कॉर्टिसॉल एक स्टेरॉईड हार्मोन | Cortisol Harmone

 

कॉर्टिसॉल एक स्टेरॉईड हार्मोन

ताण हा आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. परीक्षा, कामाचा ताण, आर्थिक अडचणी, वैयक्तिक संबंधांमधील समस्या अशा अनेक गोष्टी आपल्याला तणावाखाली आणू शकतात. जेव्हा आपण तणावाखाली असतो, तेव्हा आपले शरीर "लढा किंवा पळ" (fight-or-flight) मोडमध्ये जातं. या मोडमध्ये, आपले अधिवृक्क ग्रंथी (adrenal gland) कॉर्टिसॉल नावाचा हार्मोन सोडतात. अनेकांच्या बाबतीत हा कोणत्याही कारणाशिवाय स्त्रवत राहतो त्यामुळे ओबेसिटी, विनाकारण येणारा ताण, अस्वस्थता किंवा कसंतरी होण हे यात समाविष्ट होत.

कॉर्टिसॉल हा एक महत्त्वाचा स्टेरॉईड हार्मोन आहे जो आपल्या शरीराला ताणाला प्रतिसाद देण्यास मदत करतो. ताण-तणावमुळे कॉर्टिसॉलची पातळी वाढते. दीर्घकालीन तणावामुळे कॉर्टिसॉलची पातळी उच्च राहिल्याने अनेक नकारात्मक आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.

कॉर्टिसॉल हार्मोनविषयीची काही रोचक तथ्ये:

1. "लढा किंवा पळ" हार्मोन: कॉर्टिसॉलला अनेकदा "लढा किंवा पळ" हार्मोन म्हणून ओळखले जाते कारण ते धोक्याच्या वेळी आपल्या शरीराची "लढा किंवा पळ" प्रतिसाद सक्रिय करते. हे हृदय गती आणि रक्तदाब वाढवते, स्नायूंना ऊर्जा पुरवण्यासाठी साखरेची पातळी वाढवते आणि रोगप्रतिकारशक्ती प्रणालीला दडपते.

2. दैनंदिन लय: कॉर्टिसॉलची पातळी सकाळी सर्वाधिक असते आणि दिवसभर हळूहळू कमी होते. हे आपल्याला सकाळी जागे होण्यास आणि रात्री झोपायला मदत करते. सकाळी 6 वाजता सर्वाधिक असते आणि संध्याकाळी 6 वाजेपर्यंत शरीरातील त्याची पातळी अर्धी होते.

3. स्मरणशक्तीवर परिणाम: कॉर्टिसॉल स्मरणशक्तीवर सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही परिणाम करू शकतो. ताणात्मक परिस्थितीत, कॉर्टिसॉल स्मरणशक्ती वाढवण्यास मदत करू शकतो. तथापि, दीर्घकालीन तणाव स्मरणशक्ती आणि शिकण्याची क्षमता कमी करू शकतो.

4. वजन वाढीशी संबंधित: कॉर्टिसॉल वजन वाढीस हातभार लावू शकतो. हे चरबी साठवणुकीला प्रोत्साहन देते आणि चयापचय प्रक्रिया कमकुवत करते.

5. रोगप्रतिकारशक्तीवर परिणाम: कॉर्टिसॉल रोगप्रतिकारशक्ती प्रणालीला दडपू शकतो. हे संसर्गाचा धोका वाढवू शकते आणि बरे होण्याची प्रक्रिया मंद करू शकते.

6. पुरुषांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी करते: दीर्घकालीन तणावामुळे पुरुषांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी होऊ शकते, ज्यामुळे लैंगिक इच्छा कमी होणे, इरेक्टाइल डिसफंक्शन आणि इतर समस्या उद्भवू शकतात.

7. स्त्रियांमध्ये एस्ट्रोजेनची पातळी कमी करते: दीर्घकालीन तणावामुळे स्त्रियांमध्ये एस्ट्रोजेनची पातळी कमी होऊ शकते, ज्यामुळे अनियमित मासिक पाळी, मेनोपॉझ लवकर येणे आणि इतर शारीरिक समस्या उद्भवू शकतात.

दीर्घकालीन तणावामुळे कॉर्टिसॉलची पातळी उच्च राहिल्याने उद्भवणाऱ्या शारीरिक समस्या

तणावामुळे कॉर्टिसॉलची पातळी वाढते. हे अल्पकालीन तणावासाठी फायदेशीर आहे, कारण ते आपल्याला धोकादायक परिस्थितीत लढण्यासाठी किंवा पळण्यासाठी आवश्यक ऊर्जा आणि शारीरिक कार्ये प्रदान करते. तथापि, दीर्घकालीन तणाव मुळे कॉर्टिसॉलची पातळी उच्च राहू शकते, ज्यामुळे अनेक नकारात्मक आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात, जसे की:

• वजन वाढणे आणि लठ्ठपणा: कॉर्टिसॉल चरबी साठवण्यास प्रोत्साहन देते, ज्यामुळे वजन वाढू शकते. विशेषतः पोटातील चरबी वाढण्याचा धोका वाढतो, ज्यामुळे अनेक आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.
• उच्च रक्तदाब: कॉर्टिसॉल रक्तदाब वाढवू शकतो. हे हृदयविकाराचा धोका वाढवू शकते.
• हृदयरोग: उच्च रक्तदाब आणि इतर घटकांमुळे हृदयरोगाचा धोका वाढतो.
• टाइप 2 मधुमेह: कॉर्टिसॉल रक्तातील साखरेची पातळी वाढवू शकतो, ज्यामुळे टाइप 2 मधुमेहाचा धोका वाढतो.
• पेशींच्या कमकुवतपणा: कॉर्टिसॉल स्नायूंच्या ऊतींचे नुकसान करू शकतो, ज्यामुळे कमकुवतपणा आणि थकवा येऊ शकतो.
• हाडांची घनता कमी होणे: कॉर्टिसॉल हाडांची घनता कमी करू शकतो, ज्यामुळे ऑस्टियोपोरोसिसचा धोका वाढतो.
• प्रतिरक्षा प्रणाली कमकुवत होणे: कॉर्टिसॉल प्रतिरक्षा प्रणालीला कमकुवत करू शकतो, ज्यामुळे संसर्गाचा धोका वाढतो.

दीर्घकालीन तणावामुळे कॉर्टिसॉलची पातळी उच्च राहिल्याने उद्भवणाऱ्या मानसिक आणि भावनिक समस्या

• चिंता आणि नैराश्य: कॉर्टिसॉल चिंता आणि अस्वस्थतेची लक्षणे वाढवू शकतो आणि नैराश्य विकसित होण्याचा धोका वाढवू शकतो.
•  स्मरणशक्ती आणि एकाग्रतेची समस्या: कॉर्टिसॉल स्मरणशक्ती आणि एकाग्रतेची क्षमता कमी करू शकतो. हे शिकण्यास आणि माहिती लक्षात ठेवण्यास कठीण बनवू शकते.
• झोपेचे विकार: कॉर्टिसॉल झोपेच्या समस्यांमध्ये योगदान देऊ शकतो, जसे की झोपायला जाणे कठीण होणे, रात्रीच्या वेळी जागे होणे आणि सकाळी लवकर जागे होणे.
• क्रोध आणि चिडचिडेपणा: कॉर्टिसॉल भावना नियंत्रणावर परिणाम करू शकतो आणि क्रोध आणि चिडचिडेपणा वाढवू शकतो.
• व्यसन: कॉर्टिसॉल व्यसनाशी संबंधित असू शकते, कारण ते धोकादायक वर्तनासाठी प्रोत्साहन देऊ शकते.
• इतर मानसिक आणि भावनिक समस्या: दीर्घकालीन तणावामुळे मनःस्थितीत बदल, सामाजिक एकटेपणा, आत्मसन्मान कमी होणे आणि आत्महत्येचे विचार यांसारख्या इतर अनेक मानसिक आणि भावनिक समस्या उद्भवू शकतात.

जर तुम्हाला दीर्घकालीन तणाव आणि त्याचे मानसिक आणि भावनिक आरोग्यावर होणारे परिणाम याबद्दल चिंता असेल, तर डॉक्टर किंवा मानसिक आरोग्य व्यावसायिकाशी बोलणे महत्त्वाचे आहे. ते तुम्हाला तुमच्या तणावाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी आणि तुमचे मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी रणनीती विकसित करण्यास मदत करू शकतात.

ताण-तणाव कमी करण्यासाठी आणि कॉर्टिसॉलची पातळी संतुलित ठेवण्यासाठी तंत्रे

1. नियमित व्यायाम:

दररोज किमान 30 मिनिटे व्यायाम करा. चालणे, धावणे, पोहणे, सायकल चालवणे, योगासने यांसारख्या व्यायामांचा समावेश करा. व्यायामामुळे endorphins सोडले जातात, ज्यामुळे आपल्याला चांगले वाटते आणि तणाव कमी होतो.

2. पुरेशी झोप:

दररोज 7-8 तास झोप घ्या. झोपेची कमतरता तणाव आणि चिंता वाढवू शकते. झोपेची वेळ आणि जागा निश्चित ठेवा. झोपण्यापूर्वी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचा वापर टाळा. झोपण्याची सर्वात आदर्श वेळ रात्री 9.30 ते सकाळी 5.30 दरम्यान असते. त्यामुळे 9.30 च्या आत झोपी जाणे आणि पहाटे सूर्योदयापूर्वी उठणे आवश्यक आहे.

3. आरोग्यदायी आहार:

फळे, भाज्या, संपूर्ण धान्य आणि दुधाचे उत्पादने यांनी समृद्ध आहार घ्या. यामध्ये व्हिटॅमिन-बी12 असलेले अन्न, ओमेगा-3 फॅटी ऍसिड आणि मॅग्नेशियम असलेले पदार्थ फायदेशीर आहेत. प्रक्रिया केलेले पदार्थ, साखर आणि कॅफीनचे सेवन मर्यादित करा. निरोगी आहारामुळे आपल्याला आवश्यक पोषकद्रव्ये मिळतात आणि तणावमुक्त राहण्यास मदत होते.

4. ताण-तणाव व्यवस्थापन तंत्रे शिका:

योग, ध्यान, खोल श्वास घेणे आणि माइंडफुलनेस थेरपी यासारख्या तंत्रांचा सराव करा. ही तंत्रे आपल्याला शांत आणि फोकस्ड राहण्यास मदत करतात.

5. आवडीनिवडींमध्ये वेळ घालवा:

आपल्या आवडीनिवडींमध्ये वेळ घालवा ज्यामुळे तुम्हाला आनंद मिळतो. मित्र आणि कुटुंबासोबत वेळ घालवा, पुस्तके वाचा, संगीत ऐका, चित्रपट पहा किंवा इतर छंदांमध्ये गुंतवा.

6. समर्थन मिळवा:

जर तुम्हाला ताण-तणाव व्यवस्थान करण्यात अडचण येत असेल, तर मित्र, कुटुंब, थेरपिस्ट किंवा समुपदेशकाकडून मदत घ्या. ते तुम्हाला ताण-तणाव व्यवस्थान करण्यासाठी आणि तुमच्या भावनांशी सामना करण्यासाठी रणनीती शिकण्यास मदत करू शकतात.

तणाव हा आपल्या जीवनाचा एक भाग आहे, परंतु त्याचा आपल्या आरोग्यावर होणारा नकारात्मक परिणाम टाळण्यासाठी आपण ताण-तणाव व्यवस्थापन तंत्रे शिकून आणि निरोगी जीवनशैलीचे अनुसरण करून त्याचे व्यवस्थापन करू शकतो.

(सर्व चित्रे, इमेजेस google वरून साभार)