लिटल अल्बर्ट | Little Albert : story of Behaviorism

 लिटल अल्बर्ट (Little Albert : story of Behaviorism)

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोग, जो जॉन बी. वॉटसन आणि रोझाली रेयनर यांनी 1920 मध्ये केला, हा मानसशास्त्राच्या इतिहासातील एक सर्वात प्रसिद्ध आणि वादग्रस्त अभ्यासांपैकी एक आहे. या अभ्यासात "अल्बर्ट" नावाच्या 9 महिन्याच्या मुलाला, एका पांढऱ्या उंदराची भीती निर्माण व्हावी यासाठी प्रयोग करण्यात आला. यासाठी उंदराच्या उपस्थितीत एक मोठा, भयावह आवाज निर्माण केला गेला. या प्रयोगाने असे सिद्ध झाले की भावना, जसे की भीती, माणसांमध्ये सुद्धा अभिसंधान (Conditioning) पद्धतीने निर्माण होऊ शकतात. हा अभ्यास वर्तनवादाच्या विकासात एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला आणि त्याने पुढील संशोधनावर, अभिसंधान यावर, आणि भीतीच्या उपचारांवर प्रभाव टाकला. तथापि, यावर नैतिक कारणांमुळे विशेषतः पूर्व संमतीच्या अभावाबद्दल आणि मुलाला होणाऱ्या संभाव्य हानीसाठी टीका देखील करण्यात आलेली आहे.

पार्श्वभूमी

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोग हा 1920 मध्ये जॉन्स हॉपकिन्स विद्यापीठात जॉन बी. वॉटसन, एक प्रमुख वर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञ, आणि त्याची पदव्युत्तर विभागातील विद्यार्थीनी, रोझाली रेयनर (जी पुढे वॉटसनची पहिली पत्नी मेरी बरोबरच्या घटस्फोटानंतर त्याच्या दोन मुलाची आई झाली) यांनी केला होता. वॉटसनला हे सिद्ध कारवायाचे होते की भावना सुद्धा माणसांमध्ये अभिसंधित पद्धतीने निर्माण करता येऊ शकतात, जसे की इव्हान पावलॉव्ह यांनी कुत्र्‍यास घंटीच्या आवाजाला लाळ निर्माण होण्याचे अभिसंधान केले होते (कृपया अभिजात अभ्संधान हा प्रयोग पहा). या अभ्यासात, "लिटल अल्बर्ट" म्हणून ओळखला जाणारा एक लहान बालक होता, जो सुरुवातीला पांढऱ्या उंदराला भीत नव्हता. प्रयोगादरम्यान, वॉटसन आणि रेयनर यांनी पांढऱ्या उंदराच्या उपस्थितीत अनेकदा स्टील बारवर हातोड्याने वार करून एक जोरात आणि धडधडणारा आवाज निर्माण केला. काही वेळा याची पुनरावृत्ती केल्यानंतर, लिटल अल्बर्टने उंदराला पाहताच रडणे आणि भीती दाखवणे सुरू केले, जरी आवाज येणे बंद झाला होता तरीदेखील. ही प्रतिक्रिया इतर उत्तेजनांना सुद्धा लागू झाली, जसे की एक पांढरा ससा आणि फरचा कोट, ज्यामुळे असे सूचित होते की भीती अभिसंधान पद्धतीने निर्माण होऊ शकते आणि ती समान घटकांवर सुद्धा लागू होऊ शकते.

केसचे मानसशास्त्रीय मूल्यांकन

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोग काही कारणांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. प्रथम, याने वर्तनवादाच्या दृष्टिकोनाला प्रायोगिक समर्थन दिले की भावना, वर्तनासारख्या, संघटनांद्वारे अभिसंधान पद्धतीने निर्माण करता येतात. वॉटसनच्या निष्कर्षांनी त्या काळातील प्रमुख मानसशास्त्रीय सिद्धांतांना आव्हान दिले, त्यावेळी सिग्मंड फ्रॉइडच्या अबोध मनाच्या प्रक्रियांचे आणि अंतर्गत संघर्ष यांना महत्त्व प्राप्त झालेले होते. त्याऐवजी, वॉटसनने असा युक्तिवाद केला की वर्तन, ज्यात भावनात्मक प्रतिक्रिया सुद्धा समाविष्ट आहेत, या ज्याचे निरीक्षण केले जाऊ शकते अशा उद्दिपाकावर (S) आणि त्यास दिलेल्या प्रतिसादांवर (R) आधारित त्याचे आकलन आणि अंदाज केबांधल्या जाऊ शकतात.

सदर अभ्यासाने उद्दीपक सामान्यीकरणाच्या संकल्पनेचे सुद्धा प्रदर्शन केले, जिथे एका उद्दिपकाच्या अभिसंधित प्रतिसादासारखा प्रतिसाद इतर समान उद्दिपकाद्वारे मिळविला जातो. हे निष्कर्ष फोबिया कसे विकसित होतात आणि टिकून राहतात हे समजण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत. उदाहरणार्थ, जो व्यक्ती एखादा कुत्रा चावल्यामुळे कुत्र्यांविषयीची भीती विकसित करतो, तो नंतर सर्व कुत्र्यांना भितो, कुत्र्‍याचे वर्तन सामान्य असले तरीही त्याला त्याची भीती वाटू लागते.

या प्रयोगावर नैतिक कारणांवरून मोठ्या प्रमाणात टीका झाली आहे. पूर्व संमतीचा (Informed Consent) अभाव, लिटल अल्बर्टला दीर्घकालीन मानसशास्त्रीय हानी होण्याची शक्यता, आणि मुलाचे खरे नाव आणि भविष्य अस्पष्ट राहणे हे सर्व वादग्रस्त मुद्दे आहेत. आधुनिक नैतिक मानके अशा प्रयोगाला स्वीकारार्ह मानणार नाहीत, विशेषतः कारण मुलाची भीती कधीच दूर करण्यात आली नाही असा आक्षेप घेतला जातो.

अभिसंधान आणि वर्तनवाद    

      वॉटसनच्या अगोदर अभिसंधानावरील प्रयोग रसियन शरीरक्रियाशास्त्रज्ञ इव्हान पाव्हलॉव्ह यांनी त्याच्या 1890 मध्ये कुत्र्यावरील प्रयोगावरून सिध्द केलेलं होत, त्यासाठी त्यांना नोबेल पारितोषिक मिळालेले आहे. वॉटसनच्या प्रयोगानंतर 1927 मध्ये एडवर्ड थॉर्नडाईक यांनी अभिसंधानावरील प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्तीद्वारे साधक प्रतिसादासाठी प्रबलन देण्यात आलेले होते. यानंतर 11 वर्षानंतर 1938 मध्ये बी. एफ. स्किनर यांनी ‘थॉर्नडाईक बॉक्स च्या माध्यमातून साधन अभिसंधान प्रयोग केला आणि शिक्षा आणि प्रबलन याविषयी सविस्तर माहिती दिली. पाव्हलॉव्ह, थॉर्नडाईक आणि थॉर्नडाईक यांच्या प्रयोगामध्ये एक गोष्ट सामान्य आहे ती म्हणजे त्यांनी प्राण्यांवर प्रयोग करून अभिसंधित प्रतिक्रियांचे मापन केलेले आहे तर वॉटसन यांनी प्रथमच मानवी प्राण्यांवर प्रयोग अभिसंधित प्रतिक्रियांचे मापन केलेले आहे. या चारही शास्त्रज्ञांनी मानसशास्त्राला शास्त्रीय दर्जा मिळवून दिला आणि वर्तनवाद प्रस्थापित केला.

केसाचा प्रभाव

लिटल अल्बर्टवरील प्रयोगाचा मानसशास्त्राच्या क्षेत्रावर, विशेषतः वर्तनवादाच्या विकासावर, फार मोठा प्रभाव पडला. वॉटसनच्या कार्यामुळे वर्तनवादी मानसशास्त्रात 20व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत एक प्रमुख मानसशास्त्रीय संप्रदाय म्हणून स्थापन झाला, ज्यामुळे मानसशास्त्रीय संशोधनाचा केंद्रबिंदू निरीक्षण केले जाऊ शकते अशा वर्तनावर गेला आणि अंतर्मुखता व मनोविश्लेषण सिद्धांतांपासून दूर झाला. या प्रयोगाने माणसांमधील शास्त्रीय अभिसंधान यावर पुढील संशोधनासाठी पाया घातला, ज्यामुळे फोबिया आणि चिंता विकारांवर उपचार करण्याच्या चिकित्सीय तंत्रांचा विकास झाला.

नैतिक समस्या असून देखील, लिटल अल्बर्टवरील अभ्यास मानसशास्त्रातील एक महत्त्वाचा दीपस्तंभ आहे, जो अभिसंधान, वर्तनवाद, आणि संशोधन नैतिकता यांच्या चर्चांमध्ये वारंवार उपस्थित केला जातो. हा अभ्यास मानसशास्त्रीय संशोधनातील नैतिक विचारांचे महत्त्व आणि संवेदनशील विषयांवर प्रयोगात्मक हाताळणीचे संभाव्य परिणाम यांचे स्मरण करून देतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Harris, B. (1979). Whatever happened to Little Albert? American Psychologist, 34(2), 151-160.

Watson, J. B., & Rayner, R. (1920). Conditioned emotional reactions. Journal of Experimental Psychology, 3(1), 1-14.

Watson, J. B. (1924). Behaviorism. Norton.

Beck, H. P., Levinson, S., & Irons, G. (2009). Finding Little Albert: A journey to John B. Watson's infant subject. American Psychologist, 64(7), 605-614.

Fridlund, A. J., Beck, H. P., Goldie, W. D., & Irons, G. (2012). Little Albert: A neurologically impaired child. History of Psychology, 15(4), 302-327.

Digdon, N., Powell, R. A., & Harris, B. (2014). Little Albert's alleged neurological impairment: Watson, Rayner, and historical revision. History of Psychology, 17(4), 312-324.

Powell, R. A., Digdon, N., Harris, B., & Smithson, C. (2014). Correcting the record on Watson, Rayner, and Little Albert: Albert Barger as “Psychology’s lost boy.” History of Psychology, 17(4), 291-318.