अद्वैत वेदांत | Advait Vedanta

अद्वैत वेदांत

अद्वैत वेदांत हिंदू तत्त्वज्ञानातील एक महान आणि गहन शाखा आहे, जी आत्मा आणि ब्रह्म यांच्या अद्वितीय एकत्वाचा सिद्धांत मांडते. ही तत्त्वज्ञानाची शाखा जीवात्म्याच्या खऱ्या स्वरूपाचा शोध घेण्यास, तसेच जगताच्या तात्कालिक स्वरूपाचा भेद ओळखण्यास प्रवृत्त करते. आदि शंकराचार्यांनी प्रतिपादित केलेले अद्वैत वेदांत असे मानते की ब्रह्म एकच सत्य आहे, आणि सर्व काही ब्रह्मातूनच उत्पन्न झालेले आहे.

अद्वैत वेदांताचे मूलतत्त्व आहे की, आत्मा आणि ब्रह्म एकच आहेत. जीव आणि जगत हे मायेमुळे विभक्त दिसतात, पण प्रत्यक्षात ते अद्वितीय ब्रह्माचेच भिन्न रूप आहेत. हे तत्त्वज्ञान मायावादावर आधारित आहे, ज्यात जगाला भ्रामक आणि असत्य मानले आहे, कारण हे सर्व मायेच्या आच्छादनामुळे दिसते.

मोक्षाची संकल्पना अद्वैत वेदांतात महत्त्वपूर्ण आहे. मोक्ष म्हणजे मायेच्या बंधनातून मुक्त होऊन आत्म्याने आपल्या खऱ्या स्वरूपाची, म्हणजेच ब्रह्माशी एकरूप होण्याची जाणीव होणे. यामुळे व्यक्ती पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्त होते आणि शाश्वत आनंदाचा अनुभव घेते. अद्वैत वेदांतातील विचारधारा जीवनाच्या विविध पैलूंना समजून घेण्यासाठी आणि आत्मिक उन्नतीच्या दिशेने मार्गदर्शन करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. यामुळे जगात असलेल्या भौतिक आणि तात्कालिक वस्तूंना ओलांडून अंतिम सत्याचा शोध घेण्याची प्रेरणा मिळते.

अद्वैत वेदांतानुसार ब्रह्माचे स्वरूप:

अद्वैत वेदांतानुसार, ब्रह्म हे सर्वोच्च, अनादी, अनंत, आणि अपरिवर्तनीय तत्त्व आहे. ब्रह्माचे स्वरूप निर्गुण, निराकार, आणि निर्विकार आहे, ज्याचा अर्थ त्याला कोणतेही गुण, रूप किंवा विकार नाहीत. अद्वैत वेदांत हे मानते की ब्रह्मच एकमात्र सत्य आहे आणि सर्व काही या ब्रह्मातूनच उद्भवलेले आहे.

अ. ब्रह्माचे तीन मुख्य गुणधर्म

1. सत् (अस्तित्व): ब्रह्म हे सत् म्हणजेच अस्तित्वाचे प्रतीक आहे. ते नित्य आहे, ज्याचा अर्थ तो कधीही नष्ट होत नाही, बदलत नाही, आणि कायमस्वरूपी आहे. ब्रह्म हे अनादी, अनंत आणि सर्वत्र व्यापलेले आहे.
2. चित् (चेतना): चित् म्हणजेच ब्रह्माची चेतना किंवा ज्ञानस्वरूप. ब्रह्म हे सर्वज्ञ आहे, ज्यामुळे ते सर्व गोष्टींना जाणते आणि समजते. हे ज्ञानस्वरूप असल्यामुळे ते सजीव आणि निर्जीव सर्वांमध्ये अस्तित्वमान आहे.
3. आनंद (सुख): आनंद म्हणजेच ब्रह्माचे सुखस्वरूप. हे पूर्ण आणि शाश्वत आनंदाचे प्रतीक आहे. ब्रह्माच्याच प्रकटीकरणामुळे सर्व जगाला सुख आणि समाधान प्राप्त होते.

ब. ब्रह्म आणि जगताचा संबंध

अद्वैत वेदांतात, ब्रह्म आणि जगत यांचा संबंध मायावादाच्या माध्यमातून स्पष्ट केला जातो. माया ही ब्रह्माची शक्ती आहे, ज्यामुळे जगताचा भास होतो, परंतु प्रत्यक्षात जगत हे असत्य आहे. जेव्हा जीवात्म्याला ब्रह्माच्या सत्यस्वरूपाची जाणीव होते, तेव्हा तो मायेच्या बंधनातून मुक्त होतो आणि ब्रह्माशी एकरूप होतो.

     अद्वैत वेदांत हे अधोरेखित करते की, ब्रह्म हे सर्वसाक्षी, सर्वशक्तिमान, आणि सर्वांत्र्य आहे. हे तत्त्वज्ञान मानते की सर्व जीव ब्रह्माचेच अंश आहेत आणि मायेमुळे आपल्याला वेगवेगळे भासतात, परंतु वास्तविकता ही आहे की सर्वांचे मूळ ब्रह्मच आहे.

अद्वैत वेदांत आणि मायावाद:

अद्वैत वेदांत आणि मायावाद हे एकमेकांशी अतिशय जवळचे संबंधीत तत्त्व आहेत, जे ब्रह्म आणि जगताच्या स्वरूपाची आणि त्यांच्या परस्पर संबंधाची सखोल व्याख्या करतात. अद्वैत वेदांताचे मुख्य तत्त्व आहे "ब्रह्म सत्य, जगत मिथ्या," आणि हेच तत्त्व मायावादाच्या संकल्पनेद्वारे स्पष्ट केले जाते.

• मायावादाची संकल्पना: माया म्हणजे ब्रह्माची एक शक्ती, ज्यामुळे जगाच्या विविध गोष्टींचे अस्तित्व निर्माण होते. माया हा अज्ञानाचा एक प्रकार आहे, जो जीवात्म्याला त्याच्या खऱ्या ब्रह्मस्वरूपाचा विसर पाडतो आणि त्याला वेगळ्या, स्वतंत्र अस्तित्वाची जाणीव करून देतो. अद्वैत वेदांतानुसार, माया हा ब्रह्माचा आच्छादन आहे, जो जगताच्या भ्रमात्मक स्वरूपाला जन्म देतो.
• मायावादानुसार जगताचे स्वरूप: मायावाद हे मानते की जगत, जसे आपण ते पाहतो, ते वास्तव नाही, तर ते एक भास आहे. हे जगत मायेच्या आच्छादनामुळे अस्तित्वात असल्याचे भासते, परंतु प्रत्यक्षात ते असत्य आहे. अद्वैत वेदांताचे हे तत्त्व आहे की जगात जे काही आहे ते मायेचा परिणाम आहे, आणि म्हणूनच ते अस्थायी आणि असत्य आहे.
• मायावाद आणि जीवात्मा: माया जीवात्म्यावर आच्छादित होते आणि त्यामुळे जीव आत्माच्या खऱ्या स्वरूपाचा विसर पडतो. जीवात्मा स्वतःला शरीर, मन, आणि जगाच्या विविध संबंधांनी जोडून घेतो, ज्यामुळे त्याला पुनर्जन्माच्या चक्रात अडकावे लागते. अद्वैत वेदांताच्या मते, माया हे अज्ञान आहे, ज्यामुळे जीव स्वतःला ब्रह्मापासून वेगळे मानतो.
• मायावाद आणि मोक्ष: मायावादानुसार, मोक्ष हा त्या अज्ञानाचा नाश होणे आहे. जेव्हा जीवात्म्याला आपली खरी ओळख कळते, म्हणजेच तो ब्रह्माशी एकरूप होतो, तेव्हा मायेचे बंधन तुटते आणि आत्मा मोक्ष प्राप्त करतो. मोक्ष ही आत्म्याची मुक्ती आहे, जिथे माया नाहीशी होते आणि जीव ब्रह्मस्वरूपाचा अनुभव घेतो.

अद्वैत वेदांतातील मायावादाचे महत्त्व:

मायावाद अद्वैत वेदांतात महत्त्वपूर्ण आहे कारण तेच तत्त्वज्ञानाच्या प्रमुख तत्त्वांची व्याख्या करते. ते ब्रह्म आणि जगताच्या भिन्नतेला आणि त्यातील संबंधाला स्पष्ट करते. मायावादाने जगताचे असत्य आणि ब्रह्माचे सत्यस्वरूप मांडले आहे, जे अद्वैत वेदांताच्या तत्त्वज्ञानाचा आधारस्तंभ आहे. मायावादाद्वारे अद्वैत वेदांत हे सिद्ध करतो की जगाचे अस्तित्व केवळ भ्रम आहे, आणि सत्य केवळ ब्रह्मच आहे. मोक्ष प्राप्त करण्यासाठी या अज्ञानातून मुक्त होणे आवश्यक आहे, ज्यासाठी आत्मज्ञानाचा मार्ग स्वीकारावा लागतो.

अद्वैत वेदांतानुसार मोक्षाचे स्वरूप:

अद्वैत वेदांतात मोक्षाचे स्वरूप अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि गूढ आहे. मोक्ष म्हणजे आत्म्याची परम मुक्ती, ज्यामध्ये जीवात्मा आपल्या खऱ्या स्वरूपाची ओळख करून घेतो आणि ब्रह्माशी एकरूप होतो. मोक्ष ही अंतिम मुक्ती आहे, जी आत्म्याला पुनर्जन्माच्या चक्रातून, अज्ञानातून, आणि सर्व बंधनांमधून मुक्त करते.

अ. अद्वैत वेदांतानुसार मोक्षाचे स्वरूप:

• अज्ञानाचा नाश: मोक्ष म्हणजे अज्ञानाचा (अविद्या) नाश होणे. अज्ञानामुळेच जीवात्मा स्वतःला शरीर, मन, आणि जगाच्या बंधनांमध्ये अडकवून घेतो. जेव्हा आत्मा आपले खरे ब्रह्मस्वरूप ओळखतो, तेव्हा अज्ञानाचा नाश होतो आणि मोक्ष प्राप्त होते.
• ब्रह्मज्ञान: मोक्ष म्हणजे ब्रह्मस्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करणे. अद्वैत वेदांतानुसार, आत्मा आणि ब्रह्म हे एकच आहेत. मोक्ष प्राप्त करणारा जीवात्मा या सत्याची अनुभूती घेतो की, "अहं ब्रह्मास्मि" (मीच ब्रह्म आहे). हे ज्ञान मिळविल्यानंतर, आत्म्याला त्याच्या सत्यस्वरूपाची जाणीव होते.
• पुनर्जन्मातून मुक्ती: मोक्ष प्राप्त झाल्यावर, जीवात्म्याला पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्ती मिळते. या अवस्थेत आत्मा पुन्हा जन्म घेत नाही आणि तो सर्व प्रकारच्या कर्मफळांपासूनही मुक्त होतो.
• सर्व बंधनांतून मुक्ती: मोक्ष म्हणजे सर्व प्रकारच्या बंधनांमधून मुक्ती. यात सुख-दुःख, पाप-पुण्य, आणि जन्म-मृत्यू यांचे बंधन समाविष्ट आहे. मोक्ष प्राप्त झाल्यावर, आत्मा या सर्वांपासून मुक्त होतो आणि त्याचे अस्तित्व फक्त ब्रह्मस्वरूपात राहते.
• शाश्वत आनंद: मोक्ष म्हणजे शाश्वत आनंदाचा (आनंद) अनुभव. ब्रह्म म्हणजेच आनंद, आणि मोक्ष प्राप्त झाल्यावर, आत्मा या आनंदात मग्न होतो. हे सुख कोणत्याही भौतिक सुखापेक्षा उच्च, शाश्वत, आणि अनंत असते.

ब. अद्वैत वेदांतानुसार मोक्षप्राप्तीचा मार्ग:

मोक्ष प्राप्त करण्यासाठी अद्वैत वेदांत तीन मुख्य साधने सुचवते:

• श्रवण: वेद आणि उपनिषदांचे श्रवण करून ब्रह्माच्या सत्यस्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करणे.
• मनन: प्राप्त ज्ञानावर विचार करणे, त्याची पुन्हा-पुन्हा तपासणी करणे, आणि त्यातील सत्यता आत्मसात करणे.
• ध्यान: ध्यानाद्वारे त्या ज्ञानाचा अनुभव घेणे आणि त्याचे प्रत्यक्ष आकलन करणे.

अद्वैत वेदांताच्या मते, मोक्ष ही साध्य करता येणारी अवस्था नाही, ती आधीपासूनच आत्म्याच्या स्वरूपात आहे. फक्त अज्ञानामुळे ती अव्यक्त राहते, आणि जेव्हा अज्ञानाचा नाश होतो, तेव्हा मोक्षाची अनुभूती होते.

अद्वैत वेदांतानुसार जीव आणि जगत:

अद्वैत वेदांतानुसार, जीव आणि जगत यांचे स्वरूप आणि त्यांच्यातील परस्परसंबंध हे तत्त्वज्ञानाच्या केंद्रस्थानी आहेत. अद्वैत वेदांताचे मुख्य तत्त्व "ब्रह्म सत्य, जगत मिथ्या, जीवो ब्रह्मैव नापरः" हे आहे, ज्यामध्ये ब्रह्माचे सत्यस्वरूप, जगताचे भ्रामक स्वरूप, आणि जीवाचे ब्रह्माशी एकत्व स्पष्ट केले जाते.

 अ. जीवाचे स्वरूप

अद्वैत वेदांतानुसार, जीव म्हणजे आत्मा, जो ब्रह्माचा अंश आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या आतमधील आत्मा म्हणजेच जीवात्मा आहे, आणि त्याचे खरे स्वरूप ब्रह्माशी एकरूप असणे आहे. तथापि, मायेमुळे जीवात्मा त्याच्या खऱ्या स्वरूपाचा विसर पडतो आणि तो स्वतःला शरीर, मन, आणि इंद्रिये यांच्याशी जोडतो.

• अहंकाराचा बंधन: मायेमुळे जीवाला "अहंकार" म्हणजेच स्वतःची स्वतंत्र ओळख वाटते, ज्यामुळे तो ब्रह्मापासून विभक्त असल्याचा भास होतो. हा अहंकार अज्ञानातून उत्पन्न होतो आणि जीवाला संसाराच्या बंधनात अडकवतो.
• ज्ञानाची आवश्यकता: अद्वैत वेदांतात, जीवाच्या मुक्तीसाठी आत्मज्ञानाची आवश्यकता आहे. जेव्हा जीव आत्मज्ञान प्राप्त करतो, तेव्हा तो आपल्या खऱ्या स्वरूपाची जाणीव करतो आणि मायाच्या बंधनातून मुक्त होतो.

ब. जगताचे स्वरूप

जगत म्हणजे हे भौतिक विश्व, जे अद्वैत वेदांतानुसार मायेचा परिणाम आहे. जगताचे अस्तित्व सत्य नसून भ्रामक आहे, कारण ते क्षणिक आणि अस्थायी आहे.

• मिथ्यात्व: अद्वैत वेदांताच्या मते, जगत मिथ्या आहे, ज्याचा अर्थ ते निःसत्य आहे. जगताचा भास मायेच्या आच्छादनामुळे होतो, परंतु प्रत्यक्षात ते ब्रह्माच्या सत्यस्वरूपाच्या विरोधात आहे. जगताची रूपे, नावे, आणि घटना या सर्व मायेच्या आच्छादनामुळेच दिसतात.
• विवर्तवाद: अद्वैत वेदांतात "विवर्तवाद" हे तत्त्व मांडले गेले आहे, ज्यानुसार जगत ब्रह्माच्या अज्ञानामुळे दिसते. म्हणजेच, ब्रह्म हेच जगताच्या रूपात प्रकट होते, परंतु हे केवळ अज्ञानामुळे घडते, आणि म्हणूनच ते असत्य आहे.

क. जीव आणि जगताचा परस्परसंबंध

अद्वैत वेदांतानुसार, जीव आणि जगत हे दोन्ही मायेच्या आच्छादनामुळे विभक्त आणि स्वतंत्र वाटतात, परंतु प्रत्यक्षात ते ब्रह्माचेच विविध रूप आहेत. मायेमुळे जीवात्म्याला जगताचे अस्तित्व खरे वाटते, आणि तो त्याच्यात अडकून जातो.

• मुक्तीचा मार्ग: जीवाच्या मुक्तीसाठी मायेचा नाश करणे आवश्यक आहे. हे केवळ आत्मज्ञानानेच साध्य होऊ शकते. जेव्हा जीव आपल्या ब्रह्मस्वरूपाची जाणीव करतो, तेव्हा त्याला कळते की जगत हे मिथ्या आहे आणि त्याचे खरे अस्तित्व ब्रह्मातच आहे.
• एकत्वाची अनुभूती: अद्वैत वेदांताचे अंतिम तत्त्व आहे की, जीव, जगत, आणि ब्रह्म हे सर्व एकच आहेत. जगताच्या भासामुळे ते वेगवेगळे वाटतात, परंतु त्यांच्या मूळात ब्रह्मच आहे. जेव्हा जीव मायेच्या आच्छादनातून मुक्त होतो, तेव्हा त्याला हे एकत्व जाणवते.

समारोप:

    अद्वैत वेदांतानुसार, जीव आणि जगत हे दोन्ही मायेच्या आच्छादनामुळे विभक्त दिसतात, परंतु त्यांचा खरा संबंध ब्रह्माशी एकरूप असणे आहे. जगताचे मिथ्यात्व ओळखून, आत्मज्ञानाच्या माध्यमातून जीव मोक्ष प्राप्त करतो आणि ब्रह्माशी एकरूप होतो. अद्वैत वेदांतातील या संकल्पना व्यक्तीला जीवनाच्या तात्त्विक सत्याचा शोध घेण्यास प्रेरित करतात.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

चट्टोपाध्याय, देवीप्रसाद (1965). भारतीय दर्शन सरल परिचय, राजकमल प्रकाशन

गोखले, प्रदिप (1994). भारतीय दर्शनांचे वर्गीकरण – एक दृष्टीकोन, परामर्श, 15/4, 283-290

जोशी, गजानन (1994). भारतीय तत्त्वज्ञानाचा बृहद इतिहास (1 ते 12  खंड), मराठी तत्त्वज्ञान महाकोश मंडळ

कंगले, र. पं. (1985). श्रीमन्माधवाचार्यप्रणीत सर्वदर्शनसंग्रह (सटीप मराठी भाषांतर) महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मंडळ

दीक्षित, श्रीनिवास (2009). भारतीय तत्त्वज्ञान - नववी आवृत्ती, फडके प्रकाशन