चार्वाक दर्शन (लोकायत) | Charvak Darshan (Lokayat)

चार्वाक दर्शन (लोकायत)

चार्वाक दर्शन (लोकायत) भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक तत्त्वज्ञान आहे जे भौतिकवादी दृष्टिकोनातून जीवनाचा अर्थ सांगते. या तत्त्वज्ञानात आध्यात्मिकता आणि अमूर्त संकल्पनांना नाकारले गेले आहे, आणि शरीराच्या इंद्रियांच्या अनुभवांवर व सुखांवर विश्वास ठेवला जातो. चार्वाक दर्शनाच्या अनुसार, जीवनातील मुख्य उद्दिष्ट हे इंद्रिय आनंद आहे, आणि त्या आनंदासाठी जीवनाचा उपयोग करणे हेच सर्वोच्च आहे. अजित केशकंबली यांना चार्वाकाचा अग्रदूत म्हणून श्रेय दिले जाते, तर बृहस्पती हे सामान्यतः चार्वाक किंवा लोकायत तत्त्वज्ञानाचे संस्थापक म्हणून ओळखले जातात. बहुतांशपणे खालील स्त्रोतातून या दर्शनाची ओळख करून दिली जाते.

"यावज्जीवेत सुखं जीवेद ऋणं कृत्वा घृतं पिवेत, भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः

या श्लोकाचा अर्थ असा आहे की, आयुष्य आहे तोपर्यंत सुखाने जगावे, तूप प्यायला कर्ज काढावे लागले तरी ते करावे. मृत्यूनंतर शरीराचा नाश होऊन राख होऊन जाते, तेव्हा मनुष्याला परत येणे (पुनर्जन्म) कसे शक्य होईल? त्यामुळे आयुष्य जोपर्यंत टिकते तोपर्यंत ते मोकळेपणाने आणि आनंदाने जगले पाहिजे.

चार्वाक दर्शनाचे स्वरूप:

1. भौतिकवाद (Materialism): चार्वाक दर्शनानुसार, सृष्टीतील सर्व गोष्टी भौतिक म्हणजेच जड आहेत. आत्मा, ईश्वर, पुनर्जन्म या संकल्पना निरर्थक आहेत. भौतिक पदार्थांखेरीज कोणतेही अमूर्त तत्त्व अस्तित्वात नाही. त्यामुळे वेद आणि अन्य धार्मिक ग्रंथांच्या आधारे निर्माण झालेल्या आध्यात्मिक संकल्पनांचा चार्वाकांनी विरोध केला. त्यांच्या मते, वेद हे केवळ ब्राह्मणांचे सृजन आहे आणि धार्मिक आचारधर्मांमधून लोकांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरले जाते.
2. इंद्रिय सुखवाद (Sensual Hedonism): चार्वाक तत्त्वज्ञानात, इंद्रिय सुखांना अत्यंत महत्त्व दिले जाते. या तत्त्वज्ञानानुसार, जीवनातील सर्वात मोठा आनंद इंद्रियांच्या अनुभवातच आहे. जीवनाचा मुख्य उद्दिष्ट आनंद मिळवणे आहे. या आनंदासाठी शरीराच्या इंद्रियांचा वापर करणे, किंवा चांगला अनुभव घेणे हेच जीवनाचे अंतिम उद्देश्य आहे.
3. अनुभववाद (Empiricism): चार्वाक दर्शनानुसार, ज्ञान फक्त प्रत्यक्ष इंद्रियांच्या अनुभवातून मिळवता येते. अमूर्त, अदृश्य किंवा धार्मिक तत्त्वांचा स्वीकार या तत्त्वज्ञानात नाही. केवळ त्या गोष्टींवर विश्वास ठेवला जातो, ज्या गोष्टी इंद्रियांनी अनुभवता येतात.
4. जडवाद आणि आत्मा (Materialism and Soul): चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार, आत्मा किंवा मन अस्तित्वात नाही. शरीर आणि त्याच्या अनुभवांचं अस्तित्व एकमात्र सत्य आहे.
5. क्षणभंगुरता (Transitoriness): मृत्यूनंतर काहीच नाही, चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार, जीवनानंतर काहीही शिल्लक राहात नाही. त्यामुळे, या जीवनातच आनंद घेणं हे महत्त्वाचं आहे त्यामुळे वर्तमान काळात जगण्याला महत्त्व प्राप्त झाले.

चार्वाक दर्शन भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक अत्यंत भौतिकवादी विचारसरणी आहे. हे तत्त्वज्ञान जडवाद आणि देहात्मवाद यावर आधारित आहे, आणि याचा मुख्य उद्दिष्ट मानवाच्या जीवनातील भौतिक व इंद्रिय आनंदास प्राधान्य देणे आहे.

चार्वाक दर्शनातील जडवाद (Materialism):

चार्वाक दर्शनातील जडवाद (Materialism) ही विचारसरणी सर्व भौतिक (physical) वस्तूंवर आधारित आहे. चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार, या जगात जे काही अस्तित्वात आहे ते सर्व जड (म्हणजेच भौतिक) आहे. या तत्त्वज्ञानात भौतिकताच एकमेव सत्य मानली जाते, आणि त्यानुसार कोणताही आध्यात्मिक किंवा अमूर्त तत्त्वावर विश्वास ठेवला जात नाही.

चार्वाकांच्या जडवादाचे मुख्य तत्त्वे:

• भौतिकतावाद (Materialism): चार्वाकांनी मानले की सृष्टीतील सर्व काही पंचमहाभूतांपासून (पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू आणि आकाश) बनलेले आहे. आत्मा, परमात्मा, स्वर्ग, नरक इत्यादी संकल्पना केवळ मानवी कल्पना आहेत आणि त्यांचा कोणताही भौतिक आधार नाही.
• अनुभववाद (Empiricism): चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार, ज्ञान फक्त इंद्रियांच्या माध्यमातून मिळवले जाऊ शकते. जे काही आपण आपल्या इंद्रियांनी अनुभवतो, तेच सत्य आहे. या तत्त्वज्ञानात प्रत्यक्ष अनुभवाला (direct experience) महत्त्व दिले जाते. चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार पृथ्वी, पाणी, प्रकाश आणि हवा ही चार तत्त्वे सृष्टीची मूळ कारणे आहेत. बौद्ध दर्शनाप्रमाणेच चार्वाक देखील आकाश नावाचे कोणतेही तत्व मानत नाहीत.
• वेदांचा विरोध (Rejection of Vedas): चार्वाकांनी वेद आणि अन्य धार्मिक ग्रंथांचा प्रखर विरोध केला. त्यांच्यानुसार, वेद हे केवळ ब्राह्मणांनी तयार केलेले आहेत आणि त्यांचा उपयोग सामान्य लोकांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जातो.
• सुखवाद (Hedonism): चार्वाकांनी जीवनाचा मुख्य उद्देश आनंद मिळवणे हा मानला. त्यांच्या मते, या जीवनानंतर काहीही अस्तित्वात नाही, त्यामुळे जास्तीत जास्त आनंद घ्या, हे जीवनाचा एकमेव अर्थ आहे.

चार्वाकांचा जडवाद हा भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक भौतिकवादी आणि वास्तववादी विचारसरणी आहे. या तत्त्वज्ञानात आत्मा, पुनर्जन्म, ईश्वर यांसारख्या धार्मिक संकल्पनांना नाकारले गेले आहे, आणि फक्त भौतिक जगाच्या सत्यतेवर विश्वास ठेवला जातो. या दृष्टिकोनातून चार्वाक तत्त्वज्ञानाने एक वेगळा मार्ग दाखवला, जो धार्मिक तत्त्वज्ञानाच्या पारंपरिक धारणांपासून दूर आहे.

चार्वाक दर्शनातील देहात्मवाद (Sensualism):

चार्वाक दर्शनातील देहात्मवाद (Sensualism) ही एक विचारधारा आहे, ज्यामध्ये शरीर आणि इंद्रियांच्या अनुभवांना सर्वोच्च महत्त्व दिले जाते. या तत्त्वज्ञानानुसार, आत्मा, पुनर्जन्म, किंवा अन्य कोणत्याही आध्यात्मिक संकल्पनांना मान्यता नसून, फक्त शरीरच आणि त्याचे अनुभवच खरे आणि सत्य आहेत.

चार्वाकांच्या देहात्मवादाचे मुख्य तत्त्वे:

• शरीर म्हणजे आत्मा: चार्वाक दर्शनानुसार, शरीरच आत्मा आहे. याचा अर्थ असा की आत्मा, मन किंवा अन्य कोणतेही सूक्ष्म तत्त्व हे अस्तित्वात नाही. जे काही आहे, ते शरीरच आहे, आणि त्याच्या इंद्रियांनी अनुभवले जाणारे सुख हेच अंतिम सत्य आहे.
• इंद्रिय सुखांचा सर्वोच्च स्थान (Primacy of Sensory Pleasures): चार्वाक तत्त्वज्ञानात, इंद्रिय सुखांना सर्वात महत्त्व दिले गेले आहे. इंद्रियांनी अनुभवले जाणारे सुख हेच जीवनाचा खरा आनंद आहे, आणि त्यामुळे ते जीवनातील सर्वोच्च मूल्य आहे.
• आध्यात्मिक गोष्टींचा निषेध (Rejection of Spiritual Entities): चार्वाकांनी आत्मा, परमात्मा, स्वर्ग, नरक यांसारख्या सर्व आध्यात्मिक गोष्टींचा निषेध केला आहे. त्यांच्या मते, या गोष्टींचे अस्तित्व नाही, आणि त्यामुळे त्यांचा विचार करणे हे निरर्थक आहे.
• क्षणभंगुरता (Transitoriness): चार्वाक तत्त्वज्ञानानुसार, जीवन क्षणभंगुर आहे. मृत्यूनंतर काहीही शिल्लक राहात नाही, त्यामुळे या जीवनातच जितका आनंद मिळवता येईल तितका मिळवावा.
• सुखवाद (Hedonism): देहात्मवादानुसार, आनंद मिळवणे हेच जीवनाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. चार्वाकांच्या मते, जीवनाचे अंतिम उद्दिष्ट हे इंद्रियांच्या आनंदामध्ये आहे, आणि त्यामुळे जे काही आनंद देते, तेच योग्य आहे.

चार्वाक दर्शनातील देहात्मवाद एक भौतिकवादी आणि इंद्रियानुभवांना महत्त्व देणारी विचारसरणी आहे. या तत्त्वज्ञानात शरीर आणि त्याच्या अनुभवांना सर्वोच्च महत्त्व दिले गेले आहे, आणि इंद्रियांच्या आनंदासाठीच जीवन जगण्याचा आग्रह धरला गेला आहे. चार्वाक तत्त्वज्ञान हे पारंपरिक धार्मिक आणि आध्यात्मिक तत्त्वज्ञानांना विरोध करणारे, आणि मानवाच्या भौतिक व जीवनाच्या इंद्रिय आनंदावर भर देणारे आहे.

चार्वाक दर्शनाचे साहित्य आणि टिका

चार्वाक तत्त्वज्ञानाचे प्राचीन भारतीय साहित्य मुख्यतः तत्त्वज्ञानाच्या तर्कसंगत आणि भौतिकवादी दृष्टिकोनातून आलेले आहे, परंतु बहुतांश साहित्य आज उपलब्ध नाही किंवा प्रत्यक्षपणे सुस्थितीत नाही. त्यातील काही महत्वाचे साहित्य खालीलप्रमाणे:

• सांदीपनी सूत्र: चार्वाक तत्त्वज्ञानाचे काही प्रमुख तत्त्वे आणि विचार या सूत्रांमध्ये आढळतात, परंतु या सूत्रांचे संपूर्ण स्वरूप आज उपलब्ध नाही.
• लोकायत सूत्र: लोकायत किंवा चार्वाक तत्त्वज्ञानाच्या तत्त्वांचा संग्रह असलेल्या ग्रंथाचे अवशेष काही प्राचीन तत्त्वज्ञांच्या टीकांमध्ये आढळतात.
• प्राचीन तत्त्वज्ञांच्या टीका: चार्वाक तत्त्वज्ञानाच्या बाबतीत, प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञांच्या ग्रंथांमध्ये त्यावर टीका केली आहे. हे ग्रंथ चार्वाक तत्त्वज्ञानाचे विचार स्पष्ट करतात आणि त्यावर विचारविमर्श करतात.

चार्वाक दर्शनावर टिका:

चार्वाक दर्शनावर अनेक तत्त्वज्ञांनी आणि विचारवंतांनी टीका केली आहे. या टीकांमध्ये प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

• आध्यात्मिक संकल्पनांचा नाकार: चार्वाक तत्त्वज्ञानाने आत्मा, ईश्वर, पुनर्जन्म इत्यादी संकल्पनांचा नाकार केला आहे. धार्मिक तत्त्वज्ञांनी या विचारांचा विरोध केला आहे, कारण त्यांना असे वाटते की या संकल्पनांचा अनुभव आणि प्रमाण अस्तित्वात आहे.
• अन्य तत्त्वज्ञानाच्या नकाराची टिका: चार्वाक तत्त्वज्ञानाने वेद, उपनिषद आणि अन्य धार्मिक ग्रंथांना नाकारले आहे. यामुळे धार्मिक आणि तत्त्वज्ञांनी त्यांना अशुद्ध मानले आणि त्यांच्या विचारांना प्रमाणिकता देण्यास नकार दिला.
• सुखवादाची टिका: चार्वाक तत्त्वज्ञानातील सुखवादाच्या दृष्टिकोनावर टिका केली जाते, विशेषतः समाजातील नैतिकता आणि नैतिक आचारधर्माच्या संदर्भात. काही तत्त्वज्ञांनी सुखवादाला एकात्मिक आणि दीर्घकालिक दृष्टिकोनातून पाहण्यास नकार दिला आहे.
• प्रतिकूलता: चार्वाक तत्त्वज्ञानाच्या इंद्रिय सुखवाद आणि भौतिकवादाच्या दृष्टिकोनाची टिका केली आहे, कारण त्यामध्ये जीवनाच्या आध्यात्मिक आणि नैतिक आयामांना नाकारले आहे. काही विचारवंतांच्या मते, चार्वाक तत्त्वज्ञानाने जीवनाचे व्यापक दृषटिकोन दुर्लक्षित केले आहे.

समारोप:

चार्वाक दर्शनाचे साहित्य बहुतेक प्राचीन आणि अधूनमधून आलेले असून, त्याच्या प्रमुख तत्त्वांवर आधारित आहे. यावर अनेक प्राचीन तत्त्वज्ञांनी आणि धार्मिक विचारवंतांनी टिका केली आहे, विशेषतः आध्यात्मिक संकल्पना, नैतिकतेचा अभाव आणि सुखवादावर. हे विचार सुसंगत आणि वास्तविकता आधारित आहेत, परंतु धार्मिक आणि नैतिक दृष्टिकोनातून त्यांना विरोध झाला आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ :

चट्टोपाध्याय, देवीप्रसाद (1965). भारतीय दर्शन सरल परिचय, राजकमल प्रकाशन

गोखले, प्रदिप (1994). भारतीय दर्शनांचे वर्गीकरण – एक दृष्टीकोन, परामर्श, 15/4, 283-290

जोशी, गजानन (1994). भारतीय तत्त्वज्ञानाचा बृहद इतिहास (1 ते 12  खंड), मराठी तत्त्वज्ञान महाकोश मंडळ

कंगले, र. पं. (1985). श्रीमन्माधवाचार्यप्रणीत सर्वदर्शनसंग्रह (सटीप मराठी भाषांतर) महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मंडळ

दीक्षित, श्रीनिवास (2009). भारतीय तत्त्वज्ञान - नववी आवृत्ती, फडके प्रकाशन

चट्टोपाध्याय, देवीप्रसाद (2009). लोकायत. राजकमल प्रकाशन प्रा., लिमिटेड.

शर्मा, सुरेंद्र कुमार (2008). चार्वाक दर्शन, अज्ञात प्रकाशन

साळुंखे, आ.ह. (2022). आस्तिकशिरोमणी चार्वाक, लोकायत प्रकाशन

विकास दिव्यकीर्ती यांचा चार्वाक दर्शनावरील 2 तासाचा video: https://www.youtube.com/watch?v=wUvI9AMkSFA