किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

 किट्टी जेनोविस | Kitty Genovese: Case of bystander effect

किट्टी जेनोविस, ही एक 28 वर्षीय महिला, जी 1964 मध्ये न्यू यॉर्क शहरात जिचा खून झाला, ह्या केसने मानसशास्त्राच्याच्या इतिहासात एक अत्यंत कुपरिचित केस म्हणून स्थान मिळवले आहे, विशेषतः सामाजिक वर्तन आणि साक्षीदार हस्तक्षेपाच्या अध्ययनात.  किट्टी जेनोविसवर सुमारे 30 मिनिटांच्या कालावधीत हल्ला झाला आणि अनेक वेळा चाकूने वार करण्यात आले. तिच्या वारंवार मदतीच्या आर्त आव्हानांनंतर, पोलिसांच्या प्रारंभिक अहवालानुसार 38 साक्षीदारांनी हल्ल्याचा काही भाग पाहिले किंवा ऐकले होते, तरीही कोणत्याही व्यक्तीने हस्तक्षेप केला नाही किंवा पोलिसांना वेळेत कॉल केला नाही ज्यामुळे तिचा मृत्यू टाळता आला असता. या घटनेमुळे "दर्शक प्रभाव" सामाजिक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात या वर्तनाची ओळख झाली, ज्यामध्ये जितके जास्त लोक उपस्थित असतात तेंव्हा पीडितांना मदत करण्याची शक्यता कमी असते. या केसने मानसशास्त्रीय संशोधन आणि सार्वजनिक धोरणांवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकला, ज्यामुळे सामाजिक वर्तनाचे अधिक आकलन प्राप्त झाले आणि 911 सारख्या आपत्कालीन प्रतिसाद प्रणालींचा विकास झाला.

पार्श्वभूमी

13 मार्च 1964 रोजी, किट्टी जेनोविस जी बारटेंडर होती ती कामावरून पहाटे आपल्या न्यू यॉर्क क्यू गार्डन्स परिसरातील तिच्या अपार्टमेंट बिल्डिंगकडे परतत असताना विंस्टन मोस्लीने जो चोर आहे त्यांने तिच्यावर हल्ला केला. हल्ला दोन टप्प्यांत झाला, हा सुमारे 30 मिनिटे सुरु होता. सुरुवातीला, मोस्लीने जेनोविसला तिच्या अपार्टमेंट इमारतीच्या बाहेर रस्त्यावर चाकूने वार केले, ज्यामुळे ती मदतीसाठी ओरडली. अहवालानुसार, काही शेजाऱ्यांनी तिच्या ओरडण्याचा आवाज ऐकला होता, तरीही त्यांनी तात्काळ कारवाई केली नाही. पण प्रत्यक्षात एका शेजाऱ्याने हस्तक्षेप केल्याने मोस्लीने तात्पुरते पसार होऊन दहा मिनिटांनी परत येऊन पुन्हा हल्ला केला. तिच्यावर बलात्कार करून विंस्टन मोस्लीने चाकूने गंभीर हल्ला केल्यामुळे जेनोविसचा मृत्यू झाला.

विन्स्टन मोस्ली, हा एक 29 वर्षीय मॅनहॅटनचा मूळ रहिवासी, खुनानंतर सहा दिवसांनी एका घरफोडी दरम्यान त्याला अटक करण्यात आले. पोलिसांच्या ताब्यात असताना, त्याने जेनोविसला मारल्याची कबुली दिली. त्याच्या न्यायालयीन सुनावणीदरम्यान, मोस्लीला खुनाच्या आरोपात दोषी ठरवण्यात आले आणि त्याला फासीची शिक्षा सुनावण्यात आली. त्याची शिक्षा नंतर आमरण कारावासात बदलण्यात आली. 52 वर्षे कारावास भोगून मोस्ली 81व्या वर्षी तुरुंगात मृत्यूमुखी पडला. मानसोपचार तज्ञांनी त्यास पॅराफिलिया असल्याचे निदान केले होते, पॅराफिलिया म्हणजे कायदेशीर मान्यता असलेल्या मानवी जोडीदारांशिवाय अन्य कोणत्याही गोष्टीत यौन सुखात रस असणे. जेनोविसच्या अगोदर त्याने आणखी दोन महिलांना मारलेले होते असे पोलिस कारवाईत निदर्शनात आले होते.

"द न्यू यॉर्क टाइम्स"ने बातमी प्रकाशित केली की 38 साक्षीदारांनी हल्ल्याचे काही भाग पाहिले, पण हस्तक्षेप केला नाही किंवा पोलिसांना कॉल केला नाही. ही बातमी सार्वजनिकरित्या धक्का देणारी ठरली आणि आपत्कालीन परिस्थितीत सामाजिक जबाबदारी आणि मानवी वर्तनावर व्यापक चर्चा सुरू झाली. ही घटना सामाजिक मानसशास्त्रात संशोधनाचे केंद्र ठरली, विशेषतः साक्षीदार वर्तनाच्या अध्ययनात.

केसचे मानसशास्त्रीय मूल्यांकन

किट्टी जेनोविसची केस सामाजिक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण आहे कारण यामुळे "दर्शक प्रभाव" आणि "जबाबदारीची वाटणी" या संकल्पनांचा विकास झाला. दर्शक प्रभाव सुचवतो की आपत्कालीन परिस्थितीत जितके अधिक लोक उपस्थिती असतील, एखाद्या व्यक्तीस मदत मिळण्याची शक्यता कमी होते. संशोधक जॉन डार्ले आणि बिब लताने जेनोविसच्या प्रकरणानंतर या विषयाची तपासणी करण्यासाठी अनेक प्रयोग केले, ज्यामुळे असे आढळले की लोक जितके जास्त उपस्थित असतील आपत्कालीन परिस्थितींमध्ये हस्तक्षेप करण्याची शक्यता कमी असते कारण त्यांना वाटते की दुसरी व्यक्ती हस्तक्षेप करेल.

            या केसमुळे हे सिद्ध झाले की वैयक्तिक वैशिष्ट्ये नव्हे, तर परिस्थितीजन्य घटक आपत्कालीन परिस्थितीत वर्तनावर प्रभाव टाकू शकतात. यामुळे हे लक्षात येते की जेव्हा ते गुन्हा किंवा संकटात असलेल्या व्यक्तीचे साक्षीदार बनतात तेंव्हा लोक नेहमीच सामाजिक नियमानुसार वागतील अशी कल्पना खोटी ठरते. जेनोविसच्या केसने प्रेरित होऊन संशोधनाच्या निष्कर्षांचा उपयोग आपत्कालीन प्रतिसाद सुधारण्यासाठी आणि सार्वजनिक जागरूकता वाढवण्यासाठी व सक्रिय हस्तक्षेपास प्रोत्साहन देण्यासाठी करण्यात आलेली आहे.

तथापि, जेनोविसच्या केसच्या प्रारंभिक अहवालांवर अचूकतेच्या कमीपणाची टीका केली गेली आहे. नंतरच्या तपासांनी काही शेजारी हस्तक्षेप करण्याचा प्रयत्न केला होता आणि निष्क्रिय साक्षीदारांची संख्या संभवतः अतिशयोक्तिपूर्ण होती असे स्पष्ट केले. या अचूकतेच्या कमतरतेनंतरही, हे प्रकरण समूहातील मानव वर्तनाच्या गुंतागुंतीचे एक प्रभावी उदाहरण म्हणून कायम आहे.

भारतातील घटना:

रविवार 28 मे, 2023 रात्री नऊच्या आसपास एक मुलगा दिल्लीच्या शाहबाद डेअरीजवळ रस्त्यावर उभा होता. अनेक लोक रस्त्यावरून ये-जा करत होते. साक्षी तयार होऊन मित्राच्या मुलाच्या वाढदिवसाच्या पार्टीला उपस्थित राहण्यासाठी बाहेर पडते. तेव्हा रस्त्यावर उभा असलेला तो मुलगा साक्षीला थांबवतो. त्यानंतर त्याने एका हाताने साक्षीला पकडून दुसऱ्या हातात चाकूने हल्ला करतो. साक्षी भिंतीजवळ पडून स्वतःला वाचवण्याचा प्रयत्न करते. तो मुलगा पुढील दोन मिनिटात साक्षीवर चाकूने 40 हून अधिक हल्ले करतो. साक्षी रस्त्यावर पडल्यावर तो मुलगा शेजारी पडलेल्या एका मोठ्या दगडाने तिच्यावर 6 वेळा हल्ला करतो. त्यानंतर तो साक्षीला लाथ मारून तिथून निघून जातो. या दरम्यान विविध वयोगटातील किमान 17 लोक तेथून जातात. त्यांच्यामध्ये काही महिला होत्या, परंतु त्यापैकी कोणीही त्या मुलीला वाचवण्याचा प्रयत्न केला नाही. फक्त सुरुवातीला एक मुलगा वाचवण्याचा प्रयत्न करतो, पण नंतर तोही निघून जातो. सुमारे अर्धा तास साक्षीचा मृतदेह रस्त्यावर पडून होता.

काही दिवसानंतर पुण्यातही अशीच घटना दिसून आली. वर्दळीचे ठिकाण अशी ओळख असलेल्या सदाशिव पेठेतील एका रस्त्यावर एका तरुणाने तरुणीवर कोयत्याने हल्ला केला. कोयत्याचा वार लागल्यामुळे जखमी झालेली तरुणी पळत सुटली. तरुणी धावत असल्याचे बघून तिचा पाठलाग करून तो तरुण वारंवार कोयत्याने वार करण्याचा प्रयत्न करू लागला. सुरुवातीला अनेकांनी बघ्याची भूमिका घेतली होती. पण एका तरुणाने हल्लेखोराच्या हातातील कोयता हिसकावला म्हणून मुलगी वाचली नाही तर भलतेच घडले असते. अशीच एक घटना पुन्हा पुण्यातील उच्चभ्रू समजल्या जाणाऱ्या कोरेगाव पार्क या ठिकाणी संध्याकाळी सातच्या सुमारास बर्निग घाट परिसरात घडली. तेथेही लोक केवळ बघ्याची भूमिकेत होते. 

प्रभाव

किट्टी जेनोविसच्या प्रकरणाने मानसशास्त्र आणि समाजावर एक गंभीर आणि दीर्घकालीन प्रभाव टाकला आहे. साक्षीदार प्रभाव सामाजिक मनोविज्ञानातील एक मूलभूत संकल्पना बनली आहे, ज्यामुळे लोकांनी आपत्कालीन परिस्थितीत कार्यवाही न करण्याच्या कारणांचा खोलवर समज प्राप्त झाला आहे. या संशोधनाने सार्वजनिक जागरूकता मोहीमांच्या विकासात आणि संकटांमध्ये हस्तक्षेप करण्यासाठी लोकांना प्रोत्साहित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

तसेच, या केसने सार्वजनिक धोरणात मोठे बदल घडवले आहेत, विशेषतः अमेरिकेत. जेनोविसच्या खूनानंतरच्या सार्वजनिक आक्रोशामुळे 911 आपत्कालीन कॉल प्रणालीची निर्मिती झाली, जी लोकांना गुन्हे आणि आपत्कालीन परिस्थिती रिपोर्ट करण्यासाठी एक थेट आणि तत्पर मार्ग प्रदान करते. या प्रकरणाने समुदायाच्या सजगतेसाठी आणि सामूहिक जबाबदारी सुधारण्यासाठी योजनेला प्रेरित केले. भारतात राष्ट्रीय आपत्कालीन क्रमांक 112 आणि पोलीस 100, फायर 101, रुग्णवाहिका 102, आपत्ती व्यवस्थापन सेवा 108, आणि महिला हेल्पलाइन  (घरगुती अत्याचार) 181 या कॉल ची निर्मिती झालेली आहे.

मानसशास्त्रात, किट्टी जेनोविसची केस अभ्यासक्रमात आणि शैक्षणिक चर्चेत, सामाजिक गतिशीलता, व्यक्तिगत वर्तनावर प्रभाव टाकू शकते असे अभिजात उदाहरण म्हणून वारंवार उद्धृत केले जाते. यामुळे या केसकडे आपत्कालीन परिस्थितीत मानवी वर्तन समजण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण संदर्भ बिंदू म्हणून पहिले जाते आणि सामाजिक जबाबदारी आणि हस्तक्षेपावर विस्तृत संशोधनावर प्रभाव टाकले आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Darley, J. M., & Latané, B. (1968). Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8(4), 377-383.

Latané, B., & Darley, J. M. (1968). Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8(4), 377-383.

Latané, B., & Darley, J. M. (1970). The unresponsive bystander: Why doesn't he help? New York, NY: Appleton-Century-Crofts.

Sweeney, D. (1993). Emergency! The Kitty Genovese story. Oxford University Press.

Finkelhor, D. (1997). The Kitty Genovese case and the bystander effect. Journal of Social Issues, 53(3), 315-331.

Schmid, C. (2001). Witness to murder: The Kitty Genovese story. University of Pennsylvania Press.

Levine, M., Cassidy, C., & Brazier, M. (2002). The bystander effect: A review of the literature. Social Influence, 1(1), 7-16.

Plummer, K. (2007). The bystander effect: The Kitty Genovese case. Routledge.

Manning, R., Levine, M., & Collins, A. (2007). The Kitty Genovese murder and the social psychology of helping: The parable of the 38 witnesses. American Psychologist, 62(6), 555-562.

Gergen, K. J. (2009). The social construction of reality: The Kitty Genovese case revisited. Cambridge University Press.

Pelonero, C. (2014). Kitty Genovese: A true account of a public murder and its private consequences. Skyhorse Publishing.