अहंगंड | superiority complex

अहंगंड (superiority complex)

कपिल हा एक हुशार आणि यशस्वी विद्यार्थी होता. तो आपल्या शाळेत नेहमीच उत्कृष्ट गुण मिळवत राहिल्याने त्याच्या शिक्षक व पालकांनी त्याचे कौतुक केले. यशाच्या या सततच्या अनुभवांमुळे कपिलमध्ये स्वतःबद्दल एक दुराग्रह अभिमान निर्माण झाला. त्याला असे वाटू लागले की तो इतर विद्यार्थ्यांपेक्षा अधिक हुशार आणि सक्षम आहे.

कपिलच्या आत्मविश्वासाने आणि यशाने सुरुवातीला त्याला प्रगती साधण्यास मदत केली, परंतु लवकरच त्याने आपल्या श्रेष्ठत्वाचा अभिमान बाळगायला सुरुवात केली. त्याने इतर विद्यार्थ्यांच्या क्षमतांना कमी लेखले, त्यांच्या मतांना आणि विचारांना महत्त्व देणे सोडून दिले. कपिल इतरांशी संवाद साधताना अनेकदा त्यांना कमी लेखण्याची किंवा त्यांच्यावर वर्चस्व गाजवण्याची प्रवृत्ती दाखवत असे. तो सतत स्वतःला सर्वांत श्रेष्ठ मानू लागला आणि त्याला इतरांची गरज नसल्याचे सांगत असे आणि ही शाळा त्याच्या लायकीची नाही असेही म्हणत असे.

कपिलच्या या वर्तनामुळे त्याच्या मित्रांनी त्याच्यापासून अंतर ठेवले. त्याच्या अहंकारी वृत्तीमुळे त्याला इतरांशी चांगले संबंध ठेवणे कठीण गेले. शिक्षणाच्या पुढच्या टप्प्यात, जेव्हा तो कॉलेजमध्ये गेला, तेव्हा त्याला असे लक्षात आले की तो इतरांपेक्षा फार वेगळा नाही. कॉलेजमध्ये इतरही हुशार आणि सक्षम विद्यार्थी होते, ज्यांच्याशी तुलना केल्यावर कपिलला कमीपणा जाणवू लागला.

या वेळी, कपिलच्या अहंगंडामुळे तो इतरांशी सल्ला घेण्यास आणि मदत स्वीकारण्यास तयार नव्हता. त्यामुळे त्याच्या अभ्यासात तो मागे पडू लागला. पूर्वीच्या यशामुळे निर्माण झालेला गर्व आता त्याच्या अपयशाचे कारण ठरू लागला.

कपिलला एके दिवशी आपल्या मित्रांशी आणि प्राध्यापकांशी संवाद साधताना आपली चूक लक्षात आली. त्याने आत्मपरीक्षण केले आणि ओळखले की त्याच्या अहंगंडामुळेच तो आज एकटा आणि असमाधानी झाला आहे. त्याने आपल्या वर्तनात बदल करण्याचा निश्चय केला आणि इतरांच्या विचारांचा आदर करायला सुरुवात केली. हळूहळू त्याने पुन्हा नवीन मित्र बनवले आणि अभ्यासातही प्रगती केली.

कपिलच्या कथेतून हेलक्षात येते की अहंगंड हा जरी सुरुवातीला यशस्वी होण्यासाठी प्रेरक ठरला तरी, शेवटी तो एक व्यक्तीला तिच्या खऱ्या क्षमता ओळखण्यात अडथळा आणतो. आत्मपरीक्षण, इतरांबद्दल आदर, आणि नम्रता यांचा स्वीकार केल्यानेच खऱ्या अर्थाने व्यक्तीस यश आणि समाधान मिळू शकते.

अहंगंड (superiority complex)

"अहंगंड" किंवा "superiority complex" ही मानसशास्त्रातील अशी एक संकल्पना आहे, ज्यामुळे व्यक्तीला स्वतःच्या गुणांबद्दल अतिशय अभिमान किंवा गर्व वाटतो, आणि ती व्यक्ती स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ समजू लागते. या संकल्पनेची मुळं सिगमंड फ्रॉइडच्या मानसशास्त्रात आणि त्यानंतर अल्फ्रेड अ‍ॅडलरच्या कार्यात आहेत. एखाद्या व्यक्तीला हे सिद्ध करावे लागते की तो प्रत्यक्षात आहे त्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे तेंव्हा अहंगंडाची भावना उद्भवते असे अ‍ॅडलरचे म्हणणे होते. अ‍ॅडलरच्या मते, अहंगंड व्यक्तीच्या अंतर्गत असुरक्षितता किंवा कमी आत्मसन्मानाची प्रतिक्रिया असू शकते. त्यामुळे, त्यांना सतत इतरांवर प्रभाव पाडण्याची किंवा त्यांच्यावर वर्चस्व ठेवण्याची आवश्यकता वाटते.

'If you're the smartest person in the room, you are in the wrong room.'

वरील म्हणी प्रमाणे अहंगंड असलेल्या व्यक्तीला सतत इतरांपेक्षा श्रेष्ठ असल्याचा भास होतो. हा अभिमान स्वतःच्या क्षमतांवर अवास्तव विश्वास ठेवण्यामुळे निर्माण होतो आणि त्यामुळे त्यांना इतरांच्या भावना, क्षमता, किंवा विचारांचा सन्मान करण्यास अडचण होते. हा कॉम्प्लेक्स काही वेळा व्यक्तीच्या कमी आत्मसन्मानामुळे किंवा अपयशाच्या भीतीमुळे होतो, जेव्हा ते स्वतःच्या कमकुवतपणाला झाकण्यासाठी कृत्रिम अभिमान बाळगतात.

अहंगंडाच्या मुळाशी असलेली कारणे:

अहंगंडाच्या मुळाशी अनेक मानसिक, सामाजिक, आणि पर्यावरणीय कारणे असू शकतात. या कारणांमुळे व्यक्तीला स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ समजण्याची भावना निर्माण होते. खाली काही महत्त्वाची कारणे दिली आहेत:

• अहंगंड हा अनेकदा न्यूनगंडाची प्रतिक्रिया असते. व्यक्ती जेव्हा स्वतःला कमी समजते किंवा त्यांच्या क्षमतांबद्दल शंका घेते, तेव्हा ती त्या असुरक्षिततेला झाकण्यासाठी अतिशयोक्त श्रेष्ठतेचा भाव स्वीकारते.
• बालपणात मिळालेली अतिप्रशंसा, किंवा उलटपक्षी सततची टीका, या दोन्ही गोष्टी अहंगंडाला कारणीभूत ठरू शकतात. अतिप्रशंसा केल्यास, मुलांमध्ये इतरांपेक्षा श्रेष्ठ असल्याची भावना निर्माण होऊ शकते. तसंच, सततची टीका किंवा दुर्लक्ष झाल्यास, ते स्वतःला उभं करण्यासाठी कृत्रिम गर्व बाळगू शकतात.
• कुटुंबातील वर्तन, जसे की मुलांना इतरांपेक्षा श्रेष्ठ समजण्याचे शिक्षण देणे किंवा त्यांना सतत इतरांच्या तुलनेत अधिक महत्व देणे, यामुळे अहंगंडाची भावना निर्माण होऊ शकते.
• ज्या समाजात श्रेष्ठत्वाचे महत्त्व दिले जाते किंवा ज्या समाजात स्पर्धात्मक वातावरण असते, तिथे अहंगंड विकसित होण्याची शक्यता अधिक असते. व्यक्तींना त्यांच्या समाजातील मानदंडानुसार यशस्वी होण्याची इच्छा असते, आणि जर ती इच्छा पूर्ण झाली नाही, तर ते श्रेष्ठतेचा मुखवटा घालू लागतात.
• काही व्यक्तींना अपयशाची तीव्र भीती असते, त्यामुळे ते आपल्या असुरक्षिततेला झाकण्यासाठी स्वतःला मोठं दाखवतात. त्यांना अपयश स्वीकारणे कठीण वाटते, म्हणून ते आपल्या क्षमतांना अवास्तव प्रमाणात मोठं करून दाखवतात.
• कमी आत्मसन्मान असलेल्या व्यक्तींना अनेकदा त्यांच्या आत्ममूल्याची जाणीव नसते. यामुळे, ते इतरांपेक्षा अधिक योग्य असल्याची भावना निर्माण करतात आणि या प्रक्रियेत अहंगंड विकसित होतो.
• पूर्वीचे यश, विशेषतः जेव्हा ते सतत आणि इतरांपेक्षा जास्त मिळालेले असते, तेव्हा व्यक्तीला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ असल्याचा भास होऊ शकतो. त्याचप्रमाणे, पूर्वीच्या अपयशाने व्यक्तीला कमी समजण्याचा त्रास होतो आणि ती व्यक्ती कृत्रिम श्रेष्ठता निर्माण करण्याचा प्रयत्न करू शकते.
• काहीवेळा समाजात ठराविक गटाबद्दल असलेल्या स्टीरियोटाइप्समुळे देखील अहंगंड विकसित होऊ शकतो. उदा., जर एखाद्या गटाला श्रेष्ठ मानले जात असेल, तर त्या गटातील व्यक्ती स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ मानण्याची प्रवृत्ती बाळगू लागतात.

अशा कारणांमुळे व्यक्तीच्या मानसिकतेत आणि वर्तनात अहंगंड निर्माण होऊ शकतात. त्याचप्रमाणे, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की अहंगंडाच्या पाठीमागे असलेली कारणे प्रत्येक व्यक्तीमध्ये वेगवेगळी असू शकतात.

अहंगंड असलेल्या व्यक्तींची गुणवैशिष्टे:

अहंगंड असलेल्या व्यक्तींमध्ये काही विशिष्ट गुणवैशिष्टे दिसून येतात. या व्यक्तींच्या वर्तनात आणि विचारांत काही वैशिष्ट्यपूर्ण लक्षणे आढळतात:

• या व्यक्तींना स्वत:च्या क्षमतांबद्दल अतिशय अभिमान वाटत असतो आणि ते स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ समजत असतात.
• त्यांना इतरांच्या मतांना, भावनांना, आणि विचारांना मान देण्यात अडचण येते, इतरांच्या मतांचा त्यांच्या लेखी किंमत नसते.
• हे लोक त्यांच्या यश, कौशल्ये, किंवा संपत्तीबद्दल अतिशयोक्तीपूर्ण दावा करतात, जे खरे नसले तरी ते त्यावर ठाम राहतात.
• इतरांच्या यशामुळे किंवा प्रगतीमुळे त्यांना असुरक्षितता जाणवू शकते, त्यामुळे ते इतरांच्या यशाला कमी लेखण्याचा नेहमी प्रयत्न करतात.
• त्यांना इतरांकडून प्रशंसा किंवा मान्यता मिळवण्यासाठी सतत प्रयत्न करावे लागतात, कारण त्यांना आपल्या वर्चस्वाची जाणीव सतत हवी असते.
• या व्यक्तींना इतरांवर प्रभाव पाडण्याची तीव्र इच्छा असते, जसे की त्यांच्या वर्तनातून किंवा बोलण्यातून ते आपल्या श्रेष्ठत्त्वाची सतत जाणीव करून देण्याचा प्रयत्न करत असतात.
• अहंगंडामुळे त्यांचे सामाजिक संबंध तणावग्रस्त होऊ शकतात, कारण त्यांना इतरांसोबत समान पातळीवर राहणे कठीण जाते.
• ते जरी स्वतःला अतिशय दृढ आणि आत्मविश्वासी दाखवण्याचा प्रयत्न करत असले तरी ते अनेकदा इतरांच्या टीकेबद्दल अत्यंत संवेदनशील असतात.
• या व्यक्तींना स्वतःच्या दोषांचा स्वीकार करणे कठीण असते, आणि त्यांना त्यांच्या अपयशांसाठी इतरांना जबाबदार ठरवण्याची प्रवृत्ती असते.

या गुणवैशिष्ट्यांमुळे अशा व्यक्तींना त्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवनात समस्या निर्माण होऊ शकतात, विशेषतः जेव्हा त्यांच्या वर्तनामुळे इतरांशी त्यांचे संबंध बिघडतात.

अहंगंड यापासून बचाव कसा करत येईल?

अहंगंड यापासून बचाव करण्यासाठी काही उपाय आणि तंत्रांचा अवलंब करणे आवश्यक आहे. या तंत्रांनी व्यक्तीला नम्रता, आत्मपरीक्षण, आणि इतरांबद्दल आदर यांचा स्वीकार करण्यात मदत होऊ शकते. खाली काही महत्त्वपूर्ण उपाय दिले आहेत:

• नियमितपणे आपल्या विचारांचा, वर्तनाचा, आणि कृतींचा आढावा घ्या. स्वतःला विचारा की, आपण इतरांशी कसे वागत आहोत? आपण इतरांच्या भावनांचा आणि मतांचा आदर करतो का? यामुळे आपल्या अहंकाराची जाणीव होऊ शकते.
• आपले गुण, दोष, आणि क्षमता यांची योग्य ओळख निर्माण करा. स्वतःबद्दल अधिक आत्मजागरूक व्हा आणि आपल्या क्षमतांबद्दल वास्तववादी दृष्टिकोन ठेवा.
• इतरांच्या मतांचा, अनुभवांचा, आणि विचारांचा आदर करा. इतरांच्या दृष्टिकोनातून विचार करण्याचा प्रयत्न करा आणि आपल्या विचारांशी त्यांची तुलना करा. यामुळे आपली विचारधारा अधिक विस्तृत होईल.
• आपल्या जीवनातील यश, गुण, आणि संधींसाठी आभार व्यक्त करा. आभार व्यक्त करणे अहंकार कमी करण्यास मदत करते आणि आपल्याला इतरांकडून मिळालेल्या मदतीची जाणीव करून देते.
• आपण सर्वकाही जाणतो किंवा सगळ्यात श्रेष्ठ आहोत असे मानण्याऐवजी, नेहमीच नवीन गोष्टी शिकण्याची तयारी ठेवा. आपल्या ज्ञानात वाढ करण्यासाठी आणि स्वतःला सुधारण्यासाठी सतत प्रयत्न करा.
• आपल्या कमकुवतपणा आणि चुका मान्य करा. यामुळे आपल्या व्यक्तिमत्त्वात नम्रता आणि वास्तविकता येईल. स्वतःच्या चुकांवर काम करून त्यांना सुधारण्याचा प्रयत्न करा.
• इतरांशी तुलना करणे टाळा, कारण यामुळे अहंगंड वाढू शकतो. प्रत्येकाची परिस्थिती, अनुभव, आणि क्षमतांमध्ये फरक असतो, त्यामुळे स्वतःचा मार्ग आणि प्रगतीवर लक्ष केंद्रित करा.
• ज्या व्यक्ती आपल्याला वास्तविकता दाखवू शकतात आणि आपल्याला नम्रतेची जाणीव करून देतात, अशा लोकांशी संबंध ठेवा. सकारात्मक आणि सन्मानपूर्वक नातेसंबंध आपल्याला अहंगंडापासून वाचवू शकतात.
• आपल्या जवळच्या मित्रांपासून आणि सहकाऱ्यांपासून प्रामाणिक अभिप्राय घ्या. इतरांच्या दृष्टीकोनातून आपल्याला आपले वर्तन कसे दिसते हे जाणून घ्या, आणि त्यानुसार स्वतःला सुधारण्याचा प्रयत्न करा.
• काही वेळा अहंगंड तणाव आणि असुरक्षिततेचे परिणाम म्हणून उद्भवतो. ध्यान, योग, किंवा अन्य तंत्रांचा अवलंब करून तणाव कमी करा आणि आपल्या असुरक्षिततेला ओळखा.
• जर अहंगंड खूप तीव्र असेल आणि आपल्या जीवनावर नकारात्मक परिणाम करत असेल, तर समुपदेशन किंवा मानसोपचाराची मदत घ्या. मानसोपचार तज्ञ आपल्याला आपल्या विचारांना आणि भावनांना समजून घेण्यास आणि त्यांना सकारात्मक मार्गावर आणण्यास मदत करू शकतात.

समारोप:

    हे उपाय आपल्या दैनंदिन जीवनात अवलंबून अहंगंडापासून बचाव करण्यास मदत करू शकतात, ज्यामुळे व्यक्तिमत्त्वात नम्रता, संतुलन, आणि वास्तविकता येऊ शकते. व्यक्ती म्हणून वाईट गोष्टी आपल्याकडे मुळात असतातच, पण चांगल्या गोष्टी अंगी बानविण्यासाठी आयुष्यात कायम झिजावं लागतं. हा चांगुलपणा जपण्यासाठी धीर आणि संयमाची गरज असते. धीर हा गुण आपला उतावीळपणा कमी करतों तर संयम आपल्यातला अहंगंड कमी करतो. तर चांगला माणूस होण्यासाठी वेळेची ही किंमत मोजायला काय हरकत आहे? वरील ओळी आपणास अहंगंड यापासून दूर ठेवण्यास आणि सुजाण नागरिक बनण्यास मदतगार ठरतील. 

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)