ॲनिमा आणि ॲनिमस | Archetypes: Anima and Animus

 

जन्मताच आपण स्त्री-पुरुष असतो? 

रामकृष्ण परमहंस हे एक भारतीय रहस्यवादी संत होते, जे आत्मज्ञान अनेक मार्गांनी प्राप्त केले जाऊ शकते या शोधासाठी प्रसिद्ध होते. रामकृष्ण परमहंस यांचा ठाम विश्वास होता की आत्मज्ञान विविध मार्गांनी प्राप्त केले जाऊ शकते आणि एक व्यक्ती कोणत्याही धर्माचे पालन करून हे आत्मज्ञान सहज प्राप्त करू शकते. असेच फारच कमी घडते की कोणी एखादी व्यक्ती आत्मज्ञान प्राप्त केल्यानंतर तिथेच न थांबता, वेगवेगळ्या मार्गांनी आत्मज्ञान प्राप्त केले जाऊ शकते हे सिद्ध करणारे महान संत आहेत.

त्यांनी जे अनेक मार्ग अवलंबले त्यापैकी एक सखी किंवा राधा संप्रदायाचा होता. या संप्रदायाचा असा विश्वास आहे की विश्वात केवळ एकच ईश्वर आहे आणि तो म्हणजे कृष्ण, तसेच या विश्वात केवळ एकच पुरुष आहे आणि तो कृष्ण आहे, आणि बाकी सगळ्या त्याच्या सख्या आहेत. त्यामुळे या संप्रदाया अंतर्गत साधना करणारे प्रत्येकजण कृष्णाची प्रेमिका, सखी बनते. रामकृष्ण परमहंसांनी साधना सुरू केली आणि ते इतके गुंतले की आंतरिक पातळीवर त्यांना स्वतःला विश्वास बसू लागला की ते स्त्री आहेत. त्यांनी स्त्रीप्रमाणे वागणे, चालणे, बोलणे, खाणे आणि इतर सामाजिक वर्तन करण्यास सुरुवात केली. त्यांची भक्ती आणि विश्वास इतका प्रबळ होता की त्यांच्या शरीरानेही त्यानुसार प्रतिक्रिया देणे सुरू केली आणि त्यांचे स्तन स्त्रियांसारखे विकसित होऊ लागले. याच कारणास्तव त्यांच्या चित्रांमध्ये त्यांचा वक्ष भाग स्त्रीप्रमाणे दिसतो. हे काहीच नाही त्यांना स्त्री धर्मानुसार मासिक पाळी देखील सुरु झाली होती. त्यांनी तो संप्रदाय सोडून कित्येक महिने उलटून गेल्यावर देखील स्त्रीत्त्वाची लक्षण दिसून येत होते.

असे म्हटले जाते की जे काही शारीरिक स्वरूपात प्रकट होण्याआधी ते मानसिक स्तरावर गर्भित असते, या घटनेमुळे हे चमत्कारिकरित्या सिद्ध झाले. आधुनिक विज्ञान असे सांगते की प्रत्येक पुरुषामध्ये स्त्रीचे जीन्स असतात, पण ते पूर्णपणे विकसित होत नाहीत. परंतु हे त्या सत्याचे एक जिवंत उदाहरण होते आणि हे पाहणाऱ्यांसाठी आश्चर्यकारक आणि मंत्रमुग्ध करणारे होते. ही त्यांची भक्तीची पातळी होती, विश्वाच्या सेवेसाठी समर्पणाची पातळी होती, त्यांनी प्रत्येक पंथ आणि धर्मातील विविध संप्रदायाचा सराव करून आपले सर्वस्व त्यासाठी समर्पित केले.

ही कथा मी ओशोच्या एका व्याख्यानात ऐकली आणि धक्काच बसला, तसा मी त्यांच्या ज्ञानावर शंका घेत नाही पण एका थोर संताविषयी लिहिण्याआधी खात्री करून घेतलेले बरे म्हणून अनेक साहित्य शोधल्यावर हे खरे असल्याचे निदर्शनात आले. हा लेख लिहिण्याचा मुख्य उद्देश ABP माझा या वाहिनीवर मानसशास्त्रीय समुपदेशन आणि मानसोपचार यावर आधारित ‘मन सुद्ध तुझ’ नावाचीची मालिका सुरु आहे त्यामध्ये ॲनिमा आणि ॲनिमस हा एक एपिसोड आहे. तो पहात असताना ओशोचे व्याख्यान डोळ्यासमोरून तरळून गेले आणि त्यासाठी मानसशास्त्रीय आधार देखील मिळाले.

कार्ल युंग आणि विश्लेषणात्मक मानसशास्त्र

कार्ल युंग हा सुरुवातीला सिग्मंड फ्रॉइडचचा अनुयायी होता. मात्र, मानवी विकासाबाबत लैंगिकतेवर फ्रॉइडच्या अतिप्रयोगावर केलेल्या टीकेमुळे त्यांचे संबंध बिघडले, ज्यामुळे युंग यांनी स्वतःची मानसशास्त्रीय पद्धत विकसित केली, ज्याला विश्लेषणात्मक मानसशास्त्र (Analytical Psychology) म्हणतात. फ्रॉइडच्या अबोध मन हे व्यक्तिमत्व आणि वर्तनात महत्त्वाची भूमिका बजावते यावर युंगची सहमती होती, त्यामुळे त्यांनी फ्रॉइडची अबोध संकल्पनेचा विस्तार करून सामूहिक अबोध मन (Collective Unconscious) ही संकल्पना मांडली. युंग यांच्यामते, मानवी मानस (Psyche) तीन घटकांपासून बनलेले असते:

• अहंम (Ego) किंवा जाणीवेची अवस्था (Conscious mind)
• वैयक्तिक अबोध मन (Personal Unconscious)
• सामूहिक अबोध मन (Collective Unconscious)

युंग यांच्या मते, अहंम म्हणजे जाणीवेच्या अवस्थेचे प्रतिनिधित्व करते, आणि वैयक्तिक अबोध मन म्हणजे स्मृतींचा संग्रह, ज्यामध्ये दडवलेल्या किंवा साठवलेल्या आठवणी असतात. सामूहिक अबोध मन हा एक अद्वितीय घटक आहे कारण युंग यांना विश्वास होता की मानसशास्त्रातील ही संकल्पना मानवी मनाचा मानसिक वारसा म्हणून काम करते. यात मानवजातीने एक प्रजाती म्हणून अनुभवलेले सर्व ज्ञान आणि अनुभव सामावलेले असतात.

कार्ल युंग आणि आदिमरूपे (archetypes) यांची उत्पत्ती

युंगचा असा विश्वास होता की आदिमरूपे ही सामूहिक अबोध मनातून मिर्माण होतात. त्यांनी सुचवले की ही मॉडेल्स जन्मजात (अंगभूत), आनुवंशिक आणि सार्वत्रिक आहेत. आपण आयुष्यभर काही गोष्टी कशा अनुभवतो यांचे व्यवस्थापन आदिमरूपे करतात. यांचे स्पष्टीकरण युंग यांनी " he Structure and Dynamics of the Psyche" या पुस्तकात दिलेले आढळते.

कार्ल युंग यांच्या मानसशास्त्रात, "आदिमरूपे" (archetypes) ही एक मूलभूत संकल्पना आहे, ज्याचा संबंध माणसाच्या सामूहिक अबोध (collective unconscious) मनाशी आहे. युंग यांच्या मते, आदिमरूपे म्हणजे विशिष्ट प्रकारच्या सार्वत्रिक आणि मूळ मानसिक प्रतिमा किंवा पॅटर्न्स, जे मानवी मनात जन्मजात असतात आणि प्रत्येक संस्कृतीत विविध रूपांत आणि कथांमध्ये दिसतात. या आदिमरूपांचा परिणाम लोकांच्या विचारसरणी, भावना, वर्तन यावर होतो, आणि ते मनुष्याच्या जीवनातील विविध पैलूंशी संबंधित असतात. युंग यांनी काही प्रमुख आदिमरूपांची ओळख करून दिली होती:

• स्व (Self): स्व म्हणजे व्यक्तीच्या पूर्णतेचे आणि एकात्मतेचे प्रतिनिधित्व करणारा आदिमरूप आहे. हा आत्मसाक्षात्कार आणि आध्यात्मिक प्रगतीच्या दिशेने जाणारा मार्ग दर्शवतो.
• छाया (Shadow): छाया म्हणजे माणसाच्या व्यक्तिमत्वाचा तो भाग जो त्याच्या जाणीवेत नसतो किंवा तो नाकारलेला असतो. हे त्या गोष्टींचं प्रतीक असतं, ज्याला माणूस अनैतिक किंवा अस्वीकार्य मानतो, परंतु ते त्याच्या व्यक्तिमत्वाचा एक महत्त्वाचा भाग असतात.
• ॲनिमा आणि ॲनिमस (Anima and Animus): ॲनिमा म्हणजे पुरुषाच्या मनात असलेले स्त्रीलिंगी आदिमरूप, तर ॲनिमस म्हणजे स्त्रीच्या मनात असलेले पुरुषलिंगी आदिमरूप. हे आदिमरूप माणसाच्या व्यक्तिमत्वातील विरुद्ध लिंगाच्या गुणधर्मांना दर्शवतात.
• माता (Mother): माता हा आदिमरूप मातृत्व, संरक्षण, पोषण, आणि काळजी यासारख्या पैलूंचे प्रतिनिधित्व करतो. हे केवळ शारीरिक माता नसून, देवता, पृथ्वी माता, किंवा अन्य संरक्षक रूपांमध्येही दिसते.
• वीर (Hero): वीर हा आदिमरूप संघर्ष, साहस, आणि ध्येयाच्या दिशेने जाण्याचे प्रतीक आहे. हा माणसाच्या आत्मविकासाच्या प्रवासाचा भाग म्हणून धैर्याने अडचणींवर मात करणाऱ्या नायकाचे प्रतिनिधित्व करतो.
• मूर्ख (Trickster): मूर्ख किंवा कपटी आदिमरूप म्हणजे अस्थिरता, फसवणूक, आणि बदलाचे प्रतीक आहे. हे नियम मोडणाऱ्या आणि पारंपारिक मर्यादांना आव्हान देणार्‍या व्यक्तींचं किंवा घटकांचं प्रतीक आहे.

युंग यांच्या मते, हे आदिमरूपे केवळ व्यक्तीच्या अनुभवांपुरते मर्यादित नसून, ते माणसाच्या सामूहिक अबोध मनात खोलवर रुजलेले असतात. त्यामुळेच जगभरातील विविध संस्कृतींमध्ये आणि कथा-पुराणांत त्यांची उपस्थिती आढळते.

ॲनिमा आणि ॲनिमस

ॲनिमा आणि ॲनिमस या व्यक्तिरेखा युंग यांच्या मानसशास्त्रातील आदिमरूपे (archetypes) आहेत, ज्या अनुक्रमे पुरुषाच्या स्त्रीत्वाच्या आणि स्त्रीच्या पुरुषत्वाच्या बाजूचे प्रतिनिधित्व करतात. युंग यांच्या मते, त्या स्वप्नांमध्ये कशा दिसतात हे समजून घेतल्याने केवळ आपल्याला मानसिक व आध्यात्मिकदृष्ट्या विकसित होण्याची संधी मिळते असे नाही, तर आपल्यातील नकारात्मक नातेसंबंधांच्या पद्धतींवर मात करण्याची संधीदेखील मिळते.

आदिमरूपांची ओळख कार्ल युंग यांच्या मते, प्रत्येक व्यक्तीचे एक वैयक्तिक अबोध मन असते, ज्यात त्यांचे दडपलेले किंवा विस्मरणात गेलेले वैयक्तिक अनुभव असतात. मात्र, अधिक गहण स्तरावर, आपण एक सामूहिक अबोध मन शेअर करतो, जे 'सामूहिक अबोध’ म्हणून ओळखले जाते आणि त्यात अति प्राचीन काळापासून अस्तित्वात असलेल्या सार्वत्रिक विषयांची आणि प्रतिमांची एकत्रिकारण असते. आपल्या वैयक्तिक अबोध मनातील सामग्री आपल्या स्वतःच्या अनुभवांमधून उत्पन्न होते, परंतु सामूहिक अबोध मनातील सामग्री पूर्णतः त्या प्रतीकात्मक ज्ञानाच्या साठ्यातून घेतली जाते आणि आदिमरूपांनी बनलेली असते (युंग, १९३६). आदिमरूपे ही सार्वत्रिक प्रतीक असतात आणि "मूलभूत प्रतिमांना प्रतिबिंबित करणारे प्राचीन चित्रे असतात, जी सर्वांमध्ये सामान्य असतात," पण त्या केवळ स्वतंत्रपणे व्यक्त केल्या जाऊ शकतात (युंग, १९५९). युंग म्हणतात की, आदिमरूपे केवळ "एखाद्या विषयाच्या अशा प्रकारच्या प्रतिमा निर्माण करण्याच्या प्रवृत्ती" असते, पण त्या प्रतिमांचे स्वतःचे रूप खूप वेगवेगळे असू शकते (युंग, १९६४). सर्वात महत्त्वाच्या युंग यांनी मांडलेल्या आदिमरूपांमध्ये ॲनिमा आणि ॲनिमस यांचा समावेश होतो.

ॲनिमा आणि ॲनिमस युंग यांच्या मते, प्रत्येक पुरुषाच्या मनामध्ये एक स्त्रीत्वाची बाजू असते, जी ॲनिमा म्हणून ओळखली जाते, आणि प्रत्येक स्त्रीच्या मनामध्ये एक पुरुषत्वाची बाजू असते, जी ॲनिमस म्हणून ओळखली जाते. ॲनिमस म्हणजे स्त्रीने अनुभवलेल्या पुरुषत्वाचा संचय आणि त्याची सुरुवात तिच्या वडिलांच्या प्रतिमेवर आधारित असते. ॲनिमा म्हणजे पुरुषाने अनुभवलेल्या स्त्रीत्वाचा संचय आणि त्याची सुरुवात त्याच्या आईच्या प्रतिमेवर आधारित असते. हे आपले जगाशी आणि विपरीत लिंगाशी कसे नाते असते ते ठरवतात. जर ते योग्य रीतीने प्रतियोजन (adaptation) झाले नाहीत, तर आपण ना मानसशास्त्रीय संतुलन मिळवू शकतो, ना निरोगी नातेसंबंध. कारण आपण आपल्या जीवनसाथीवर ॲनिमा किंवा ॲनिमसची प्रतिमा लादतो. आपल्याला वाटते की आपण दुसर्‍या व्यक्तीशी जोडले जात आहोत, पण आपल्या जोडीदाराला केवळ आपली ॲनिमा किंवा ॲनिमस यांची भूमिका निभावणारा अभिनेता बनवतो.

आधुनिक युंग यांच्या विचारसरांनीनुसार, नातेसंबंधांमधील 'हनीमून फेज' तेव्हा संपते, जेव्हा जोडीदार त्यांच्या ॲनिमा/ॲनिमसच्या प्रतिमांची प्रक्षेपणे टिकवू शकत नाहीत. प्रेमीच्या मानसातील ॲनिमा किंवा ॲनिमसची आकर्षकता हीच मुळात त्या रोमँटिक जोडीदाराची प्रारंभिक आकर्षकता असते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या पुरुषाच्या ॲनिमामध्ये बुद्धिमत्ता आणि करिष्मा हे गुण असतील, तर तो आपला जोडीदार तिच्या व्यक्तिमत्त्वातील हे गुण दाखवत नसल्यास किंवा तिच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या वेगळ्या बाजू दाखवल्यास तिच्या प्रेमातून बाहेर पडतो. प्रक्षेपणे धोकादायक देखील असू शकतात. जर एखाद्या स्त्रीच्या ॲनिमसचे प्रतिनिधित्व एक अत्याचारी किंवा दडपणारे पुरुष प्रतिमा करत असेल, तर ती अशा पुरुषांकडेच आकर्षित होईल जे या गुणांना जागू शकतात आणि तिला निरोगी पुरुषांकडे आकर्षित होणे खूप कठीण जाईल. सुदैवाने, जसजसे कोणी व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासाच्या मार्गावर प्रौढ होतात, तसतसे त्यांची ॲनिमा किंवा ॲनिमस देखील प्रौढ होतात.

ॲनिमाची नैसर्गिक रूपे

युंग यांनी ॲनिमा असलेल्या चार स्त्रियांचा उल्लेख करतात, ज्या ॲनिमाच्या चार मुख्य टप्प्यांचे प्रतिनिधित्व करतात. पहिली आहे ईव्ह, किंवा 'स्वाभाविक स्त्री', जी स्त्रियांचे नैसर्गिक आणि बाह्य लैंगिक आकर्षण अधोरेखित करते. दुसरी आहे हेलन, जी प्रतिभा, चातुर्य आणि सांसारिक यशाने ओळखली जाते. ॲनिमा फक्त शारीरिक आकर्षणापासून पुढे जाऊन एक रहस्यमय आकृती बनते ज्यामध्ये मोहक आकर्षण असते. तिसरी आहे होली मेरी, जी नैतिकता आणि नीतिमूल्यांचे गुण अधोरेखित करते आणि नैतिक दिशादर्शक म्हणून कार्य करते. चौथा टप्पा म्हणजे पुरुषाच्या मनामध्ये ॲनिमाचे पूर्ण प्रतियोजन आणि सोफियाच्या रूपात प्रतिनिधित्व, जी अध्यात्मिक मार्गदर्शक म्हणून कार्य करते.

ॲनिमसची नैसर्गिक रूपे

ॲनिमससाठी, पहिला टप्पा 'स्वाभाविक पुरुष' म्हणून ओळखला जातो आणि त्यात रानटी सामर्थ्य, प्राणी-सदृश आदिम वैशिष्ट्ये, आणि बाह्य शारीरिक ताकदीचे स्वरूप असते. दुसरे म्हणजे रोमँटिक पुरुष, जो मोहक, सुसंस्कृत आणि आकर्षक असतो, परंतु इच्छांनी वेढलेला असतो. तिसरा टप्पा शब्दांचा पुरुष आहे, जो विद्वान, धर्मोपदेशक किंवा पिता असू शकतो. पूर्वीच्या टप्प्यांपेक्षा तो अधिक प्रगत आहे, पण तो एक दडपणारा व्यक्ती देखील असू शकतो, जो नियम, व्यवस्था आणि तर्क पाळण्यासाठी अत्याधिक दडपण आणतो. सर्वात उच्च टप्प्यात, ॲनिमस स्त्रीच्या मनात प्रतियोजन होतो आणि प्रकाशाचा पुरुष म्हणून ओळखला जातो, जो सोफियाप्रमाणेच एक अध्यात्मिक मार्गदर्शक म्हणून कार्य करतो.

समारोप:

ॲनिमा आणि ॲनिमस हे अबोध मनाचे प्रतिनिधित्व करतात. ॲनिमा आणि ॲनिमस हे लिंग-विशिष्ट नसतात आणि पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही असू शकतात, तथापि, पुरुष आणि स्त्रिया दोघांनाही आदिरूपे आहेत की नाही हे निर्धारित करण्यासाठी अधिक अनुभवजन्य संशोधन आवश्यक आहे. कारण स्त्रीत्त्व आणि पुरुषत्त्व ह्या व्यक्तीमध्ये त्याच्या विकासातील विविध टप्प्यावर मिळालेल्या अनुभव आणि वागणुकीचा परिपाक असतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Jaffe, A. (Ed.). (1989). The collected works of C. G. Jung: Volume 9, Part 1: The archetypes and the collective unconscious. Princeton University Press.

Jung, C. G. (1969). The Structure and Dynamics of the Psyche. 2d ed. Adler G, Hull R, eds. Princeton University Press.

Jung, C. G. (1950). The development of personality. In C. G. Jung (Ed.), The collected works of C. G. Jung (Vol. 8, pp. 1-168). Princeton University Press.

Jung, C. G. (1953). Symbols of transformation (R. F. C. Hull, Trans.). Princeton University Press.

Jung, C. G. (1964). Man, and his symbols. Dell.

Jung, C. G. (1971). Psychological types (H. G. Baynes, Trans.). Princeton University Press.

Schreiber, E. (2014). Jung’s concept of the self: A psychological development. The Journal of Analytical Psychology, 59(4), 520-532.

Stevens, A. (2016). Living Archetypes: The Selected Works of Anthony Stevens. Taylor & Francis Group.