एच.एम. | HM - Case of memory lose

 

एच.एम.| HM - Case of memory lose

हेन्री मोलायसनच्या (एच.एम.) केसला न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या केसपैकी एक मानले जाते, ज्यामुळे स्मृती आणि मेंदू यांच्यातील संबंधांविषयी महत्त्वपूर्ण माहिती मिळाली. 1953 मध्ये एच.एम.ला गंभीर अपस्मार (Epilepsy) कमी करण्यासाठी मेंदूच्या शस्त्रक्रियेचा सामना करावा लागला, ज्यात त्याच्या मेडियल टेम्पोरल लोब्सच्या मोठ्या भागांसह हिप्पोकॅम्पस काढून टाकण्यात आला. या शस्त्रक्रियेमुळे त्याच्या झटक्यांमध्ये घट झाली, परंतु त्याला गंभीर अॅन्टेरोग्रेड अम्नेशियाचा सामना करावा लागला, ज्यामुळे एच.एम. नवीन दीर्घकालीन स्मृती तयार करण्यात असमर्थ ठरला. या केसमुळे हिप्पोकॅम्पसच्या स्मृती निर्मितीतील भूमिकेचे महत्त्व समजण्यास मदत झाली आणि स्मृतीमधील  मेंदूचे कार्य आणि न्यूरोलॉजिकल विकारांच्या उपचारांचा अभ्यास करण्यास सुरुवात झाली.

पार्श्वभूमी

हेन्री मोलायसनचा जन्म 1926 मध्ये झाला आणि त्याच्या लहानपणीच त्याला गंभीर अपस्माराचे झटके (अपस्माराचा झटका हा एक मज्जासंस्थेसंबंधीचा डिसऑर्डर (Neurological Disorder) आहे. मेंदूत अचानक होणाऱ्या इलेक्ट्रिकल कृतीमुळे मेंदूच्या पेशींतील संदेशवहनाच्या व्यवस्थेत तात्पुरता अडथळा निर्माण होतो आणि यामुळे अपस्मार असलेल्या व्यक्तींना पुन्हा पुन्हा फिट्स येतात) येऊ लागले, जे त्याच्या प्रौढत्वात अधिक गंभीर झाले. 1953 मध्ये, 27 व्या वर्षी, एच.एम.ला कनेक्टिकटच्या (इंग्लंडमधील एक महत्त्वाचे शहर) हार्टफोर्ड हॉस्पिटलमध्ये न्यूरोसर्जन विल्यम स्कोविल यांनी त्याची प्रायोगिक तत्त्वावर मेंदू शस्त्रक्रिया केली. स्कोविल यांनी एच.एम.च्या मेडियल टेम्पोरल लोब्सच्या (कानाच्या मेंदूचा भाग) महत्त्वाच्या भागांसह हिप्पोकॅम्पस काढून टाकले, जेणेकरून त्याच्या झटक्यांवर नियंत्रण ठेवता येईल. शस्त्रक्रियेमुळे एच.एम.च्या झटक्यांची तीव्रता कमी झाली, परंतु त्याच्या स्मृतीवर तीव्र परिणाम झाला. एच.एम.ला गंभीर अॅन्टेरोग्रेड अम्नेशिया झाला, म्हणजेच त्याला नवीन घटनांची स्मृती तयार करता येत नव्हती, पण त्याची अल्पकालीन स्मृती आणि जुन्या दीर्घकालीन स्मृतींचे काही पैलू कायम राहिले होते. ब्रेंडा मिलनर आणि इतर संशोधकांनी या केसचा व्यापक अभ्यास केला, त्यांच्या अभ्यासातून त्यांना असे आढळले की, जरी एच.एम.ला नवीन व्यक्त स्मृती (Explicit memory) तयार करता येत नव्हत्या, तरी त्याला नवीन मोटर स्किल्स (अव्यक्त स्मृती -Implicit memory) शिकण्याची क्षमता होती, ज्यामुळे हे समजले की स्मृतीचे वेगवेगळे प्रकार मेंदूच्या विविध भागात प्रक्रिया केले जातात आणि संग्रहित केले जातात.

केसचे मानसशास्त्रीय मुल्याकंन

एच.एम. ची केस स्मृती आणि मेंदूच्या कार्याच्या अभ्यासात अत्यंत महत्त्वाची मानले जाते. एच.एम.च्या आधी, स्मृतीमध्ये हिप्पोकॅम्पसची भूमिका पूर्णपणे समजली जात नव्हती. एच.एम.च्या केसमुळे प्रथमच हे स्पष्ट झाले की, नवीन व्यक्त स्मृती तयार होण्यासाठी हिप्पोकॅम्पस अत्यावश्यक आहे, परंतु जुन्या स्मृतींच्या पुनर्प्राप्तीसाठी किंवा नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी नाही. या व्यक्त (निर्देशात्मक-Declarative) आणि अव्यक्त (अनिर्देशात्मक-Nondeclarative) अशा वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्मृतींविषयक ज्ञानात भर पडत गेली त्यामुळे यास मूलभूत महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. निर्देशात्मक स्मृती, ज्याला व्यक्त स्मृती म्हणून देखील ओळखले जाते, हा दीर्घकालीन स्मृतीचा एक प्रकार आहे जो जागरूकपणे आठवण्याशी संबंधित असतो. तसेच तो तथ्ये आणि सामान्य ज्ञानासाठी अर्थपर स्मृती आणि वैयक्तिक अनुभव आणि विशिष्ट घटनांसाठी घटनात्मक स्मृती या दोन श्रेणींमध्ये विभागली आहे. याच्या विरुद्ध अनिर्देशात्मक स्मृती, अजाणतेपणी किंवा स्मरणशक्तीच्या ऐवजी परफॉर्मन्सद्वारे साठवले जाते.

याव्यतिरिक्त, एच.एम.च्या प्रकरणाने मेडियल टेम्पोरल लोब्सचे स्मृती स्थिरिकरणात महत्त्व अधोरेखित केले, ज्यामुळे अल्पकालीन स्मृती दीर्घकालीन स्मृतींमध्ये रूपांतरित होतात हे लक्षात आले. एच.एम.ने प्रक्रियात्मक स्मृतींमध्ये समाविष्ट असलेली कार्ये करण्याची क्षमता कायम ठेवली असल्याचे सत्य, जसे की नवीन मोटर स्किल्स शिकणे, हे सुचवते की अशा प्रकारच्या स्मृती वेगवेगळ्या मेंदूच्या भागात संग्रहित केल्या जातात, जसे की बेसल गॅन्ग्लिया (स्नायूंच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करते, शिकणे, समस्या सोडवणे आणि भावनांवर प्रक्रिया करणे यातही सहभाग असतो) आणि सेरेबेलम (लहान मेंदू). या शोधामुळे न्यूरोसायकॉलॉजी, कॉग्निटिव्ह न्यूरोसायन्स आणि स्मृती विकारांशी संबंधित क्लिनिकल प्रक्टिसमध्ये मोठे परिणाम घडले आहेत.

केसाचा प्रभाव

एच.एम.च्या प्रकरणाने न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्रावर दीर्घकालीन प्रभाव टाकला आहे, स्मृतीच्या अभ्यासासाठी एक आधारस्तंभ म्हणून काम केले आहे. एच.एम. केसामधून मिळालेल्या माहितीमुळे आपल्याला मेंदूच्या स्मृती प्रणालीचे आकलन करण्यास प्रगती झाली आहे आणि स्मृती कशा तयार होतात, संग्रहित केल्या जातात आणि पुनर्प्राप्त केल्या जातात याविषयीच्या सिद्धांतांवर प्रभाव पडला आहे. एच.एम.च्या प्रकरणामुळे मेंदूच्या शस्त्रक्रियेत काळजी घेण्याची गरजही अधोरेखित झाली आहे, कारण त्यामुळे बोधनिक कार्यांवर अनपेक्षित परिणाम होऊ शकतो.

तसेच, एच.एम.चे विज्ञानासाठी योगदान अनेक दशके टिकून राहिले कारण तो 2008 मध्ये निधन होईपर्यंत संशोधनात सहभागी होत राहिला. त्याचा मेंदू काळजीपूर्वक जतन केला गेला आणि मृत्यूनंतर त्याचा अभ्यास करण्यात आला, ज्यामुळे स्मृतीच्या न्यूरल आधारांचा अधिक सखोल शोध लागला. एच.एम.च्या प्रकरणातून मिळालेल्या माहितीने अल्झायमर रोग आणि इतर प्रकारच्या अम्नेशिया यांसारख्या स्मृती विकारांसाठी उपचार आणि हस्तक्षेपांच्या विकासात मदत केली आहे. मेंदूच्या संरचनांमध्ये आणि बोधनिक कार्यांमध्ये जटिल कनेक्शन्सचे चित्रण करून एच.एम.चे प्रकरण न्यूरोसायन्समध्ये एक महत्त्वपूर्ण संदर्भ म्हणून कायम आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस वरून साभार)

संदर्भ:

Scoville, W. B., & Milner, B. (1957). Loss of recent memory after bilateral hippocampal lesions. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 20(1), 11-21.

Milner, B., Corkin, S., & Teuber, H. L. (1968). Further analysis of the hippocampal amnesic syndrome: 14-year follow-up study of H.M. Neuropsychologia, 6(3), 215-234.

Squire, L. R., & Zola-Morgan, S. (1991). The medial temporal lobe memory system. Science, 253(5026), 1380-1386.

Hilts, P. J. (1995). Memory's Ghost: The Nature of Memory and the Strange Tale of Mr. M. Simon & Schuster.

Corkin, S., Amaral, D. G., González, R. G., Johnson, K. A., & Hyman, B. T. (1997). H. M.'s medial temporal lobe lesion: Findings from magnetic resonance imaging. The Journal of Neuroscience, 17(10), 3964-3979.

Corkin, S. (2002). What is new with the amnesic patient H.M.? Nature Reviews Neuroscience, 3(2), 153-160.

Squire, L. R., & Wixted, J. T. (2011). The cognitive neuroscience of human memory since H.M. Annual Review of Neuroscience, 34(1), 259-288.

Corkin, S. (2013). Permanent Present Tense: The Unforgettable Life of the Amnesic Patient, H.M. Basic Books.

Dittrich, L. (2016). Patient H.M.: A Story of Memory, Madness, and Family Secrets. Random House.