कृती-आधारित अध्ययन | Activity Based Learning

 

कृती-आधारित अध्ययन | Activity Based Learning

आजच्या युगात, जिथे माहितीची उपलब्धता खूप जास्त आहे, तिथे विद्यार्थ्यांना फक्त माहिती शिकण्यापेक्षा ती माहिती कशी वापरायची हे शिकणे अधिक महत्त्वाचे आहे. कृती-आधारित अध्ययन ही एक अशी पद्धत आहे जी विद्यार्थ्यांना समस्या सोडवण्याची, निर्णय घेण्याची आणि नवीन कल्पनांचा विकास करण्याची क्षमता विकसित करण्यास मदत करते.

कृती-आधारित अध्ययन ही एक अशी शैक्षणिक पद्धत आहे जी विद्यार्थ्यांना 21 व्या शतकातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये विकसित करण्यास मदत करते. ज्यामध्ये विद्यार्थी केवळ पाठ्यपुस्तके वाचून किंवा अध्यापकांचे व्याख्यान ऐकूनच शिकत नाहीत, तर ते प्रत्यक्षात काहीतरी करून शिकतात. यामध्ये विद्यार्थी स्वतःहून प्रयोग करतात, प्रश्न विचारतात, चर्चा करतात, आणि समस्या सोडवण्यासाठी विविध उपाय शोधतात. त्यामुळे ही पद्धत विद्यार्थ्यांना अधिक स्वतंत्र, अधिक जिज्ञासू आणि अधिक सृजनशील बनवते आणि विद्यार्थी विषय वस्तुशी संबंधित कृतीकार्यामध्ये सहभागी होतात. माहितीचे केवळ स्वागतकर्ते न बनता, ते कार्य करून, प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन आणि वास्तविक जीवनातील परिस्थितींमध्ये सहभागी होऊन सक्रियपणे ज्ञान मिळवितात. विद्यार्थी आपल्या अध्ययनात सक्रियपणे सहभागी असताना ते सर्वात चांगले शिकतात या विश्वासावर आधारित आहे.

कृती-आधारित अध्ययनावरील प्रमुख मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन:

जीन पियाजे यांचा वैयक्तिक ज्ञानरचनावाद: पियाजे यांचा विश्वास होता की, मुले आपल्या सभोवतालच्या वातावरणाशी संवाद साधून ज्ञान निर्माण करतात. त्यांच्या बोधनिक विकासाच्या सिद्धांतानुसार शिकणे ही एक सक्रिय प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये शिकणारे आपल्या आसपासच्या गोष्टींचे अन्वेषण आणि हाताळणी करून आपल्या असलेल्या ज्ञानावर आधारित नवीन ज्ञान तयार करतात.

लेव व्हेगॉस्कीचा सामाजिक ज्ञानरचनावाद: व्हेगॉस्की यांनी समीपता विकास क्षेत्र (ZPD) ही संकल्पना सादर केली, जी शिकणाऱ्याला स्वतंत्रपणे काय करता येते आणि मार्गदर्शनाने काय करता येते यातील फरक अधोरेखित करते. कृती-आधारित अध्ययनामध्ये सहसा इतरासोबत कृतीकार्ये असतात ज्यामध्ये विद्यार्थी एकत्र काम करतात, त्यांच्या सहकाऱ्यांना आणि प्रशिक्षकांच्या मदतीने त्यांच्या समीपता विकास क्षेत्रामध्ये शिकण्यास मदत करतात.

जॉन ड्यूईचे अनुभवात्मक शिक्षण: अनुभवात्मक शिक्षणाचे समर्थक असलेल्या ड्यूई यांचे मत होते की शिक्षण हे वास्तविक जीवन अनुभवांवर आधारित असले पाहिजे. त्यांचा विश्वास होता की विद्यार्थी त्यांच्या जीवनाशी संबंधित अर्थपूर्ण कार्यांमध्ये व्यस्त असताना सर्वोत्तम शिकतात.

हॉवर्ड गार्डनरची बहुविध बुद्धिमत्ता: गार्डनरच्या बहुविध बुद्धिमत्तेच्या सिद्धांतानुसार व्यक्तींमध्ये भाषिक, तार्किक-गणितीय, अवकाशीय, कृतीपर, आंतरक्रिया, क्रियाअंतर्गत, संगीत आणि निसर्ग अशा विविध प्रकारच्या बुद्धिमत्ता असतात. विद्यार्थ्यांना विविध प्रकारच्या कृतीकार्याची ऑफर करून या विविध बुद्धिमत्तेचा विकास करता येतो.

डेव्हिड कोल्बच्या अध्ययन शैली: कोल्ब यांनी शिकण्याच्या शैलीचे मॉडेल प्रस्तावित केले ज्यात चार प्रकार आहेत: दृश्य, श्राव्य, कृतीपर आणि वाचन/लेखन. अध्ययन शैली म्हणजे शिकण्याचे प्राधान्यक्रम होत ज्यामध्ये विद्यार्थी आपल्या कलाने आणि पद्धतीने शिकण्यास सक्षम असतो. विद्यार्थ्यांना विविध प्रकारच्या कृतीकार्याची ऑफर करताना या अध्ययन शैलींचा विचार करावा लागेल.  

कृती-आधारित अध्ययन कसे राबवता येईल?

• नियोजन: स्पष्ट शैक्षणिक उद्दिष्टे ओळखा आणि त्यांच्याभोवती कृतीकार्यक्रमाची योजना करा.
• सहभागिता: विद्यार्थ्यांच्या पूर्व ज्ञानाचा अंदाज घेण्यासाठी आणि त्यांची आवड निर्माण करण्यासाठी एक प्रारंभिक कृतीकार्यापासून सुरुवात करा.
• कार्यान्वयन: विविध प्रकारच्या कृतीशील पद्धतींचा समावेश करा - प्रकल्पांपासून ते खेळापर्यंत, सर्व अध्ययन शैलींचे शोध घ्या.
• अभिप्राय: प्रत्येक कृतीकार्यक्रमानंतर, एक प्रतिक्रिया सत्र राबवावा. यामुळे स्वानुभव आणि अधिकाधिक आकलन होण्यास मदत करते.
• मूल्यांकन: केवळ अंतिम निकालच नव्हे तर प्रक्रिया, सहकार्य आणि वैयक्तिक योगदान देखील मूल्यांकन करा. या भागात तुमच्या मदतीसाठी विविध डिजिटल मूल्यांकन साधनांचा वापर करता येईल.

कृती-आधारित अध्ययनात शिक्षकास आवश्यक कौशल्ये  

• रचनात्मकता: अद्वितीय, आकर्षक आणि संबंधित कृतीशील कार्यक्रम डिझाइन करता येईल.
• लवचिकता: जर एखादी क्रिया अपेक्षेप्रमाणे कार्य करत नसेल तर शिक्षकांनी त्यात बदल करण्यासाठी तयार रहावे.
• निरीक्षण कौशल्ये: विद्यार्थ्यांच्या सहभागाचे निरीक्षण करणे, संघर्षाचे क्षेत्र आणि कमकुवत बाबी ओळखणे आणि वेळोवेळी हस्तक्षेप करणे.
• सहकार्य भावना: आपल्या सहकाऱ्यांशी किंवा उद्योग तज्ञांसोबत काम करणे, विद्यार्थ्यांना समृद्ध अनुभव देणे.
• निरंतर अध्ययन: कृती-आधारित अध्ययनाचे प्रकार विकसित होतात तसेच शिक्षकांच्या कौशल्य आणि ज्ञानाचाही विकास होतो.

कृती-आधारित अध्ययनातील आव्हाने

• स्रोत-केंद्रित: कृती-आधारित अध्ययनासाठी विशेष साधने किंवा सामग्री आवश्यक असू शकते जी महाग किंवा सहज मिळविणे कठीण असू शकते.
• वेळखावू: कृती-आधारित अध्ययनाची योजना आणि अंमलबजावणी पारंपरिक व्याख्यानापेक्षा अधिक वेळ खावू असू शकते.
• वर्ग व्यवस्थापन: कृती-आधारित अध्ययनात विद्यार्थी विविध कार्यांमध्ये सक्रियपणे सहभाग घेत असल्याने, जर त्याचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन केले नाही तर ते गोंधळात आणू शकते.
• मूल्यांकनातील अडचणी: गट कृतीकार्य आणि प्रत्यक्ष (hands-on) कृतीकार्याचे मूल्यांकन करणे हे वस्तुनिष्ठ चाचणीद्वारे मूल्यांकन करण्यापेक्षा अधिक आव्हानात्मक असू शकते.
• बदलास प्रतिकार: पारंपरिक पद्धतींना चिकटून असलेले शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघांनाही नवीन पद्धतींना जुळवून घेणे कठीण जाऊ शकते.

कृती-आधारित शिकण्याची वैशिष्ट्ये:

• विद्यार्थ्यांचा सक्रिय सहभाग: पारंपरिक कंटाळवाणे शिकण्याच्या विपरीत, कृती-आधारित अध्ययन हे सक्रिय सहभागितेवर भर देते. विद्यार्थी चर्चा, प्रकल्प आणि गट कार्यातून याची खात्री करून घेतात की ते आतापर्यंत  "करण्या" ऐवजी फक्त "ऐकत" आहेत.
• वास्तविक जगातील संदर्भ: कृती-आधारित अध्ययना धड्यांमध्ये वास्तविक जगातील परिस्थितींचा समावेश असतो. जेव्हा विद्यार्थ्यांना हे लक्षात येते की त्यांचे शिकणे वर्गाच्या बाहेर कसे लागू होते, तेव्हा ते अधिक अर्थपूर्ण आणि संबंधित बनते.
• लवचिकता: कृती-आधारित अध्ययनाचे सर्वात लक्षणीय वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची लवचिकता. विद्यार्थ्यांना त्यांच्यासाठी आरामदायक असलेल्या गतीने प्रगती करण्याची परवानगी देऊन, धडे वेगवेगळ्या अध्ययन शैलीनुसार आणि वेगास अनुसरून अनुकूल करता येतात. यामध्ये विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे कारण ऑनलाइन मूल्यांकन सॉफ्टवेअर त्यांना इतरांसारखेच असण्याची परवानगी देते.
• सहकार्य: ही पद्धत सहसा गट कार्याला प्रोत्साहन देते. हे न फक्त संघबांधणीला प्रोत्साहन देते तर समस्या सोडवण्याच्या कौशल्ये सुधारते आणि समुदायाची भावना निर्माण करते.
• कृतीशील अध्ययनाचे काही उदाहरणे:
• विज्ञान: विज्ञानासारखा प्रयोगशील आणि कृतीशील विषय जर केवळ व्याख्यान आणि सेमिनारद्वारे शिकविला जात असेल तर काय कळणार आहे. त्यामुळे विद्यार्थ्यांनी प्रयोगशाळेत प्रयोग करणे, मॉडेल तयार करणे, निसर्गात भ्रमण करणे अभिप्रेत आहे.
• गणित: आकडेमोड करून प्रत्यक्ष जीवनातील समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी गणितीय खेळ खेळणे, गणितातील समस्या सोडवण्यासाठी विविध पद्धती शोधणे, वास्तविक जीवनातील समस्या सोडविणे आवश्यक आहे.
• भाषा: साहित्यातील अनेक अजरामर कलाकृती आणि नाटकांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेण्यासाठी नाटकातील भूमिका निभावणे, कथा लिहिणे, गीत गाणे आणि पथनाट्य यासारखे अनुभव देता येतील.
• इतिहास: भूतकाळ उगाळून काहीही साध्य होत नाही अशी समज इतिहास विषयाबाबत असते पण ऐतिहासिक स्थळांना व संग्रहालयाला भेट देणे, ऐतिहासिक घटनांची पुनरावृत्ती करणे यासारख्या कृतीकार्याद्वारे इतिहास जिवंत करता येतो.

कृतीशील अध्ययनाचे फायदे:

• अधिक प्रभावीपणे अध्ययन: कृती-आधारित अध्ययनाद्वारे विद्यार्थी जे शिकतात ते त्यांना प्रत्यक्षात समजते, त्यामुळे ते दीर्घकाळ लक्षात राहते.
• सर्वांगीण विकास: कृती-आधारित अध्ययन पद्धतीत विद्यार्थ्यांचे ज्ञान, कौशल्य आणि अभिवृत्ती यांचा सर्वांगीण विकास होतो.
• शिकणे मजेदार बनते: कृती-आधारित अध्ययनाद्वारे विद्यार्थ्यासाठी शिकणे हे एक मनोरंजक अनुभव बनते, त्यामुळे विद्यार्थी शिकण्यात अधिक रस घेतात.
• स्वतंत्र विचार: कृती-आधारित अध्ययनामुळे विद्यार्थी स्वतःहून प्रश्न विचारतात आणि त्यांची उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न करतात, त्यामुळे त्यांची स्वतंत्र विचार करण्याची क्षमता वाढते.
• समूहकार्य: कृती-आधारित अध्ययनामध्ये विद्यार्थी एकमेकांसोबत काम करतात, त्यामुळे त्यांच्यात सहकार्य आणि संवाद कौशल्य विकसित होतात.

कृती-आधारित अध्ययनात विद्यार्थ्यांचा व्यावहारिक, वैयक्तिक आणि सामाजिक सहभाग असतो. संशोधनातून असे स्पष्ट झाले आहे की मुले जेंव्हा पाचही इंद्रियांद्वारे अनुभव घेतात, आपल्या विषय वस्तूंना हाताळू शकतात आणि त्याचा वापर करू शकतात आणि स्पष्ट हेतूची प्रेरणा मिळल्यास चांगल्या प्रकारे शिकतात.

कृती-आधारित अध्ययनाचे विद्यार्थी-केंद्रित प्रकार:

कृती-आधारित अध्ययन हा एक शैक्षणिक दृष्टिकोन आहे जो शैक्षणिक प्रक्रियेच्या केंद्रस्थानी विद्यार्थ्याला ठेवतो. आकलन आणि धारणा वाढवण्यासाठी स्वतः हाताळणे, शोध आणि समस्या सोडवणे यांचा समावेश आहे.

1. चौकशी-आधारित अध्ययन: या अध्ययनामुळे विद्यार्थी शोध आणि तपासणीद्वारे त्यांना पडलेल्या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी सक्रियपणे प्रयत्न करतात. यातून महत्त्वपूर्ण विचार आणि समस्या सोडवण्याच्या कौशल्यांना प्रोत्साहन मिळते. उदाहरणे: वैज्ञानिक प्रयोग, संशोधन प्रकल्प, केस स्टडीज.

2. प्रकल्प-आधारित अध्ययन: विद्यार्थी वास्तविक जगातील प्रकल्पांवर सहकार्याने काम करतात. त्यामुळे विविध विषय आणि कौशल्ये एकत्रित करता येतात. यातून समस्या सोडवणे, संघकार्य आणि सादरीकरण क्षमता विकसित करते. उदाहरणे: समुदाय बाग तयार करणे, उत्पादन डिझाइन करणे, मॉडेल तयार करणे.

3. समस्या-आधारित अध्ययन: विद्यार्थी वास्तविक जगातील समस्यांना सामोरे जाऊन शिकतात. यामुळे विद्यार्थी महत्त्वपूर्ण विचार, सहकार्य आणि स्वयं-निर्देशित शिकण्वयार भर देतात. उदाहरणे: पर्यावरणीय समस्या सोडवणे, व्यवसाय योजना विकसित करणे.

4. अनुभवात्मक अध्ययन: विद्यार्थी प्रत्यक्ष अनुभव आणि स्वानुभवा द्वारे शिकतात. त्यासाठी अभिरूप, भूमिका पालन आणि फील्ड ट्रिप्स यांचा समावेश करता येतो. यातून व्यावहारिक कौशल्ये आणि व्यावहारिक आकलन विकसित होते. उदाहरणे: इंटर्नशिप, समाजसेवा, जीवनानुभव.

5. सहकारी अध्ययन: विद्यार्थी सामायिक ध्येय साध्य करण्यासाठी लहान गटात एकत्र काम करतात. यातून संघकार्य, संवाद आणि आंतरनिर्भरता वाढवते. उदाहरणे: गट प्रकल्प, सहकार्य शिक्षण, जिग्सॉ कृती.

6. खेळ-आधारित अध्ययन: विद्यार्थी इंटरॅक्टिव्ह खेळ आणि अभिरूप याद्वारे शिकतात. यातून व्यस्तता, प्रेरणा आणि समस्या सोडवण्याच्या कौशल्यांमध्ये वाढव होते. उदाहरणे: शैक्षणिक खेळ, सिमुलेशन, वर्च्युअल वास्तविकता अनुभव.

7. शोध-आधारित अध्ययन: विद्यार्थी शोध आणि प्रयोगाद्वारे शिकतात. यातून उत्सुकता आणि स्वतंत्रपणे शिकण्याला प्रोत्साहन मिळते. उदाहरणे: विज्ञान प्रयोग, कला प्रकल्प, नैसर्गिक कार्य-कारणांचा शोध.

8. खेळ-आधारित अध्ययन: विद्यार्थी विविध खेळ आणि शोधकार्याद्वारे शिकतात. यातून बोधनिक, सामाजिक, भावनिक आणि शारीरिक कौशल्ये विकसित होण्यास मदत होते. उदाहरणे: मुक्त खेळ, संरचित खेळ, कल्पनाशील खेळ.

समारोप:

कृती-आधारित अध्ययनामध्ये शिक्षक सहकार्याचे समर्थन करणारे आणि अध्ययन पूरक वातावरण तयार करण्यासाठी मदतनीस, डिझाइनर, निरीक्षक आणि उत्साही म्हणून काम करतात. ते विद्यार्थ्यांना अशा कृतीकार्याद्वारे मार्गदर्शन करतात ज्या शैक्षणिक संकल्पनांना वास्तविक जीवनातील अनुभवांशी जोडतात आणि त्यांच्या प्रगतीचे मूल्यांकन करतात. पालक विद्यार्थ्यांच्या उत्सुकतेला मारक गोष्टी न करता पूरक वातावरण निर्माण करून, आपल्या पाल्याबरोबर शैक्षणिक कृतीकार्यामध्ये सहभागी होऊन, शिक्षकांशी संवाद साधून आणि शिकण्याविषयी सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगून पाठबळ देवू शकतात. शिक्षक आणि पालक विद्यार्थ्यांची सहभागिता, समज आणि मुलभूत कौशल्य विकास करण्यात पूरक भूमिका बजावल्यास 21 शतकातील विद्यर्थ्याना आवश्यक कौशल्ये आत्मसात करण्यास मदत होईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)