फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

फिनियस गेझ | Phineas Gage: A Case

केस स्टडी (वृत्त अभ्यास) म्हणजे एखाद्या व्यक्ती, गट किंवा घटनेचा सखोल अभ्यास होय. एका केस स्टडीमध्ये, विषयाच्या (case) जीवनातील आणि इतिहासातील जवळजवळ प्रत्येक पैलूचे विश्लेषण केले जाते, जेणेकरून वर्तनाचे नमुने आणि कारणे शोधता येतील. यामध्ये त्या व्यक्तीच्या जीवनातील विविध पैलूंचा अभ्यास करून त्यातून मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून माहिती गोळा केली जाते. यात मुलाखती, निरीक्षणे, वैद्यकीय अहवाल, चाचण्या यांचा समावेश असतो. केस स्टडी विविध क्षेत्रांमध्ये वापरल्या जाऊ शकतात, ज्यामध्ये मानसशास्त्र, वैद्यकीय शास्त्र, शिक्षण, आणि सामाजिक कार्य यांचा समावेश आहे. केस स्टडीचा उद्देश म्हणजे एखाद्या व्यक्ती किंवा गटाबद्दल जितके शक्य तितके जाणून घेणे, जेणेकरून ती माहिती इतर अनेक लोकांसाठी सामान्यीकरण करता येईल.

केस स्टडीद्वारे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील मानसिक प्रक्रिया, वर्तन, अनुभव यांची सखोल समज मिळते. हे विशेषतः दुर्मिळ किंवा जटिल परिस्थितींच्या अभ्यासासाठी उपयुक्त ठरते. केस स्टडीवर आधारित मानसशास्त्रातील अनेक सिद्धांतांचा विकास झाला आहे. उदाहरणार्थ, सिग्मंड फ्रॉईड यांच्या मनोविश्लेषण तत्त्वज्ञानाचे अनेक पैलू त्यांच्या केस स्टडीवर आधारित आहेत.  काही वेळा प्रयोग करणे नैतिक किंवा व्यावहारिक दृष्ट्या अशक्य असते. अशा परिस्थितीत केस स्टडी एक चांगला पर्याय ठरतो, कारण यामध्ये नैतिकता राखून अभ्यास करता येतो. केस स्टडीमधून  नवीन सिद्धांतकल्पना निर्माण होतात, ज्यांना पुढील संशोधनामध्ये तपासता येते. केस स्टडी अभ्यासांमधून मिळालेली माहिती थेट उपचार पद्धतींमध्ये वापरता येते. उदाहरणार्थ, फिनियस गेझ (Phineas Gage) याच्या ब्रेन इंजुरीच्या केस स्टडीमुळे मेंदूच्या कार्य आणि व्यक्तिमत्वाच्या संबंधातील आपले ज्ञान वाढलेले आहे. त्याविषयीची माहिती पुढीलप्रमाणे:

फिनियस गेझ केस (Phineas Gage):

फिनियस गेझच्या प्रकरणाला न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात प्रसिद्ध केसपैकी एक मानले जाते. 1848 साली, गेझ, जो एक रेल्वे बांधकाम फोरमॅन होता, त्याच्या कवटीतून लोखंडी रॉड गेल्यामुळे झालेल्या गंभीर मेंदूच्या दुखापतीतून वाचला. या दुखापतीमुळे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वात लक्षणीय बदल झाले, ज्यामुळे व्यक्तिमत्त्व आणि वर्तनावर मेंदूच्या भूमिकेचा प्रारंभिक पुरावा मिळाला. गेझच्या प्रकरणाने मेंदूच्या आकलनावर विशेषत: फ्रंटल लोब्सच्या कार्यांवर मोठा प्रभाव टाकला आहे आणि आजही वैद्यकीय आणि मानसशास्त्रीय शिक्षणात एक मैलाचा दगड म्हणून ओळखले जाते.

पार्श्वभूमी

फिनियस गेझ हा 25 वर्षीय रेल्वे कामगार होता जो आपल्या कार्यक्षमतेसाठी आणि विश्वासार्हतेसाठी ओळखला जात होता. 13 सप्टेंबर 1848 रोजी, कॅवेंडिश, व्हरमाँट येथील रेल्वे बांधकामासाठी खडक काढण्यासाठी स्फोट करण्याच्या तयारीत असताना, स्फोटकाच्या चुकून झालेल्या स्फोटामुळे 3 फूट लांब लोखंडी रॉड गेझच्या डाव्या गालातून त्याच्या कवटीत शिरला आणि त्याच्या मेंदूचे नुकसान झाले. आश्चर्यकारकपणे, गेझ या अपघातातून वाचला आणि घटनेनंतर लगेचच शुद्धीवर आला होता. उपचार पूर्ण झाल्यानंतर काही काळानंतर, जे लोक त्यास चांगले ओळखत होते त्यांना त्याच्या व्यक्तिमत्त्वातील लक्षणीय बदल लक्षात येऊ लागले. जो एकेकाळी शांत आणि जबाबदार स्वभावासाठी ओळखला जायचा, तो गेझ आता असंयमित, अनादर करणारा आणि सामाजिक नियमांचे पालन न करणारा झाला होता. त्याचे प्रकरण मेंदूच्या कार्यावर, विशेषत: वर्तन आणि व्यक्तिमत्त्वाचे नियमन करण्याच्या फ्रंटल लोब्सच्या भूमिकेच्या अभ्यासासाठी एक महत्त्वाचा मुद्दा बनला.

केसचे मानसशास्त्रीय मूल्यांकन

फिनियस गेझचे प्रकरण मेंदूच्या अभ्यासातील एक निर्णायक क्षण होता. या दुखापतीने पहिल्यांदा असे सूचित केले की मेंदूच्या विशिष्ट भागांमध्ये व्यक्तिमत्त्व आणि वर्तनाचे विशिष्ट पैलू जबाबदार असतात. गेझच्या आधी, मेंदूला अनेकदा एकसारख्या कार्यांसह एकसंध अवयव म्हणून पाहिले जात असे. तथापि, दुखापतीनंतर गेझच्या व्यक्तिमत्त्वातील नाट्यमय बदलांनी असे सुचवले की सामाजिक वर्तन, निर्णय घेणे आणि व्यक्तिमत्त्वाच्या गुणधर्मांचे नियमन करण्यात फ्रंटल लोब्स महत्त्वाचे असतात. आधुनिक न्यूरोइमेजिंग तंत्रांचा वापर करून केलेल्या अभ्यासासह, नंतरच्या अभ्यासांनी फ्रंटल कॉर्टेक्स या मानवी वर्तनाच्या पैलूंच्या केंद्रस्थानी असल्याची कल्पनेस पाठिंबा दिला आहे.

गेझच्या प्रकरणाचे महत्त्व न्यूरोसायन्सच्या क्षेत्रापलीकडे जाते. याने आधुनिक मानसशास्त्राच्या विकासाची पायाभरणी केली, विशेषत: वर्तनाच्या जैविक आधारांच्या समजुतीत. गेझला झालेल्या दुखापतीने आणि त्यानंतर झालेल्या वर्तनातील बदलांनी मेंदूच्या भूमिकेचे महत्त्व अधोरेखित केले, मेंदूच्या स्थानिकीकरणाच्या सिद्धांतांवर (Brain localization theory) परिणाम केला आणि न्यूरोसायकॉलॉजीच्या अभ्यासाला चालना मिळाली. मेंदूतील कार्याचे स्थानिकीकरण म्हणजे मेंदूचे विशिष्ट भाग मेंदूच्या कार्याच्या विशिष्ट पैलूंवर नियंत्रण ठेवण्याच्या सिद्धांताचा संदर्भ देते ज्यास छेद मिळाला.

केसाचा प्रभाव

फिनियस गेझच्या प्रकरणाच्या अभ्यासाचा न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्रावर दीर्घकाळ टिकणारा परिणाम झाला आहे. मेंदूच्या रचनेला व्यक्तिमत्त्व आणि वर्तनाशी जोडणारा पहिला ठोस पुरावा मिळाला, ज्यामुळे मेंदूच्या कार्याबद्दलच्या आधीच्या कल्पनांना धक्का बसला. गेझच्या प्रकरणाने मेंदूच्या स्थानिकीकरणाच्या संकल्पनेच्या विकासामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, ज्यामध्ये मेंदूच्या वेगवेगळ्या भागांवर वेगवेगळ्या कार्यांसाठी जबाबदार असतात. या प्रकरणातून मिळालेल्या अंतर्दृष्टींनी न्यूरोसायकॉलॉजी, मानसोपचार, आणि बोधनिक न्यूरोसायन्स यांसारख्या विविध क्षेत्रांना चालना मिळाली.

याशिवाय, गेझची केस हे एक महत्त्वाचे शैक्षणिक साधन राहिले आहे, ज्यात मेंदूच्या दुखापती आणि वर्तनातील बदल यांच्यातील संबंध स्पष्ट केलेला आहे. हे अजूनही संशोधन आणि पाठ्यपुस्तकांमध्ये मेंदूच्या वर्तणुकीतील आणि व्यक्तिमत्त्वातील भूमिकेच्या आकलनासाठी एक मूलभूत केस स्टडी म्हणून अभ्यासले जाते, मेंदूच्या जटिलतेची आणि मेंदूची रचना आणि मानवी अनुभव यांच्यातील गुंतागुंतीच्या संबंधाची आठवण करून देते.

गेझच्या केसवरील संशोधन

जॉन मार्टिन हार्लो यांची प्रारंभिक निरीक्षणे (१८४८-१८६८): डॉ. जॉन मार्टिन हार्लो, गेझ याच्यावर उपचार करणारे चिकित्सक होते, त्यांनी या प्रकरणाचे दस्तऐवजीकरण केले आणि गेझच्या व्यक्तिमत्त्वातील बदलांचे वर्णन करणारे पहिले व्यक्ती बनले. हार्लो यांच्या निरीक्षणांनी मेंदूच्या दुखापतींना वर्तन आणि व्यक्तिमत्त्वातील बदलांशी जोडण्यास महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी निष्कर्ष काढला की फ्रंटल लोब्सच्या नुकसानीमुळे कार्यकारी कार्य, भावनिक नियमन, आणि सामाजिक वर्तन यामध्ये कमतरता येऊ शकते.

डामासियो आणि सहकारी (१९९४): अँटोनियो डामासियो आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी आधुनिक न्यूरोइमेजिंग तंत्रांचा वापर करून गेझच्या कवटीचे पुनर्निर्माण केले आणि टँपिंग रॉडचा मार्गकृतीक संगणकाद्वारे पुनर्निर्मित केला. त्यांच्या संशोधनाने हे सिद्ध केले की रॉडने कदाचित डाव्या आणि उजव्या प्रीफ्रंटल कॉर्टिसेसचे नुकसान केले होते, जे आता निर्णय घेणे, भावनिक नियमन आणि सामाजिक वर्तन यांमध्ये सामील असलेल्या क्षेत्रे म्हणून ओळखले जाते. या अभ्यासाने हे सिद्ध केले की व्यक्तिमत्त्वाच्या या पैलूंसाठी फ्रंटल लोब्स महत्त्वाचे आहेत.

माल्कम मॅकमिलन यांच्या "अन ऑड काइंड ऑफ फेम: स्टोरीज ऑफ फिनियस गेझ" (२०००) या पुस्तकात गेझच्या प्रकरणाभोवतीचे मिथक आणि वास्तव, मानसशास्त्रीय साहित्यामध्ये त्याचा कसा वापर केला गेला यांचे वर्णन केलेले आढळते. या केसाचा आधार घेऊन अनेक संशोधन झालेले आहेत आणि अजूनही त्यावर संशोधन सुरूच आहे त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:

Harlow, J. M. (1848). Passage of an iron rod through the head. The Boston Medical and Surgical Journal, 39(20), 389-393.

Harlow, J. M. (1868). Recovery from the passage of an iron bar through the head. Publications of the Massachusetts Medical Society, 2, 327-347.

Damasio, H., Grabowski, T., Frank, R., Galaburda, A. M., & Damasio, A. R. (1994). The return of Phineas Gage: Clues about the brain from the skull of a famous patient. Science, 264(5162), 1102-1105.

Macmillan, M. (2000). Restoring Phineas Gage: A 150th retrospective. Journal of the History of the Neurosciences, 9(1), 46-66.

Macmillan, M. (2000). An odd kind of fame: Stories of Phineas Gage. MIT Press. (पुस्तक)

Ratiu, P., Talos, I. F., Haker, S., Lieberman, D., & Everett, P. (2004). The tale of Phineas Gage, digitally remastered. Journal of Neurotrauma, 21(5), 637-643.

Twomey, T. (2009). Phineas Gage: Unravelling the myth. British Journal of Psychology, 100(3), 533-537. 

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)