न्यूरोफेनोमेनोलॉजी | Neurophenomenology

 

न्यूरोफेनोमेनोलॉजी एक आंतरशाखीय दृष्टिकोन

न्युरोसायन्सला सध्या भेडसावणाऱ्या मोठ्या आव्हानांपैकी एक म्हणजे सचेतन (कॉन्शियसनेस) याबाबत व्यक्तिनिष्ठ आणि न्यूरोबायोलॉजी या दोन्हींच्या स्पष्टीकरणासाठी एक सुसंगत चौकट प्रदान करणे. न्युरोसायंटिस्ट्सनी जाणीवेच्या विविध पैलूंचे न्यूरल मॉडेल्स पुरवले आहेत आणि जाणीवेचे न्यूरल कोरिलेट्स (NCCs - सचेतन अनुभूती किंवा स्पष्ट स्मृतीसाठी पुरेशा असलेल्या न्यूरल घटना आणि संरचनांचा सर्वात लहान संच) यांच्याबद्दल पुरावे उघड केले आहेत, परंतु तरीही जाणीवेच्या न्यूरोबायोलॉजिकल आणि फेनोमेनोलॉजिकल (मानसघटनाशास्त्रीय) वैशिष्ट्यांमध्ये संबंध निर्माण करण्याच्या आपल्या समजुतीत एक 'स्पष्टीकरणात्मक अंतर' राहिले आहे. हे स्पष्टीकरणात्मक अंतर संकल्पनात्मक, ज्ञानशास्त्रीय, आणि पद्धतीशास्त्रीय आहे. फेनोमेनोलॉजी म्हणजे अनुभव आणि जाणिवेच्या संरचनांचा तात्विक अभ्यास होय.

न्यूरोफेनोमेनोलॉजी हे एक असे क्षेत्र आहे जे चेताविज्ञान आणि फेनोमेनोलॉजी यांना एकत्र करून सचेतन घेतेलेले अनुभव आणि मेंदूच्या प्रक्रिया यांच्यातील संबंधांचा अभ्यास करते. हे क्षेत्र फेनोमेनोलॉजीमध्ये अभ्यासलेल्या सचेतन व्यक्तिनिष्ठ अनुभव आणि चेताविज्ञानामध्ये अभ्यासलेल्या मेंदूच्या वस्तुनिष्ठ अभ्यास यांच्यातील अंतर भरून काढण्यासाठी विकसित करण्यात आले आहे.

न्यूरोफेनोमेनोलॉजीतील प्रमुख संकल्पना

1. फेनोमेनोलॉजी: फेनोमेनोलॉजी ही एका व्यक्तीच्या दृष्टिकोनातून सचेतन संरचनांचा अभ्यास आहे. हे सचेतन मनात गोष्टी कशा दिसतात यावर लक्ष केंद्रित करते आणि शारीरिक प्रक्रियांमध्ये केवळ जगलेल्या अनुभवाचे वर्णन करण्याचे उद्दिष्ट आहे. फेनोमेनोलॉजी क्षेत्रातील प्रमुख तत्त्वज्ञ:

• एडमंड हुसेर्ल या तत्त्वज्ञांच्या कार्यातून फेनोमेनोलॉजी उदयास आली आहे. हुसेर्ल यांच्या कार्याने चेतना आणि अनुभव यांना जानून घेण्यासाठी एक पायाभूत संरचना तयार केली
• मार्टिन हायडेगर: हुसेर्ल यांचे विद्यार्थी, हायडेगर यांनी फेनोमेनोलॉजीला अस्तित्ववादी (existential) क्षेत्रात विस्तारित केले, ज्यामध्ये असणे, वेळ, आणि मानवी स्थितीवर लक्ष केंद्रित केले.
• मॉरिस मर्लेउ-पॉन्टी: त्यांनी मानवी अनुभवाच्या शरीरासंबंधी स्वरूपावर जोर दिला, त्यांनी असे सांगितले की आपल्या शरीरात जगाची आपली धारणा रुजलेली असते.
• जीन-पॉल सार्त्र: एक अस्तित्ववादी तत्त्वज्ञ ज्यांना फेनोमेनोलॉजीचा खूप प्रभाव पडला होता, सार्त्र यांनी स्वातंत्र्य, चेतना, आणि अस्तित्वाच्या स्वरूपाचा अभ्यास केला.

2. चेताविज्ञान: चेताविज्ञान हे चेतापेशीचा, विशेषतः मेंदूचा, वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोनातून अभ्यास करते. मेंदू कसा कार्य करतो हे समजून घेण्यासाठी मेंदूचे इमेजिंग, इलेक्ट्रोफिजिओलॉजी आणि संगणकीय मॉडेलिंग सारख्या तंत्रांचा वापर केला जातो.

3. व्यक्तिनिष्ठता आणि वस्तुनिष्ठता यांच्यात पूल बांधणे: न्यूरोफेनोमेनोलॉजी व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांचे विश्लेषण करण्यासाठी किचकट पद्धतींचा वापर करून व्यक्तिनिष्ठ आणि वस्तुनिष्ठ यांना जोडण्याचा प्रयत्न करते (जसे की फेनोमेनोलॉजिकल वर्णन किंवा अंतर्दृष्टिक अहवालांद्वारे) आणि त्याच वेळी संबंधित मेंदू सक्रियतेचा अभ्यास करते.

4. एनएक्टिव्ह दृष्टिकोन: न्यूरोफेनोमेनोलॉजीतील एक प्रमुख दृष्टिकोन म्हणजे एनएक्टिव्ह दृष्टिकोन, जो ज्ञानार्जन हे एक गतिशील परस्परसंवादातून उगम पावते असे सांगतो, जो जीव आणि त्याचे पर्यावरण यांच्यातील संवादातून निर्माण होतो. हा दृष्टिकोन केवळ अंतर्गत गणना म्हणून ज्ञानार्जनाचा विचार नाकारतो आणि त्याऐवजी तो एक सजीव, परिस्थितीय सक्रियता असल्याचे म्हणतो.

न्यूरोफेनोमेनोलॉजीचे उपयोजन

न्यूरोफेनोमेनोलॉजी विशेषतः त्यांच्यासाठी संबंधित आहे जे जाणीव, मन-शरीर समस्या, आणि व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांचा मेंदूच्या स्थितींशी कसा संबंध आहे हे समजून घेण्यात स्वारस्य ठेवतात. फेनोमेनोलॉजिकल पद्धतींचा न्यूरोसायन्स डेटाबरोबर एकत्र करून, न्यूरोफेनोमेनोलॉजी अशा प्रश्नांना उत्तर देण्यासाठी एक चौकट उपलब्ध करून देऊ शकते.

• जाणिवेच्या अनुभवाचे न्यूरल आधार काय आहे?
• वेगवेगळ्या मेंदूच्या स्थिती विविध व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांशी कशा संबंधित आहेत?
• व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांना पूर्णपणे मेंदूच्या प्रक्रियेद्वारे स्पष्ट करता येते का, किंवा काही अधिक आहे का?

पद्धतीशास्त्र

न्यूरोफेनोमेनोलॉजीमध्ये विशिष्ट व्यक्तीच्या (फेनोमेनोलॉजिकल) आणि सर्वसामन्य व्यक्तीच्या (न्यूरोसायंटिफिक) पद्धतींचा परस्पर आदानप्रदान समाविष्ट आहे. संशोधक एखाद्या अनुभवाचे सविस्तर फेनोमेनोलॉजिकल वर्णन करून प्रारंभ करू शकतात आणि नंतर संबंधित मेंदू सक्रियता ओळखण्यासाठी न्यूरोसायंटिफिक प्रयोग डिझाइन करू शकतात. पर्यायाने, न्यूरोसायंटिफिक निष्कर्ष फेनोमेनोलॉजिकल विश्लेषणाला माहिती देऊ शकतात, ज्यामुळे अनुभवाच्या कोणत्या पैलूंना अभ्यासासाठी सर्वाधिक महत्त्व आहे हे अधोरेखित होते.

आव्हाने आणि टीका

न्यूरोफेनोमेनोलॉजीचे एक मुख्य आव्हान म्हणजे व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांना वस्तुनिष्ठ डेटा सोबत संलग्न करण्याची अडचण आहे. अनुभवाचे व्यक्तिनिष्ठ स्वरूप मोजणे आणि तुलना करणे कठीण असते, आणि सर्व जाणिवेचे पैलू न्यूरल प्रक्रियेत कमी केले जाऊ शकतात की नाही यावर निरंतर वाद सुरू आहे. टीकाकार असेही म्हणतात की व्यक्तिनिष्ठ अनुभवांचा अभ्यास करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती शास्त्रीय दृष्टिकोनातून पर्याप्त किंवा विश्वासार्ह असू शकता का?

समारोप

न्यूरोफेनोमेनोलॉजी हे सचेतन क्षेत्राच्या अभ्यासात स्वारस्य असलेल्या अभ्यासकासाठी एक आशादायक आंतरशाखीय दृष्टिकोन प्रदान करते. फेनोमेनोलॉजिकल अंतर्दृष्टींना न्यूरोसायंटिफिक पद्धतींशी एकत्र करून, हे मेंदू सक्रियतेतून सचेतन अनुभव कसा निर्माण होतो याची अधिक व्यापक समज विकसित करण्याचा प्रयत्न करते. तथापि, व्यक्तिनिष्ठ अनुभव आणि वस्तुनिष्ठ मापन यांच्यातील अंतर कमी करण्याच्या महत्त्वाच्या आव्हानांना सामोरे जाता येईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Brook, A., & Akins, K. (Eds.). (2010). Cognition and the Brain: The Philosophy and Neuroscience Movement. Chapter 2: Neurophenomenology: An Introduction for Neurophilosophers Cambridge University Press.