करावा लागतो. नुकत्याच पदवी प्राप्त केलेल्या पदवीधरांकडे ज्ञान, व्यावहारिक कौशल्ये आणि अनुभव कमी असतो ज्याची भर्तीसाठी नियोक्तेत्यांकडून पूर्वअट मानली जाते.

रोजगारक्षम (रोजगारक्षमता) म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या विशिष्ट गुणांचा संच आहे जे त्यांना कोणतीही संधी मिळाल्यावर अपेक्षेनुसार कामगिरी करण्यास आणि ते पदासाठी ठरवलेले कामगिरीचे धोरण राखण्यास सक्षम करतात. रोजगारक्षम म्हणजे कार्यशाळा आणि कार्यस्थळांवर विविध अनुभवांद्वारे विकसित केलेले कौशल्ये आणि गुणांचा संच आहे. एखाद्या विद्यार्थ्याला नोकरीवर कौशल्ये दाखवता येणे हेच रोजगारक्षमतेचे लक्षण आहे.  जॉब मिळवणे जसं अडथळे दूर करण्यासाठी आणि स्वतःला रोजगार देणारा बनण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी अशा क्षमता विकसित करणे आवश्यक आहे.

संशोधन योग्यता/ क्षमता/ कौशल्ये विकसित करण्यासाठी पदवीधर विद्यार्थी/ संशोधक/ संस्थेतील प्राध्यापक यांच्यासाठी इंटर्नशिप कार्यक्रम सुस्पष्ट आणि आंतरक्रीयात्मक असावेत. या कार्यक्रमांचा उद्देश खालीलप्रमाणे आहे:

१. प्रकल्प विकास आणि अंमलबजावणी

२. निर्णय घेणे

३. आत्मविश्वास विकासन

४. गटात कार्य करणे/समन्वय साधणे

५. सर्जनशील आणि चिकित्सात्मक  विचार आणि समस्या सोडवणे

६. नैतिक मूल्ये

७. व्यावसायिक विकास

८. सरकारी/स्थानिक संस्थांच्या कार्यक्षेत्राची समज

९. विविध क्षेत्रातील संसाधन व्यक्तींची ओळख

१०. व्हर्च्युअल संशोधन इंटर्नशिपसाठी ऑनलाइन/सिमुलेशन-आधारित मॉड्यूलचा विकास

११. सखोल-तंत्रज्ञान स्टार्ट-अप उभारणीच्या बारकाव्यांची समज

१२. काही उद्योजकांचा अभ्यास,

१३. उद्योग, शेतकरी, कलाकार इत्यादींचा अभ्यास

2. संशोधन अभियोग्यता वाढविणे

संशोधन अभियोग्यता म्हणजे शास्त्रीय आणि वस्तुनिष्ठ पद्धतीने चौकशी/अनुसंधान, विश्लेषण आणि अर्थ लावण्याची क्षमता होय. याचा फायदा म्हणजे वस्तुस्थिती पद्धतशीरपणे मांडणे आणि वैयक्तिक दृष्टिकोन व्यवस्थितरीत्या मांडणे.

संशोधन इंटर्नशिपचा उद्देश्य हा आहे की, गुणवत्तापूर्ण संशोधन करण्यासाठी संशोधन साधने, तंत्रे, पद्धती, उपकरणे, धोरण चौकट आणि इतर अनेक पैलूंवर काम करण्यासाठी प्रत्यक्ष प्रशिक्षण देणे. संशोधन क्षेत्रातील अनुभवी व्यक्तींकडून / मार्गदर्शकांकडून मार्गदर्शन मिळाल्यास, इंटर्नला खालील गोष्टी शिकायला मिळतील:

• संशोधन प्रश्न/समस्याची कल्पना आणि संकल्पनात्मक स्वरूप तयार करणे
• नवीन साधनांबद्दल माहिती आणि उपकरणांची हाताळणी करणे
• प्रयोग करणे आणि डेटा गोळा करणे
• अभिरूप आणि प्रतिमान विकासन
• अहवाल तयार करणे आणि सादरीकरण करणे

संशोधन इंटर्नशिपचा अनुभव उच्च शिक्षण संस्था (HEIs), संशोधन संस्था, विद्यापीठ, औद्योगिक संशोधन प्रयोगशाळा, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध संस्था, शेतकरी आणि उद्योजक यांच्यासोबत काम करून मिळवता येतो. त्याचबरोबर स्थानिक तज्ज्ञांचा, पूर्व शिक्षणाच्या मान्यता प्रतिमान (Recognition of Prior Learning models) आणि विशिष्ट क्षेत्रातील मान्यताप्राप्त व्यक्तींचा समावेश करून ही संधी मिळवता येते. संशोधन, नावीन्य आणि तंत्रज्ञान विकास यांचे एकत्रीकरण हे आत्मनिर्भर भारत (Self-reliant India) चा पाया आहे. पदवीपूर्व स्तरावर इंटर्नशिपचे संस्थाकरण हे NEP-2020 मध्ये अंतर्भूत असलेल्या अंतर्विद्याशाखीय/ बहुविद्याशाखीय/ आंतरविद्याशाखीय आणि उपयोगिता संशोधन संस्कृतीला चालना देण्यात महत्वाची भूमिका बजावेल अशी अपेक्षा आहे.

इंटर्नशिपचे स्वरूप

विद्यार्थ्यांच्या आवडीच्या क्षेत्राशी किंवा अभ्यासाच्या विषयाशी संबंधित शिकण्याचा अनुभव इंटर्नशिप प्रदान करते. तसेच नवीन कौशल्ये प्राप्त करण्याचीही संधी देते. उच्च शिक्षण संस्थांनी (HEIs) त्यांच्या संशोधन आणि विकास कक्षा (R&D सेल) अंतर्गत इंटर्नशिप कार्यक्रमांसाठी सुव्यवस्थित आणि बळकट यंत्रणा तयार करून त्यांच्या विद्यार्थ्यांसाठी इंटर्नशिपची व्यवस्था करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावणे आवश्यक आहे. R&D सेल विविध विषयांमध्ये इंटर्नशिपच्या सुलभ समन्वय आणि कार्यप्रदर्शनसाठी समन्वयक नेमणूक करू शकतो किंवा उच्च शिक्षण संस्था स्तरावर सुस्पष्ट रचनात्मक यंत्रणा तयार करू शकतो. इंटर्नशिप कार्यक्रमाची अंमलबजावणी

1.   प्रत्येक उच्च शिक्षण संस्थेत (HEI) एक नोडल अधिकारी (नोडल अधिकारी) असावा जो पदवी कार्यक्रमांमध्ये गरजेनुसार आणि मागणीनुसार उभे राहणारे वर्टिकल तसेच प्रत्येक वर्टिकलकडून अपेक्षा विकसित करण्यासाठी जबाबदार असेल. इंटर्नशिप स्पष्ट परिणामांसह सुस्पष्टपणे परिभाषित केली जावी. कंपन्या, संशोधन संस्था, उच्च शिक्षण संस्था इत्यादींसह स्थानिक व्यवसायांशी करार करण्यासाठी, पोहोचण्यासाठी आणि सामंजस्य करार (MOU) वर स्वाक्षरी करणे आवश्यक आहे. कारण यामुळे प्रशिक्षण, संशोधन, रोजगार आणि स्टार्ट-अप्समध्ये मदत होईल.

2.   वर्टिकल निश्चित करण्यासाठी, उच्च शिक्षण संस्थांनी कंपन्यांच्या गरजा आणि विद्यार्थ्यांच्या अपेक्षा समजून घेण्यासाठी स्थानिक बाजारपेठेत सर्वेक्षण करणे आवश्यक आहे. हे वर्टिकल देशात कार्यरत असलेल्या उद्योग क्लस्टर्स, नवीन तंत्रज्ञान आणि आंतरराष्ट्रीय कामकाजाच्या क्षेत्रातीलही असू शकतात.

औद्योगिक प्रदेश/ क्लस्टर यामध्ये असे प्रदेश येऊ शकतात जिथे अनुकूल भू-आर्थिक परिस्थितीमुळे उद्योग केंद्रित झाले आहेत. हे ते प्रदेश आहेत जिथे मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात कार्यरत असलेल्या उत्पादन क्षेत्रात काम करते. केंद्र, राज्य, सूक्ष्म आणि स्थानिक सरकार/ प्रशासन पातळीवर मार्गदर्शक क्लस्टर ओळखले जातात आणि उच्च शिक्षण संस्था (HEIs) स्वतःच्या पातळीवर ओळखू शकतात आणि इंटर्नशिपसाठी या क्लस्टरच्या पलीकडेही जाऊ शकतात.

इंटर्नशिप कार्यक्रमातील विविध स्टेकहोल्डरच्या भूमिका

अ. इंटर्नशिप पुरवणाऱ्या संस्थेची भूमिका:

इंटर्नशिप पुरवणारी संस्था ही कोणतीही संस्था, उच्च शिक्षण संस्था, लोकोपकारी संस्था, शेतकरी, शासकीय संस्था, संशोधन आणि विकास संस्था, संशोधन प्रयोगशाळा, कलाकार, उद्योग, प्रतिष्ठित संस्था/व्यक्ती, सहकारी संस्था, मोठी कंपनी असू शकते जी कार्यक्रमादरम्यान विद्यार्थ्यांना इंटर्नशिपची संधी प्रदान करते.

इंटर्नशिप प्रदान करणारी संस्था ही एक नोडल अधिकाऱ्याशी जोडली जाईल ज्यांचे काम प्रवेशित इंटर्नची नोंदणी, ओळखपत्र/ग्रंथालय कार्ड/ इंटरनेट सदस्यता/ इतर कोणत्याही विशिष्ट गरजा, राहण्याची व्यवस्था इत्यादी बाबतीत सोयी करणे सोपे करेल. इंटर्नशिप प्रदान करणाऱ्या संस्थेच्या मार्गदर्शकाने वेळोवेळी विद्यार्थ्यांना संशोधन पर्यावरण आणि रोजगार बाजारपेठेचा अनुभव मिळवण्यासाठी मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.

ब. नोडल अधिकाऱ्याची भूमिका:

नोडल अधिकारी ही एक व्यक्ती असते, जी संस्थेत इंटर्नशिपच्या संधींच्या संघटना आणि अंमलबजावणीसाठी सदस्य म्हणून निवड केली जाते. ही व्यक्ती उच्च शिक्षण संस्थेच्या (HEI) संशोधन आणि विकास (R&D committee) विभागातील असू शकते. ते/ती विद्यार्थी, मार्गदर्शक, संस्था, इंटर्नशिप सुपरवाइजर यांची संस्थेच्या इंटर्नशिपसाठी विकसित केलेल्या पोर्टलवर नोंदणी आणि संघटना सुनिश्चित करतील.

• इंटर्नशिप कार्यक्रम हा उच्च शिक्षण संस्थेच्या (HEI) कुलपती/संचालक/प्राचार्य/विभाग प्रमुख यांनी नेमणूक केलेल्या नोडल अधिकारी द्वारे पूर्णपणे संशोधन आणि विकास विभागाकडून (R&D) संघटित, अंमलबजावणी आणि देखरेख केली जाईल.
• नोडल अधिकारी इतर उच्च शिक्षण संस्था, संशोधन संस्था, संशोधन प्रयोगशाळा, मंडळे, उद्योग इत्यादींशी तसेच स्थानिक प्रशासकीय कार्यालयांशी जसे जिल्हाधिकारी आणि कामगार, नगरपालिका, रुग्णालय, पर्यटन, जनसंपर्क, वित्त, कृषी, समाजकल्याण इत्यादी शासकीय कार्यालयांच्या प्रमुखांशी संपर्क साधू शकतात आणि संस्थेसाठी इंटर्नशिपची संधी मिळवू शकतात. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी योग्य मार्गदर्शनाच्या आधारे जनगणनेच्या प्रक्रिया, सर्वेक्षणे आणि निवडणुका आणि इतर योजनांमध्ये स्थानिक सरकारसोबत सहभागी होऊ शकतात.
• नोडल अधिकारी इंटर्नशिपच्या काळात विद्यार्थ्यांची काळजी घेऊ शकतात आणि त्यांच्या समस्यांवर तोडगा काढू शकतात.
• विद्यार्थ्यांना इंटर्नशिप मिळवण्यासाठी सोयीस्कर व्हावे म्हणून नोडल अधिकारी संस्थेशी संपर्क साधून सहकार्य करार (MOU) करायला हवेत.
• नोडल अधिकारींनी विद्यार्थी, इंटर्नशिप सुपरवाइजर, मार्गदर्शक आणि इंटर्नशिप प्रदान करणाऱ्या संस्थेची पोर्टलवर नोंदणी सुनिश्चित करायला हवी.

क. इंटर्नशिप सुपरिव्हिजरची भूमिका:

ज्यांची शिफारस संस्थेकडून इंटर्नशिपच्या कालावधीत विद्यार्थ्यांची देखरेख, मार्गदर्शन आणि मूल्यांकनासाठी केली जाते त्या व्यक्तीला इंटर्नशिप सुपरिव्हिजर म्हणतात.

• प्रत्येक बॅचसाठी शैक्षणिक वर्षाच्या सुरुवातीला इंटर्नशिप सुपरिव्हिजरची नियुक्ती केली जाईल.
• होस्ट संस्थेतील इंटर्नशिप सुपरिव्हिजरने इंटर्नशिप दरम्यान विद्यार्थ्याच्या कार्यस्थळावरील उपस्थितीची नियमितपणे देखरेख करायला हवी. इंटर्नशिप दरम्यान रजा घेण्यासाठी विद्यार्थ्यांनी आपत्कालीन परिस्थिती वगळता किमान एक दिवस आधी इंटर्नशिप सुपरिव्हिजरला कळवावे.
• इंटर्नशिप पूर्ण झाल्यानंतर, इंटर्नशिप सुपरिव्हिजरने इंटर्नला पूर्णत्वाचे प्रमाणपत्र जारी करण्याची खात्री करेल.
• संस्थेकडून ऑफर केलेल्या इंटर्नशिपनंतर एक प्रोजेक्ट रिपोर्ट सादर करणे आवश्यक आहे आणि मूल्यांकन हे त्या विशिष्ट प्रोजेक्टच्या नाविन्यतेवर, सादरीकरणावर आणि उच्च शिक्षण संस्था (HEIs) द्वारे उपस्थितीवर आधारित केले जाऊ शकते.

ड. मेंटोरची भूमिका:

एक मेंटोर हा एक नेमून दिलेला वैयक्तिक व्यावसायिक असतो ज्याची ओळख उच्च शिक्षण संस्था (HEI) किंवा स्वतः विद्यार्थ्यांद्वारे त्यांच्या नेटवर्कद्वारे केली जाते. मेंटोरची ओळख करून घेतली पाहिजे आणि त्यांची सहमती इंटर्नशिप सुपरवायजरला कळविली पाहिजे. मेंटोर हे इंटर्नशिप दरम्यान विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक/संशोधन मार्गदर्शन देतील. मेंटोर इतर विषय तज्ञ/व्यावसायिकांशी नेटवर्किंग सुलभ करतील, ज्यामुळे इंटर्नशिपचा अनुभव आणि इंटर्नचे अनुभव वाढेल. ते विद्यार्थ्यांचे वेळेत आणि निश्चित मूल्यांकन करतील आणि त्यांना उच्च शिक्षण संस्थेत सादर करण्यासाठी पूर्णत्वाचे प्रमाणपत्र/अहवाल प्रदान करतील.

• मेंटोरला इंटर्नशिपच्या कालावधीत विद्यार्थ्यांना डिजिटल किंवा प्रत्यक्ष मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.
• मेंटोरला विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीचे पंधरवड्याने आणि इंटर्नशिप पूर्ण झाल्यानंतर तपासणी करून वैध करणे आवश्यक आहे, त्यानंतर प्रमाणपत्र/अहवाल जारी करणे आवश्यक आहे.
• मेंटोरनी इंटर्नशिप कालावधीत विद्यार्थ्यांमध्ये संशोधन अभिमुखतेसह क्षमतांचे शिक्षण सुनिश्चित करावे.
• उच्च शिक्षण संस्था कार्यभार मूल्यांकनासह प्राध्यापकांना दिलेली जबाबदारी एकत्रित करू शकतात.

समारोप:

      इंटर्नशिप किंवा आंतरवासिता कार्यक्रम हे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभव घेण्यास आणि ज्या ठिकाण काम करावयाचे आहे त्याची ओळख म्हणून याकडे पाहणे अपेक्षित आहे. सदर इंटर्नशिपचा भाग केवळ अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून न पाहता देश हिताच्या दृष्टीने विचार करून त्या पिढीला रोजगारक्षम बनविणे आणि देशाच्या विकासात हातभार लावण्यास महत्त्वाचे ठरेल. त्यामुळे इंटर्नशिप कार्यक्रम राबविताना याची काळजी घ्यावी की विद्यार्थ्यास वर्गातील शिक्षण प्रत्यक्ष जीवनात आणि समाजातील इतर घटका पर्यंत पोहचविण्यास मदत होईल. NEP-2020 मध्ये आपण जर व्यावसाईक, बाजाराभिमुख कौशल्ये आणि संशोधन क्षमता विकसित करणार असू तर लेखी परीक्षा सोडून कौशल्ये आणि संशोधन क्षमता तपासात येतील अशा मुल्यांकन पद्धतींचा समावेश मूल्यमापन प्रक्रियेत आणणे गरजेचे वाटते.

 

(सर्व चित्रे इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

“Guidelines for Internship/Research Internship for Under Graduate Students.” UGC, https://www.ugc.gov.in/pdfnews/0063650_Draft-Guidelines-for-Internship-and-Research-Internship-for-Under-Graduate-Students.pdf. Accessed 20 April 2024.