जैन दर्शन | आर्हत दर्शन | Jain Philosophy

जैन दर्शन

जैन हा धर्म आणि दर्शन ही आहे. प्रत्येक धर्माची स्वतःची अशी एक तात्विक बैठक किंवा तत्त्वज्ञान असते. तशी जैन धर्माची तात्विक बैठक खूप प्राचीन आहे. जैन धर्म एक प्राचीन भारतीय धर्म आहे, ज्याचा उदय ऋषभदेव किंवा आदिनाथ यांच्यापासून मानला जातो. खरे पाहिल्यास वर्धमान महावीर हे जैन धर्मग्रंथाचे लेखकही नव्हते व संस्थापकही नव्हते. परंतु, ते एक महान संन्यासी व मुनी होऊन गेले आणि ते जैन धर्माचे एक महान द्रष्ट्ये व शेवटचे तीर्थंकर बनले. (ग. ना. जोशी चार दर्शन-खंड 3) जैन या शब्दाची उत्पत्ती 'जि' या मूळ संस्कृत धातूपासून झाली असून, त्याचा अर्थ जिंकणे किंवा स्वामित्व मिळवणे असा आहे.

    जैन हा आपल्या वासना, विकारावर, क्रोधावर, कामावर विजय मिळवतो; म्हणून तो जैन बनतो. राग, द्वेष या सारख्या शत्रूवर विजय मिळविल्यामुळे वर्धमानांना जिन किंवा जेता ही उपाधी मिळाली आणि त्यांनी प्रसृत केलेला जैन धर्म ओळखला गेला. वर्धमान महावीर हे तीर्थंकर परंपरेतील 24 वे व शेवटचे तीर्थंकर होऊन गेले. धर्म या दृष्टीने पाहता अहिंसा हा त्याचा प्राण आहे; तर तत्त्वज्ञान या दृष्टीने पाहता अनेकांतवाद हा त्याचा पाया आहे. अनेकांतवाद हा एखादा वाद किंवा सिद्धांत नसून, जगाकडे पाहण्याचा तो एक दृष्टिकोन आहे. एका अर्थाने असेही म्हणता येईल की, अहिंसा या मूलभूत प्रेरणेतून अनेकांतवादाचा जन्म होतो. अहिंसा म्हणजे हत्या न करणे एवढेच नव्हेतर दुसऱ्या जीवावर प्रेम करणे, मन उदार करणे. तेव्हा बौद्धिक पातळीवरून अहिंसा किंवा भिन्नमत सहिष्णूता म्हणजेच अनेकांतवाद होय. (दीक्षित श्री. ह., 2009) जेव्हा प्रत्यक्ष जैन धर्माची मूलद्रव्ये अभ्यासतो तेव्हाच खऱ्या अर्थाने जैन धर्माची सर्वोतोपकरी ओळख व त्याचे संपूर्ण स्वरूप लक्षात येते. जैन दर्शन मुख्यतः चार तत्त्वांवर आधारित आहे: अहिंसा (अहिंसा), सत्य (सत्य), अस्तेय (चोरी न करणे), आणि ब्रह्मचर्य (स्वच्छता आणि संयम). याच्या अनुसरणाने, जैन लोक प्राणीहत्या, चोरी, आणि असत्य भाषण टाळतात, तसेच इतर जीवांना कमी त्रास देण्याचा प्रयत्न करतात. जैन दर्शनाचे मुख्य तत्त्वज्ञान वाचनानुसार, प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात सुसंगतता आणि आत्मसंयम असावा लागतो. जैन धर्माच्या शिकवणीने शुद्धता, नीतिशुद्धता आणि आत्मशुद्धतेकडे लक्ष केंद्रित करते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

जैन दर्शनातील अहिंसेची तत्त्वे

जैन दर्शनातील अहिंसेची तत्त्वे अत्यंत महत्त्वाची आहेत आणि जैन धर्माच्या तत्त्वज्ञानाचा मूलभूत भाग आहेत. अहिंसेची तत्त्वे जैन धर्मात पुढीलप्रमाणे वर्णित केली जातात:

• सर्व जीवांसाठी प्रेम आणि दया: अहिंसा म्हणजे फक्त शारीरिक हिंसा न करणेच नाही, तर सर्व जीवांप्रती प्रेम आणि दया दाखवणेही आहे. जैन तत्त्वज्ञानानुसार, प्रत्येक प्राणी आणि वनस्पती जीवनाच्या पथावर आहे, आणि त्यांचे अस्तित्व तितकेच मूल्यवान आहे.
• मौन आणि विचारांची शुद्धता: अहिंसेच्या तत्त्वांमध्ये मौन आणि विचारांची शुद्धता देखील महत्त्वाची आहे. नकारात्मक विचार, अशुद्ध वचन, आणि वैयक्तिक तिरस्कार देखील अहिंसेचा भाग मानला जातो.
• आहारातील संयम: जैन धर्मात आहारातील संयमासह अहिंसा अभ्यासली जाते. यामध्ये प्राणिमांसाहार, अस्वच्छ पदार्थ, आणि सूक्ष्म जीवांच्या जीवनात हस्तक्षेप टाळणे यांचा समावेश आहे.
• सामाजिक आणि नैतिक जीवनातील परिपालन: अहिंसेच्या तत्त्वांचे पालन समाजातील आणि नैतिक जीवनात देखील आवश्यक आहे. जैन धर्मानुसार, हिंसा आणि दुष्ट वर्तन यांचा टाळणीचा उद्दिष्ट आहे.
• आत्म-संयम आणि आत्मज्ञान: अहिंसा केवळ बाह्य क्रियेतच नव्हे तर अंतर्गत मनाच्या आणि आत्माच्या शुद्धतेवरही लक्ष केंद्रित करते. आत्मज्ञान आणि आत्मसंयम हे अहिंसेच्या तत्त्वांचे उपालंभ आहेत.

या तत्त्वांचा पालन करून, जैन धर्मानुसार, एक व्यक्ती शांतता, सुख, आणि मोक्षाच्या मार्गावर जाऊ शकतो. कारण जैन दर्शनातील अहिंसा हे तत्त्व मानवी जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांवर प्रभाव टाकते. ती केवळ धार्मिक आचरण नसून, मानवी जीवनात एक आदर्श जीवनपद्धती आहे, जी शांती, सौहार्द, आणि आत्मविकासाच्या मार्गावर मार्गदर्शन करते.

जैन दर्शनातील अनेकांतवाद

जैन दर्शनातील अनेकांतवाद हे तत्त्वज्ञान सत्याच्या विविध पैलूंची मान्यता देते, ज्यामध्ये एकाच सत्याकडे अनेक दृष्टिकोनातून बघण्याची क्षमता असते. अनेकांतवादाची संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी जैन तत्त्वज्ञानात एक प्रसिद्ध गोष्ट सांगितली जाते, ज्याला "हत्ती आणि आंधळे" म्हणून ओळखले जाते.

एकदा, एका गावात काही आंधळे लोक राहात होते. एके दिवशी गावात एक हत्ती आला. त्या आंधळ्यांना हत्ती कसा असतो हे जाणून घ्यायचे होते, म्हणून त्यांनी हत्तीला स्पर्श करण्याचे ठरवले.

• पहिला आंधळा हत्तीच्या सोंडेला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक जाड रस्सी सारखा असतो."
• दुसरा आंधळा हत्तीच्या पायाला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक मजबूत खांबासारखा असतो."
• तिसरा आंधळा हत्तीच्या कानाला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक मोठ्या पंख्यासारखा असतो."
• चौथा आंधळा हत्तीच्या शुंडेला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक मोठ्या भाल्यासारखा असतो."
• पाचवा आंधळा हत्तीच्या पोटाला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक भिंतीसारखा असतो."
• सहावा आंधळा हत्तीच्या शेपटाला स्पर्श करतो आणि म्हणतो, "हत्ती एक लहान दोऱ्यासारखा असतो."

प्रत्येक आंधळ्याला हत्तीचा फक्त एक भाग समजला होता, त्यामुळे त्यांची वर्णने एकमेकांशी मिळत नव्हती. त्यांनी आपापल्या अनुभवावरून हत्तीचे स्वरूप सांगितले, पण कुणालाही पूर्ण हत्ती कसा आहे हे समजू शकले नाही.

हत्ती आणि आंधळे या गोष्टीत प्रत्येक आंधळ्याने हत्तीचा एकच भाग स्पर्श करून त्याचे वर्णन केले, परंतु त्यांचे अनुभव सत्याचे पूर्ण दर्शन देत नाहीत. ही गोष्ट जैन दर्शनातील अनेकांतवादाचे तत्त्व स्पष्ट करते की, सत्याच्या किंवा वास्तविकतेच्या अनेक पैलू आहेत. प्रत्येक व्यक्तीचे ज्ञान, अनुभव, आणि दृष्टिकोन मर्यादित असू शकतो, त्यामुळे सत्याचे पूर्ण स्वरूप समजण्यासाठी विविध दृष्टिकोनांचा आदर आणि स्वीकार आवश्यक आहे.

अनेकांतवादानुसार, कोणतेही तत्त्व, विचार, किंवा घटना यांचे अनेक पैलू असू शकतात, आणि प्रत्येक पैलूचा स्वतःचा महत्त्व असतो. म्हणूनच, जैन तत्त्वज्ञान आपल्याला शिकवते की कोणत्याही गोष्टीला एकाच दृष्टीकोनातून पाहण्याऐवजी त्याचे विविध दृष्टिकोन समजून घेणे आवश्यक आहे. यामुळे आपण सत्याच्या अधिक जवळ जाऊ शकतो आणि समजूतदारपणाने निर्णय घेऊ शकतो.

जैन दर्शनात अनेकांतवाद किंवा "अनेकांतन्याय" (anekāntavāda) ही एक महत्त्वाची तत्त्वज्ञानाची संकल्पना आहे. हे तत्त्वज्ञान जैन धर्माच्या विविध विचारधारांचा एक महत्वपूर्ण भाग आहे आणि विशेषतः सत्याच्या आणि वास्तविकतेच्या जटिलतेला मान्यता देते. अनेकांतवादाचे काही मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

• सत्याच्या बहु-आयामिक दृष्टिकोनाची मान्यता: अनेकांतवाद मानतो की सत्य एकच असले तरी त्याचे अनेक विविध दृष्टिकोन असू शकतात. एका वस्तूचा किंवा घटनेचा विविध दृष्टीकोन असू शकतो, आणि प्रत्येक दृष्टिकोन योग्य असू शकतो.
• अद्वितीयता आणि अपूर्णता: प्रत्येक व्यक्ती किंवा तत्त्वज्ञानाला सत्याच्या विविध पैलूंचा अनुभव असतो, म्हणून पूर्णतः एकच आणि अद्वितीय सत्याची कल्पना असू शकत नाही. हे तत्त्वज्ञान मानते की पूर्णतः सत्याची पूर्णता व्यक्त करण्यासाठी विविध दृष्टिकोनांचा समावेश आवश्यक आहे.
• तत्त्वज्ञानातील नम्रता: अनेकांतवादाने नम्रता आणि सहिष्णुतेची शिकवण दिली आहे. या तत्त्वज्ञानानुसार, कोणत्याही विचारधारेला किंवा दृष्टिकोनाला त्याच्या आधारावर मान्यता दिली जाते आणि दुसऱ्या दृष्टिकोनांचा आदर केला जातो.
• सांस्कृतिक आणि वैयक्तिक विविधतेचा स्वीकार: प्रत्येक व्यक्तीच्या आणि संस्कृतीच्या अनुभवांतून सत्याच्या विविध अंगे समजून घेण्याची कल्पना अनेकांतवाद स्वीकारतो. त्यामुळे विविध विचारधारांचा आदर करण्याची आवश्यकता असते.
• व्यवहारिक दृष्टिकोन: अनेकांतवादाने प्रत्येक व्यक्तीला सत्याच्या बहु-आयामिक दृष्टिकोनाची जाणीव करून दिली जाते, ज्यामुळे वेगवेगळ्या परिस्थितींमध्ये अधिक समजून उमजून वावरणे शक्य होते.

अनेकांतवादाच्या तत्त्वज्ञानाच्या आधारे, जैन धर्माची शिकवण सांगते की सत्य एकच असले तरी त्याच्या विविध दृष्टीकोनांचा स्वीकार करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे आपण अधिक परिपूर्ण आणि न्यायी निर्णय घेऊ शकतो.

जैन सदवस्तुशास्त्र - जीव आणि अजीव

    जैन तत्त्वज्ञानानुसार या विश्वाची दोन अंतिम तत्त्वात विभागणी केलेली आहे व ती म्हणजे जीव आणि अजीव ही दोन. ही दोन्ही तत्त्व नित्य शाश्वत, अकृत अशी असून ती परस्परापासून स्वतंत्र आहेत. तरीही त्यांचे सहअस्तित्व आहे. जीव हा भोक्ता व अजीव हा भोग्य विषय आहे. जीवाला जाणीव, बोध किंवा ज्ञान असते आणि अजीव हे चार इंद्रियांनी स्पर्श, रूची, गंध व दृष्टी यांच्यामार्फत प्रतित होते. जीव चेतन असतो आणि अजीव अचेतन असतो. जैन धर्मानुसार या द्रव्याचे पाच प्रकारात वर्गीकरण होते ते खालीलप्रमाणे:

जैन दर्शनानुसार "जीव" हे जीवनाचे मूलभूत तत्व आहे. जैन तत्त्वज्ञानात जीव म्हणजे आत्मा किंवा जीवात्मा, जो प्रत्येक सजीवात असतो. जीवाला अनादी, अनंत, आणि अमर मानले जाते. जीव म्हणजे देहेंद्रीयाहून भिन्न असा आपला आत्मा. तो दुसऱ्या आत्म्याहून भिन्न आहे, मुलतः भिन्न आहे. जैन मताप्रमाणे प्रत्येक जीव दुसऱ्या जीवाहून स्वतंत्र आहे. तो कर्ता आणि भोक्ता आहे. मान अथवा जाणीव हा जीवाचा धर्म म्हणून जैन धर्मात गृहीत धरले आहे; पण तसे म्हटले तर जीवाचा धर्म आणि स्वतः जीव या अत्यंत भिन्न गोष्टी नव्हेत. ज्योतीचा प्रकाश हा ज्योतीहून वेगळा खरा; पण प्रकाशरहित ज्योत कशी असू शकेल ? आणि ज्योतीशिवाय नुसता प्रकाश कोठून आणावयाचा? त्यांच्यात भेद आहे; पण अभेदही आहेत. हा भेदा-भेद अनेकांतवादाचाच एक अविष्कार होय.

जीवाचे प्रकार : जीवांचे मुख्य दोन प्रकारामध्ये विभागणी केलेली आढळते. संसारी आणि मुक्त संसारी म्हणजे एका जन्मातून दुसऱ्या जन्मात सरत असणारे. मुक्त म्हणजेच या संसरातून मोकळे झालेले. जैन धर्मात या मुख्य प्रकारचेही काही उपप्रकार त्यांच्या गुणवैशिष्ट्यानुसार केलेले आढळतात. जैन धर्मात जीवाचे वर्णन आणि त्याचे गुणधर्म खालीलप्रमाणे आहेत:

1. जीवाचे स्वरूप

• स्वतंत्र अस्तित्व (Independent existence): जैन तत्त्वज्ञानानुसार, प्रत्येक जीव स्वतंत्र आहे आणि त्याचे स्वतःचे अस्तित्व आहे. तो शरीराचा भाग नसून, शरीरात वास करणारा आत्मा आहे.
• अमर्त्य (Immortal): जीव अमर असतो. तो नष्ट होत नाही, फक्त शरीर सोडून दुसऱ्या शरीरात प्रवेश करतो, ज्याला पुनर्जन्म म्हणतात.
• चेतना (Consciousness): जीवाची एक महत्त्वाची वैशिष्ट्य म्हणजे चेतना किंवा जाणिवा, ज्यामुळे जीवाला आत्मचेतना आणि बाह्य जगाची जाणीव होते.

2. जीवांचे प्रकार

• एकेन्द्रिय जीव (One-sensed beings): या जीवांना फक्त एक संवेदनाक्षम इंद्रिय असते, जसे की वनस्पतींना फक्त स्पर्श संवेदना असते.
• द्वींद्रिय जीव (Two-sensed beings): या जीवांना दोन इंद्रिये असतात, जसे की काही सूक्ष्म जीवांना स्पर्श आणि स्वाद संवेदना असतात.
• त्रींद्रिय जीव (Three-sensed beings): या जीवांना तीन इंद्रिये असतात, जसे की मुंग्या आणि काही कीटकांना स्पर्श, स्वाद, आणि गंध संवेदना असतात.
• चतुरिंद्रिय जीव (Four-sensed beings): या जीवांना चार इंद्रिये असतात, जसे की माशांना स्पर्श, स्वाद, गंध, आणि दृष्टी संवेदना असतात.
• पंचेन्द्रिय जीव (Five-sensed beings): या जीवांना पाच इंद्रिये असतात, जसे की मनुष्य, प्राणी, पक्षी आणि अन्य मोठे प्राणी.

3. जीवाचे गुणधर्म

• अनंतता (Infinite): जीव अनंत आहे, आणि त्याच्या चेतना, शक्ती, आणि ज्ञान अमर्याद आहेत.
• अशुद्धता (Impurity): कर्मांच्या प्रभावामुळे जीव अशुद्ध होतो आणि पुनर्जन्माच्या चक्रात अडकतो.
• मुक्तीची क्षमता (Potential for Liberation): जैन धर्मानुसार, प्रत्येक जीवामध्ये मोक्ष प्राप्त करण्याची क्षमता असते. जब जीव आपले कर्म निवृत्त करून शुद्ध बनतो, तेव्हा तो मोक्ष प्राप्त करू शकतो.

4. जीव आणि कर्म

• कर्मबंधन: जीवाचे कर्म त्याच्या भविष्यातील परिस्थिती, पुनर्जन्म, आणि सुख-दुःख निश्चित करतात. जैन तत्त्वज्ञानानुसार, कर्मामुळे जीव संसाराच्या चक्रात अडकतो.
• कर्मनिर्माण: कर्माच्या आधारे जीवाच्या स्थिती, अवस्था, आणि अनुभव बदलतात. कर्माचा परिहार करून जीव मोक्ष प्राप्त करू शकतो.

5. कैवल्य प्राप्त करणे (Liberation) : जैन धर्मानुसार, जीवाचा अंतिम उद्देश कैवल्य प्राप्त करणे आहे, जो कर्माच्या बंधनातून मुक्त होऊन शुद्ध आत्मस्वरूपात पोहचतो. कैवल्य प्राप्त झाल्यावर, जीव उच्च अवस्थेत प्रवेश करतो, जिथे त्याला अनंत शांती, आनंद, आणि ज्ञान प्राप्त होते.

जैन धर्मानुसार, जीवाचे तत्त्वज्ञान आत्मज्ञान, अहिंसा, आणि कर्मयोगाच्या मार्गदर्शनाखाली जीवन जगण्यासाठी आवश्यक आहे, ज्यामुळे जीवाला मोक्षाचा मार्ग मिळतो.

जैन दर्शनानुसार अजीव

जैन दर्शनानुसार "अजीव" हे जीवाच्या विपरीत असलेल्या तत्वाचे नाव आहे. जैन तत्त्वज्ञानात अजीव म्हणजे जीवनरहित वस्तू किंवा घटक, ज्यात प्राण नाही, चेतना नाही. अजीवाच्या विविध प्रकारांचा आणि गुणधर्मांचा अभ्यास जैन धर्माच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे. अजीवाचे तत्त्व पुढीलप्रमाणे वर्णन केले जाते:

1. अजीवाचे प्रकार - जैन तत्त्वज्ञानानुसार, अजीवाचे पाच मुख्य प्रकार आहेत:

पुद्गल (Pudgala): पुद्गल हे पहिले अजीव द्रव्य होय. ज्याच्या लहानमोठ्या संघाताने जगातील निरनिराळे अचेतन पदार्थ बनलेले आहेत. पुद्गलांच्या ठिकाणी परिस्पंद आणि परिणाम अशा दोन प्रकारच्या क्रिया सुरू असतात. परिस्पंद म्हणजे नुसतीच हालचाल किंवा स्पंदन, परिणाम म्हणजे गुणात व पर्यायात बदल होणे. मातीचा घडा भट्टीत घातला म्हणजे त्यातील अनुचे जे स्थानांतर होईल तो परिस्पंद आणि त्यांचा रंग बदलतो तो परिणाम होय. उमास्वामीनी पुद्गलाची व्याख्या करताना 'स्पर्श-रस-गंध-वर्णवंत' अशी केलेली आहे. आजच्या भाषेत पुद्गल म्हणजे पदार्थ किंवा भौतिक वस्तू. यामध्ये जड पदार्थ, अणु, सूक्ष्म कण, ध्वनी, रंग, गंध, स्वाद, आणि स्पर्श येतात. पुद्गलाचा आकार, रूप, आणि परिणाम असतो. उदाहरणार्थ, शरीर, अन्न, वस्त्र, आणि इतर भौतिक वस्तू पुद्गलाच्या श्रेणीत येतात.

धर्म (Dharma): जैन तत्त्वज्ञानानुसार, धर्म म्हणजे गती किंवा चालनाचा माध्यम. हे अजीव तत्व जड किंवा प्राणिमय नाही, पण जीव आणि अजीवाच्या गतीसाठी आवश्यक आहे. हा धर्म केवळ गतिवान वस्तूंना गती देतो, स्वतः गतीशील नसतो त्यामुळे तो क्रियाहीन व अमूर्त द्रव्य आहे. त्याचे साक्षात ज्ञान केवलीला आणि मुक्त जीवालाच होते. धर्म हा द्रव्य लोकाकाश भरून टाकतो. धर्म, द्रव्य गतीस सहायक आहे. याचा अर्थ ते गतीस प्रेरणा देतो असा नाही. स्वतः उदासीन असून ते गतीस उपकारी आहे. पाण्यामुळे माशांना इकडेतिकडे हिंडणे शक्य होते हे खरे पण पाणी काही स्वतःच माशाला ढकलत नाही. धर्माचेही तसेच आहे. जैन दर्शनानी गतीच्या नियमांचा अभ्यास केला होता आणि न्यूटनच्या अगोदर गतीचे काही नियम समजले होते असे म्हणता येईल.

अधर्म (Adharma): अधर्म म्हणजे स्थिरता किंवा विश्रांतीचे माध्यम. हे तत्व गतिमान वस्तूंना विश्रांतीसाठी आवश्यक असते. धर्माच्या विपरीत, अधर्म स्थिरतेचे प्रतिनिधित्व करतो. त्यामुळे अधर्मसुद्धा धर्माप्रमाणे क्रियाहीन व अमूर्त द्रव्य आहे. त्याचे साक्षात ज्ञान केवलीला व मुक्त जीवालाच होऊ शकते. अधर्म हे स्थिरतेचे, स्थितीचे उदासीन कारण आहे. वृक्षांची छाया, पांथस्थाला मुद्दामहून रोखून धरत नाही. तरीही श्रांत पांथस्थ वृक्षाच्या छायेमुळे वृक्षाखाली विश्रांतीस थांबतोस ना. अधर्म द्रव्याचे कार्य या त-हेने घडते. त्यामुळे धर्म आणि अधर्म ही द्रव्ये अस्तित्वात नसती तर जैन दर्शनाच्या मते विश्वात काही व्यवस्था राहिली नसते. निरनिराळ्या पदार्थाच्या गतीत आणि स्थितीत जे परस्परपुरकत्व आणि सहयोगितत्व आहे ते राहिले नसते.

आकाश (Akasha): आकाश म्हणजे स्थान किंवा अवकाश. आकाश हे चौथे अजीव द्रव्य आहे. ते प्रदेशांचे बनलेले आहे. एका पुद्गल परमाणूमुळे जेवढा अडथळा निर्माण होतो. तेवढा एक प्रदेश म्हणावे. इतर द्रव्य पदार्थांना अवकाश करून देणे त्यांच्या अवाहनास सहायभूत होणे हे आकाशाचे कार्य होय. आकाशाचे अस्तित्व प्रत्यक्ष ज्ञानाला समजत नसल्याने ते अनुमानाने समजावे लागते. जीव, पुद्गल, धर्म व अधर्म हे बहुप्रदेशव्यापी असल्याने त्यांच्या विस्तारासाठी आकाश द्रव्याचे अस्त्वि सत्य मानने आवश्यक ठरते. जैन तत्त्वज्ञानानुसार, आकाश हे सर्व गोष्टींना स्थान उपलब्ध करून देते. आकाशाचे लोकाकाश आणि अलोकाकाश असे दोन भाग मानले आहेत:

- लोकाकाश: जेथे जीव आणि अजीव अस्तित्वात असतात, हे सजीव जगते.

- अलोकाकाश: जेथे केवळ अवकाशच आहे, अन्य कोणतेही जीव किंवा अजीव अस्तित्वात नाहीत.

काल (Kala): काल म्हणजे वेळ. काल हे सहावे अजीव तत्त्व सर्व गोष्टींचे बदल आणि घटनांची क्रमबद्धता निर्धारित करते. काल सर्वव्यापी आहे आणि त्याचा प्रभाव सर्व वस्तूंवर आणि घटनांवर असतो. कारण त्याचे अनु एकमेकांना चिकटून त्यांच्या शरीराप्रमाणे अनेक प्रदेशात राहणारा संघात बनत नाही. कालद्रव्यामुळेच पदार्थात बदल अगर विकार घडून येतात. पदार्थ परिणाम पावतात. तसेच पदार्थ परिणाम पावून त्याच्या गुणात फरक पडला तरी तोच हा पदार्थ अशी प्रत्यभिज्ञा येते. तिही काल द्रव्यामुळेच. दिवस, रात्र, महिना व वर्ष असा खंडरुपानी जो काल आपल्या प्रत्ययास येतो त्यास समय म्हणता. त्यांना आधारभूत जो अखंड काल असतो त्याचे समय हे पर्याय होय.

2. अजीवाचे गुणधर्म

• निश्चलता (Inactivity): अजीवाला चेतना नाही, त्यामुळे ते स्वतःहून कुठलीही क्रिया करू शकत नाहीत.
• अविकारी (Unchangeability): अजीवाचे स्वरूप स्थिर असते. ते आपल्याप्रमाणे स्थायित्वाचे अस्तित्व राखून ठेवतात, जे पर्यावरणातील बदलांमुळे सहजतेने प्रभावित होत नाही.
• निर्जीवता (Inanimate Nature): अजीवाचे मुख्य गुणधर्म म्हणजे ते निर्जीव असतात, याला प्राण नाहीत, चेतना नाही, आणि इच्छाशक्तीही नाही.

3. जीव आणि अजीव यांचे परस्पर संबंध

• संपर्क: जैन तत्त्वज्ञानानुसार, जीव आणि अजीवाचे परस्पर संपर्क होते, ज्यामुळे जीवनातील घटना घडतात. उदाहरणार्थ, शरीर (पुद्गल) आणि आत्मा (जीव) यांचा संपर्क म्हणजेच जीवन.
• कर्म: जीवाचा अजीवाशी संपर्क कर्माच्या रूपात व्यक्त होतो. कर्म हे अजीव तत्त्व असून ते जीवाच्या स्वभावावर आणि पुनर्जन्माच्या चक्रावर प्रभाव टाकते.

4. अजीवाचा जीवनातील प्रभाव

• भौतिक जग: अजीव तत्त्वांमुळे भौतिक जगाची रचना होते, ज्यात जीवांना आपले जीवन जगण्याची संधी मिळते.
• आध्यात्मिक प्रगती: अजीव तत्त्वांचा योग्य प्रकारे समजून घेतल्यास, जीवाच्या आध्यात्मिक प्रगतीत मदत होते. उदाहरणार्थ, आहारातील संयम पुद्गलावर आधारित आहे, जो जैन धर्मात मोक्ष प्राप्तीच्या मार्गावर महत्वाचा आहे.

5. अजीव तत्त्वांच्या अभ्यासाचे महत्त्व

जैन धर्मानुसार, अजीव तत्त्वांचे सखोल ज्ञान प्राप्त करणे म्हणजे भौतिक आणि अध्यात्मिक जगातील संतुलन साधणे. हे ज्ञान आत्मज्ञान, अहिंसा, आणि आत्मसंयमाच्या मार्गावर व्यक्तीला मदत करते. जैन तत्त्वज्ञानात अजीवाच्या या तत्त्वांचा अभ्यास केल्याने एक व्यक्ती अधिक सखोल समज आणि आध्यात्मिक शुद्धतेच्या मार्गावर चालण्यास सक्षम होतो.

भारतीय तत्त्वज्ञानामध्ये प्रामुख्याने विश्वातील प्रत्येक गोष्टींबाबत सूक्ष्मपणे अभ्यास पहिल्यांदा जैन दर्शनात झालेला आढळतो. धर्माची सुव्यवस्थित, सखोल व असंदिग्ध मांडणी पहिल्यांदा कोणी केली असेल तर ती जैन दर्शनाने केलेली आहे. त्यांच्या प्रत्येक संज्ञा, संकल्पना व सिद्धांत सुस्पष्ट व इंद्रियगोचर आहेत. त्यामुळेच आज समाजात शांतता, अहिंसा, प्रेम, सहिष्णूता व वात्सल्य या आधारे माणुसकी जीवंत आहे याचा प्रत्यय येतो. असे खऱ्या अर्थाने म्हणता येईल.

संदर्भ:

कंगले, र. पं. (1985). श्रीमन्माधवाचार्यप्रणीत सर्वदर्शनसंग्रह (सटीप मराठी भाषांतर) महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मंडळ

जोशी ग. ना. (2005), 'चार दर्शने, खंड तिसरा' द्वितीय आवृत्ती, पुणे : मराठी तत्त्वज्ञान महाकोश मंडळ.

दीक्षित, श्रीनिवास (2009). भारतीय तत्त्वज्ञान - नववी आवृत्ती, फडके प्रकाशन

संकपाळ, सुरेश (2016). जैन दर्शनातील मूलद्रव्ये, राष्ट्रीय संगोष्ठी विशेषांक – जैन विद्या शोध संस्थान, 93-96

Sangave V. A. (2001), Aspects of Jaina religion, Mumbai: Popular Prakashan.