मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार | Psychological First Aid (PFA)

 

मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार

आम्ही इयत्ता आठवीत असताना शाळेत प्रथमोपचार याबद्दल प्रशिक्षण झालेले होते. त्यात आम्हाला सांगण्यात आले होते की,  प्रथमोपचार म्हणजे एखाद्या आजारात किंवा अपघात झाल्यास केलेले प्राथमिक उपचार. 14 सप्टेंबर हा दिवस प्रथमोपचार दिवस म्हणून साजरा केला जातो. प्रथमोपचार हे सामान्यत: एखाद्या प्रशिक्षित व्यक्तीद्वारे एखाद्या आजारी किंवा जखमी व्यक्तीला आपत्कालीन परिस्थितीत विशिष्ट वैद्यकीय उपचार उपलब्ध होईपर्यंतच्या काळात दिले जातात. पण मानसशास्त्रीय प्रथमोपचार (PFA) हे एक तंत्र जागतिक पातळीवर अनेक अपघात आणि आपत्ती निर्माण झाल्यावर मानसिक आरोग्य क्षेत्रातील मनुष्यबळाची कमतरता लक्षात घेऊन 21 व्या शतकाच्या सुरुवातीस उदयास आलेले आहे.

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार म्हणजे मानसिक विकारांचे लक्षणे, कारणे, निदान, आणि उपचारांची आधीच ओळख करून देणे किंवा त्याबद्दल प्राथमिक माहिती देणे. यात मानसिक आरोग्याचे मूलभूत सिद्धांत, वेगवेगळे मानसिक विकार, त्यांचे लक्षणे, आणि त्यांना कसे ओळखायचे याबद्दल माहिती दिली जाते. याचा उपयोग मानसिक आरोग्याबद्दल जनजागृती करणे, तसेच विकारांची त्वरित ओळख करून योग्य उपचार घेण्यासाठी होतो.

मानसशास्त्रीय प्रथमोचाराची गरज:

​​ PFA संकटात असलेल्या कोणालाही मदत करू शकते. तथापी, संकटात असलेल्या प्रत्येकाला PFA ची गरज किंवा इच्छा असतेच असे नाही. काही लोक स्वतःहून किंवा इतरांच्या मदतीने कठीण परिस्थितीचे व्यवस्थापन करू शकतात आणि त्यांना मदतीची आवश्यकता नसते. PFA ​​सामाजिक किंवा आरोग्यविषयक आव्हानांसह वैयक्तिक संकटातून जात असलेल्या लोकांना मदत करू शकते. आपत्ती, संघर्ष आणि हिंसाचार आणि सक्तीच्या स्थलांतराला मोठ्या प्रमाणात प्रतिसाद देण्याचा हा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

• ज्या व्यक्तींना तणाव, चिंता, नैराश्य, किंवा इतर मानसिक विकारांची लक्षणे आढळतात, त्यांना प्रथमोचाराची गरज असू शकते, जेणेकरून ते योग्य निदान आणि उपचार घेऊ शकतील.
• ज्या व्यक्तींना त्यांच्या जवळच्या व्यक्तीमध्ये मानसिक विकाराची शक्यता वाटते, त्यांना त्या व्यक्तीला मदत करण्यासाठी प्रथमोचाराची माहिती असणे आवश्यक असते.
• शाळांमध्ये काम करणाऱ्या व्यक्तींना विद्यार्थ्यांमध्ये मानसिक आरोग्याचे लक्षण ओळखण्यासाठी आणि त्यांना मदत करण्यासाठी प्रथमोचाराची गरज असू शकते.
• कार्यस्थळावर मानसिक अनारोग्याचे लक्षणे ओळखण्यासाठी आणि कर्मचार्‍यांना मदत करण्यासाठी प्रथमोचार आवश्यक ठरू शकतो.
• जे समाजातील विविध गटांशी कार्य करतात, त्यांना मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे त्वरित निदान करून योग्य सेवा देण्यासाठी प्रथमोचाराची माहिती असणे आवश्यक असते.
• आपत्ती व्यवस्थापन, आपत्कालीन स्थिती किंवा सामाजिक सेवांमध्ये कार्य करणाऱ्या स्वयंसेवकांना मानसिक आरोग्याच्या बाबतीत प्राथमिक मदत करण्यासाठी प्रथमोचाराची आवश्यकता असते.

      मानसिक प्रथमोचारामुळे या सर्व गटांना मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे योग्य निदान करून योग्य मार्गदर्शन मिळू शकते.

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार खालील परिस्थितींमध्ये पुरवायची असते:

• जर एखाद्या व्यक्तीमध्ये मानसिक विकारांच्या लक्षणांचे प्रारंभिक संकेत दिसू लागले, जसे की दीर्घकालीन तणाव, नैराश्य, चिंता, चिडचिड, झोपेच्या समस्या, किंवा आत्महत्या विचार, अशा वेळी त्वरित प्रथमोचाराची गरज असते.
• एखाद्या व्यक्तीने अचानक मानसिक आरोग्याची तीव्र समस्या दर्शवली, जसे की तीव्र आत्महत्या विचार, हिंसात्मक वर्तन, किंवा तीव्र भावनिक संकट, तर त्वरित प्रथमोचार आवश्यक आहे.
• नैसर्गिक आपत्ती, युद्ध, अपघात, किंवा इतर संकटांनंतर, जेव्हा लोकांना तीव्र मानसिक त्रासाचा अनुभव होऊ शकतो, त्यावेळी प्रथमोचाराची आवश्यकता असते.
• दीर्घकाळ ताण किंवा तणावाखाली असलेल्या व्यक्तींना, जसे की आर्थिक संकट, कौटुंबिक समस्या, किंवा नोकरीत अडचणी, त्यांना प्रथमोचाराची मदत मिळणे महत्त्वाचे असते.
• जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला प्रथमच मानसिक आरोग्याबद्दल चिंता निर्माण होते, तेव्हा निदानाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर प्रथमोचाराची गरज असू शकते.
• जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला मानसिक आरोग्य सेवेबद्दल माहिती हवी असते किंवा कुठे आणि कसे मदत घ्यावी हे समजत नसते, तेव्हा प्रथमोचार दिला जाऊ शकतो.

प्रथमोचाराच्या माध्यमातून व्यक्तींना त्यांच्या मानसिक आरोग्याच्या स्थितीचे त्वरित निदान करून योग्य उपचाराच्या दिशेने मार्गदर्शन केले जाते.

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार खालील व्यक्ती देऊ शकतात:

1. मानसशास्त्रज्ञ (Psychologists): व्यावसायिक मानसशास्त्रज्ञ मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे निदान आणि उपचार करण्यात तज्ञ असतात. ते प्रथमोचार देऊ शकतात आणि रुग्णांना पुढील उपचारांसाठी मार्गदर्शन करू शकतात.
2. समुपदेशक (Counselors): प्रशिक्षित समुपदेशक, विशेषतः मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रात कार्यरत असलेले, प्रथमोचार देऊ शकतात. ते लक्षणे ओळखून रुग्णांना योग्य मदत मिळविण्यात मदत करतात.
3. मनोचिकित्सक (Psychiatrists): मनोचिकित्सक, जे वैद्यकीय डॉक्टर असतात, ते मानसिक विकारांचे निदान, औषधोपचार, आणि प्रथमोचार देऊ शकतात.
4. सामाजिक कार्यकर्ते (Social Workers): विशेषतः मानसिक आरोग्याशी संबंधित सामाजिक कार्यकर्ते, मानसिक समस्यांचे प्राथमिक निदान आणि प्रथमोचार देऊ शकतात.
5. प्राथमिक आरोग्य सेवा प्रदाते (Primary Care Providers): डॉक्टर, नर्स, आणि इतर आरोग्य सेवा प्रदाते, जे प्राथमिक आरोग्य सेवा देतात, ते प्रथमोचार देऊ शकतात आणि व्यक्तींना मानसिक आरोग्य सेवा मिळवण्यासाठी मार्गदर्शन करू शकतात.
6. शिक्षक आणि शाळेतील समुपदेशक (School Counsellors): शाळेतील शिक्षक आणि समुपदेशक मुलांच्या मानसिक आरोग्याशी संबंधित समस्या ओळखून त्यांना प्रथमोचार देऊ शकतात.
7. समुदाय सेवा कर्मचारी (Community Service Workers): समुदायाच्या पातळीवर कार्य करणारे कर्मचारी, जे मानसिक आरोग्याशी संबंधित सेवांमध्ये गुंतलेले असतात, ते प्रथमोचार देऊ शकतात.
8. स्वयंसेवक आणि मदतनीस (Volunteers and Support Workers): प्रशिक्षित स्वयंसेवक आणि मदतनीस, विशेषतः आपत्ती व्यवस्थापन किंवा सामाजिक सेवांमध्ये कार्यरत असलेले, प्रथमोचार देऊ शकतात.

हे सर्व व्यावसायिक आणि मदतनीस योग्य प्रशिक्षण घेतल्यास प्रथमोचार देऊ शकतात, ज्यामुळे व्यक्तींना मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे त्वरित निदान करून योग्य उपचार घेण्याची संधी मिळते.

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार देण्याचे टप्पे:

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार देण्यासाठी look, listen, and link या तीन टप्प्यांचा वापर करता येतो. प्रत्येक टप्पा मानसिक आरोग्याच्या समस्येच्या त्वरित निदान आणि मदतीसाठी महत्त्वाचा आहे.

अ. Look (पहाणे): Look हा टप्पा मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे प्राथमिक लक्षणे ओळखण्यासाठी आणि व्यक्तीच्या वर्तनाची आणि भावनिक स्थितीची काळजीपूर्वक निरीक्षण करण्यासाठी वापरला जातो. या टप्प्यातील तपशील खालीलप्रमाणे:

1. वर्तनाचे निरीक्षण करणे: व्यक्तीच्या दैनंदिन वर्तनात झालेल्या कोणत्याही बदलांकडे लक्ष द्या. उदाहरणार्थ, जर व्यक्ती नेहमीपेक्षा जास्त एकटी राहू लागली असेल, सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होणं कमी केलं असेल, किंवा आक्रमक किंवा चिडचिड होऊ लागली असेल. व्यक्तीचे त्याच्या आवडीच्या किंवा नियमित कृतीकार्यामध्ये रस कमी होत असल्याचे लक्षात येत असेल, जसे की काम, शौक, किंवा सामाजिक संवाद.
2. भावनिक स्थितीचे निरीक्षण करणे: व्यक्तीची भावनिक स्थिती अस्थिर असल्याचे दिसत असेल, जसे की तीव्र उदासीनता, तणाव, किंवा चिंता. अशा परिस्थितीत व्यक्तीला भावनिक त्रास सहन करताना दिसेल. व्यक्तीला दीर्घकाळ उदास वाटत असल्यास, किंवा तणाव, भीती, आणि चिंता सतत जाणवत असल्यास त्याकडे लक्ष द्या.
3. शारीरिक लक्षणांचे निरीक्षण करा: व्यक्तीच्या शारीरिक आरोग्यातील अचानक बदल, जसे की वजन कमी होणे, झोपेच्या समस्या, किंवा थकवा, हे मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचे संकेत असू शकतात. काही मानसिक समस्यांमुळे व्यक्तीला शारीरिक वेदना किंवा अस्वस्थता जाणवू शकते, जसे की डोकेदुखी, पोटात दुखणे, किंवा इतर शारीरिक त्रास.
4. परिस्थितीचे निरीक्षण करा: एखादी व्यक्ती मानसिक समस्यांमुळे तिच्या आवडीच्या परंपरा किंवा सवयींमध्ये बदल करते आहे का? किंवा काही विशिष्ट काळातच समस्या जाणवतात का? व्यक्तीच्या आसपासची परिस्थिती, जसे की तणावपूर्ण नोकरी, वैयक्तिक संबंधातील ताण, किंवा इतर बाह्य घटक यांचा व्यक्तीवर कसा परिणाम होतो आहे याकडे लक्ष देणे.
5. समस्यांचे संकेत ओळखणे: जर एखादी व्यक्ती अतिशय गंभीर मानसिक समस्यांचे संकेत देत असेल, जसे की आत्महत्या विचार, तीव्र भावनिक संकट, किंवा हिंसक वर्तन, तर त्वरित मदतीची गरज आहे हे ओळखा.

Look टप्प्यात, मानसिक आरोग्याच्या समस्या ओळखण्यासाठी साक्षात्कार आणि सहानुभूतीची आवश्यकता असते. या टप्प्यात व्यक्तीचे वर्तन, भावनिक स्थिती, आणि परिस्थिती काळजीपूर्वक पाहून त्याला योग्य मदत मिळवण्यासाठी पुढील टप्प्याकडे नेले जाते.

ब. Listen (ऐकणे): Listen टप्पा मानसशास्त्रीय प्रथमोचारात अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण या टप्प्यात आपण व्यक्तीच्या भावनांना आणि विचारांना सहानुभूतीने आणि लक्षपूर्वक ऐकतो. यामुळे व्यक्तीला आपले अनुभव आणि चिंता व्यक्त करण्यासाठी एक सुरक्षित वातावरण मिळते. या टप्प्यात काय करावे याचे विवेचन खालीलप्रमाणे आहे:

1. सहानुभूतीने ऐकणे: व्यक्तीला तिचे विचार आणि भावना मोकळेपणाने व्यक्त करू द्या. तिला अडथळा आणू नका किंवा त्वरित सल्ला देऊ नका. त्यांच्या भावनांबद्दल परानुभूती दाखवा. "मी तुझ्या जागी असतो तर मलाही असेच वाटले असते," असे काही म्हणू शकता, ज्यामुळे त्यांना समजून घेतल्याचा अनुभव येतो.
2. चर्चेला प्रोत्साहन द्या: जर काही अस्पष्ट असेल तर प्रश्न विचारून अधिक माहिती मिळवा. "तुम्हाला नेमके काय वाटत आहे?" किंवा "हे कधीपासून चालू आहे?" असे प्रश्न विचारू शकता. त्यांच्या भावनांची खोली समजून घ्या, ते खरोखरच काय अनुभवत आहेत हे जाणून घेण्यासाठी त्यांना विचारलेले प्रश्न खोलवर जातील.
3. जागा आणि वेळ द्या: व्यक्तीला आपले अनुभव आणि भावना व्यक्त करण्यासाठी पुरेसा वेळ द्या. घाई करून त्यांच्या विचारांना बाहेर पडण्यास मदत करा. त्यांना त्यांचे विचार आणि भावना स्पष्टपणे मांडण्यासाठी प्रोत्साहन द्या. "तुम्हाला असे का वाटते?" किंवा "तुमच्या दृष्टिकोनातून हे कसे दिसते?" असे प्रश्न विचारू शकता.
4. न्याय न करता ऐकणे: त्यांच्या अनुभवांबद्दल निर्णय न घेता ऐकणे खूप महत्त्वाचे आहे. "असे का वाटते?" किंवा "तुम्ही असे का केले?" असे प्रश्न टाळा, जे निर्णय घेतल्यासारखे वाटू शकते. त्यांचे अनुभव अशक्य किंवा अतर्क्य वाटल्यासही त्यांना आपले विचार मांडू द्या. प्रत्येक व्यक्तीचे अनुभव आणि भावनांची ओळख वेगवेगळी असते.
5. भावनांचा आदर करा: त्यांच्या भावना वैध आहेत हे दर्शवा. जरी त्या भावना तुम्हाला अयोग्य किंवा अतिशयोक्तीपूर्ण वाटल्या तरी त्या व्यक्तीसाठी त्या खऱ्या आहेत. जर व्यक्ती असुरक्षितता, भीती, किंवा अनिश्चितता व्यक्त करत असेल, तर त्यांचे ऐकून त्यांना सुरक्षिततेची भावना द्या.
6. भावनिक समर्थन द्या: त्यांच्या समस्या ओळखून, आपण त्यांच्या बाजूने आहात असे आश्वासन द्या. "तुम्ही एकटे नाही आहात," किंवा "मी इथे तुमच्यासाठी आहे," असे शब्द वापरा. त्यांच्या समस्यांवर काम करताना धैर्य दाखवा आणि त्यांना धैर्य देण्यासाठी प्रेरित करा.

Listen टप्प्यात, व्यक्तीला त्यांच्या अनुभवांबद्दल मोकळेपणाने बोलू देणे, त्यांचे ऐकून घेणे, आणि त्यांना न्याय न देता, समजून घेतल्याचा अनुभव देणे, हे मानसशास्त्रीय प्रथमोचारात महत्त्वाचे आहे. या टप्प्यात व्यक्तीला सहानुभूती आणि आधार मिळतो, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या समस्यांबद्दल अधिक बोलण्याची प्रेरणा मिळते.

क. Link (जोडणे): Link हा टप्पा मानसशास्त्रीय प्रथमोचाराचा शेवटचा आणि अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीला योग्य मदत, संसाधने, आणि तज्ञांशी जोडले जाते. या टप्प्यात काय करावे याचे विवेचन खालीलप्रमाणे आहे:

1. योग्य मदतीशी संपर्क साधा: जर एखाद्या व्यक्तीला मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचा सामना करावा लागत असेल, तर त्यांना योग्य तज्ञांशी संपर्क साधण्यास मदत करा. यामध्ये समुपदेशक, मानसशास्त्रज्ञ, मनोचिकित्सक, किंवा मानसिक आरोग्य सेवा प्रदाते समाविष्ट असू शकतात. आपल्या परिसरातील मानसिक आरोग्य सेवा केंद्रे, क्लिनिक्स, किंवा सपोर्ट ग्रुप्सबद्दल माहिती द्या. व्यक्तीला त्याठिकाणी पोहोचण्यास मार्गदर्शन करा.
2. हेल्पलाइन संसाधनांची ओळख करून द्या: जर व्यक्तीला तात्काळ मदतीची गरज असेल, तर आपत्कालीन हॉटलाइन नंबर, 24/7 हेल्पलाइन, किंवा स्थानिक आपत्कालीन सेवा पुरवणार्‍या संसाधनांची माहिती देणे. व्यक्तीला ऑनलाइन संसाधने, मदत गट, किंवा मानसिक आरोग्याबद्दल माहिती मिळवण्यासाठी योग्य वेबसाइट्स आणि अॅप्स यांची ओळख करून द्या.
3. समर्थन गटांशी जोडणे: व्यक्तीला त्यांच्या समस्यांबद्दल बोलण्यासाठी आणि समर्थन मिळवण्यासाठी समर्थन गटांशी (Support Groups) जोडणे खूप फायदेशीर ठरू शकते. यामध्ये समान समस्यांचा सामना करणाऱ्या लोकांसोबत त्यांचे अनुभव शेअर करण्याची संधी मिळते. आपल्या परिसरातील मानसिक आरोग्य सेवा पुरवणाऱ्या सामाजिक संस्था किंवा स्वयंसेवी गटांशी संपर्क साधण्यासाठी व्यक्तीला मार्गदर्शन करा.
4. फॉलो-अपची योजना तयार करा: व्यक्तीने संपर्क साधल्यानंतर त्यांची स्थिती कशी आहे हे जाणून घ्या. त्यांच्या उपचार आणि मदतीचा पाठपुरावा करा, आणि त्यांना आवश्यक असल्यास अधिक मदत मिळवण्यासाठी प्रोत्साहित करा. जर व्यक्तीला दीर्घकालीन मानसिक आरोग्य सेवांची आवश्यकता असेल, तर त्यांना त्या सेवांशी जोडून ठेवा.
5. संवेदनशीलतेने मार्गदर्शन करा: मदतीचे पर्याय समजावून सांगताना संवेदनशीलता आणि सहानुभूती दाखवा. व्यक्तीला योग्य पर्याय निवडण्यासाठी मदत करा, पण शेवटी त्यांचा निर्णय स्वातंत्र्य द्या. व्यक्तीच्या सुरक्षेची काळजी घेणे आवश्यक आहे, विशेषतः जर ते ताण किंवा हिंसक वर्तनाच्या स्थितीत असतील तर. त्यांच्या गोपनीयतेचा आदर करा आणि सुरक्षिततेच्या दृष्टीने आवश्यक ती मदत मिळवून द्या.
6. उपचाराच्या पर्यायांची माहिती द्या: मानसिक आरोग्याच्या विविध उपचार पर्यायांची माहिती द्या, जसे की समुपदेशन, थेरपीचे प्रकार (CBT, DBT), औषधोपचार, इ. व्यक्तीला त्याच्या समस्यांच्या अनुरूप योग्य उपचार निवडण्यासाठी मार्गदर्शन करा. व्यक्तीला स्वतःची काळजी घेण्याचे महत्त्व समजावून सांगा, जसे की नियमित व्यायाम, पुरेशी झोप, आणि तणाव कमी करण्याच्या पद्धती.

Link टप्प्यात, व्यक्तीला त्यांच्या मानसिक आरोग्याच्या समस्यांसाठी योग्य मदत मिळवण्याची दिशा दाखवली जाते. हे तत्त्व त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी, योग्य उपचार मिळवण्यासाठी, आणि दीर्घकालीन मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी आवश्यक संसाधनांशी जोडले जाते.

समारोप:

मानसशास्त्रीय प्रथमोचार हा मानसिक आरोग्याच्या तातडीच्या संदर्भात प्रथमोचाराची एक पद्धत आहे, ज्याचे उद्दिष्ट व्यक्तींना त्वरित, सहानुभूतीपूर्वक आणि प्रभावी मदत प्रदान करणे आहे. व्यक्तींना मानसिक व शारीरिक सुरक्षा मिळवून देणे आणि त्यांची स्थिती स्थिर करणे. तातडीची मदत मिळवण्यासाठी आणि उपचार घेण्यासाठी योग्य संसाधने आणि संपर्क साधणे. ही उद्दिष्टे साध्य  करण्यासाठी मानसशास्त्रीय प्रथमोचार दिला जातो. यामध्ये Look (पहाणे), Listen (ऐकणे) आणि Link (जोडणे) ही मुख्य तत्त्वे आहेत. मानसशास्त्रीय प्रथमोचार व्यक्तीला मानसिक आरोग्याच्या समस्यांच्या तातडीच्या स्थितीत त्वरित मदत प्रदान करण्याची पद्धत आहे. याचे उद्दिष्ट व्यक्तीच्या सुरक्षेची, स्थिरतेची, आणि मानसिक स्वास्थ्याची काळजी घेणे आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Brymer, M. J., Jacobs, A., Layne, C. M., Pynoos, R. S., Ruzek, J. I., & Steinberg, A. M. (2006). Psychological first aid: A brief guide for fieldworkers. National Centre for PTSD.

Mott, S. H., & Becker, M. (2017). A systematic review of psychological first aid in disaster settings: A public health perspective. Disaster Medicine and Public Health Preparedness, 11(5), 588-597.

National Child Traumatic Stress Network. (2006). Psychological first aid: Field operations guide.

Shultz, J. M., & Forbes, D. (2016). Psychological first aid: An evidence-informed approach to the delivery of support in the immediate aftermath of disaster and trauma. Disaster Health, 3(1), 1-8.

Wessely, S., & Mason, J. (2018). Psychological first aid: The need for evidence-based practice. The Lancet Psychiatry, 5(9), 719-720.

World Health Organization. (2011). Psychological first aid: Guide for field workers.

दाभोळकर, हमीद (2024). भावनिक प्रथमोचार घरच्याघरी, राजहंस प्रकाशन

देशपांडे, प्रतिभा (2022). सर्वासाठी मानसिक प्रथमोपचार, सकाळ प्रकाशन