आधुनिक पालकत्वासाठी नवी दिशा | Hold on to Your Kids

आधुनिक पालकत्वासाठी नवी दिशा | Hold on to Your Kids

एका लहान गावात, रोहन नावाचा एक हुशार मुलगा रहात होता. त्याला लहानपणापासूनच मोबाईल आणि गॅझेटसबरोबर खेळायला खूप आवडायचं. तो सतत नवीन  गेम्स आणि अॅप्समध्ये मग्न असायचा. त्याच्या पालकांना देखील अभिमान वाटायचा की त्यांचा मुलगा तंत्रज्ञानात एवढा तरबेज आहे. परंतु, हळूहळू त्याच्या आयुष्यावर तंत्रज्ञानाचा परिणाम होत होता, हे लक्षात येत नव्हतं.

सुरुवातीला, रोहन आपल्या वयाच्या मुलांबरोबर केवळ गेम्स खेळायचा आणि मजा करायचा. पण नंतर त्याच्या अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होऊ लागलं, आणि तो सतत फोन किंवा लॅपटॉपवर असायचा. शाळेत त्याचे गुण कमी होऊ लागले, आणि त्याच्या तब्येतीवरही ताण पडू लागला. रात्री जागून खेळल्यामुळे त्याच्या झोपेवर परिणाम झाला. पण हे त्याच्या पालकांच्या लवकर लक्षात आलं नाही.

एके दिवशी, शाळेतून रोहनच्या पालकांना एका बैठकीसाठी बोलावण्यात आलं. त्यावेळी शाळेच्या शिक्षिकेने त्यांना सांगितलं की, "रोहन अतिशय हुशार मुलगा आहे, पण सध्या तो आपलं सगळं लक्ष गेम्स आणि तंत्रज्ञानातच गुंतवतो आहे. त्याचा अभ्यासावर आणि एकूण मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक विकासावर परिणाम होत आहे."

हे ऐकून रोहनचे आई-वडील खूप चिंताग्रस्त झाले. त्यांनी त्याच्याशी शांतपणे बोलायचं ठरवलं. एके रात्री, जेवण झाल्यावर, रोहनची आई त्याच्याजवळ बसली आणि त्याला विचारलं, "रोहन, तुला तंत्रज्ञान खूप आवडतं, हे मला माहीत आहे. पण तुला हे माहीत आहे का की तुझा अभ्यास आणि झोप दोन्ही कसं बिघडत आहे?"

रोहन प्रथम थोडा गोंधळला, पण त्याला त्याच्या आईची काळजी जाणवली. आईने पुढे सांगितलं, "तंत्रज्ञान हे खूप चांगलं साधन आहे, पण त्याचा योग्य वापर करायचा असतो. जर आपण योग्य मर्यादेत ते वापरलं, तर ते आपल्याला मोठं बनवू शकतं. पण त्याचं अतिरेक झाल्यास त्याचे दुष्परिणाम होऊ शकतात." अशी घडलेली आजूबाजूची उदाहरणे देऊन समजावले.

रोहनच्या वडिलांनीही त्याच्याशी चर्चा केली आणि त्याला समजावलं की, "तुला तंत्रज्ञानात काहीतरी मोठं करायचं आहे, हे आम्हाला माहीत आहे. पण त्यासाठी तुला योग्य पद्धतीने त्याचा वापर शिकावा लागेल. आम्ही तुझ्या पाठीशी आहोत, पण त्यासाठी तुला तुझं दैनंदिन वेळापत्रक नीट पाळावं लागेल." त्यांनी एक ठराविक वेळ खेळण्यासाठी आणि अभ्यासासाठी दिली, आणि काही नियम बनवले की, रात्री झोपायच्या वेळी कोणतंही इलेक्ट्रॉनिक साधन वापरायचं नाही.

हळूहळू रोहनने पालकांच्या मार्गदर्शनानुसार वागायला सुरुवात केली. तो तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करायला शिकला, आणि त्याचे शाळेतील गुणही सुधारले. त्याच्या पालकांनी त्याला स्वतंत्रपणे निर्णय घ्यायला शिकवलं, पण त्याच वेळी त्यांचं मार्गदर्शन सतत त्याच्या पाठीशी ठामपणे उभे राहिले. आजच्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात मुलांना समवयस्कांपेक्षा अनेकदा जबाबदार पालकांची खूप गरज असते. तंत्रज्ञान हे मुलांच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, पण त्याचा योग्य वापर शिकवण्यासाठी पालकांनी त्यांना योग्य मार्गदर्शन करावं हे अपेक्षित आहे.

"Hold on to Your Kids" हे पुस्तक आधुनिक समाजातील पालकत्वाच्या आव्हानांना समर्पित आहे, जिथे मुलांचे भावनिक नाते (attachment) पालकांपेक्षा त्यांच्या समवयस्कांशी अधिक जडले आहे. या पुस्तकात दोन मुख्य मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित केले आहे: मुलांचे समवयस्कांप्रति वाढते अवलंबित्व (peer orientation) आणि यामुळे पालकांचे कमी झालेला प्रभाव. गॉर्डन न्यूफेल्ड आणि गॅबर मेट यांनी असे म्हटले आहे की, मुलांच्या शारीरिक, मानसिक, आणि भावनिक विकासासाठी पालकांचे मजबूत भावनिक मार्गदर्शन अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

Hold on to Your Kids या पुस्तकातील प्रमुख मुद्दे:

या पुस्तकात स्पष्ट केले आहे की, मुलांनी त्यांच्या समवयस्कांवर जास्त अवलंबून राहणे हा आधुनिक पालकत्वातील सर्वात मोठा धोका आहे. मुलं आपल्या मित्रांच्या सल्ल्यावर, वर्तनावर, आणि मूल्यांवर अधिक अवलंबून असतात, ज्यामुळे त्यांच्या नैतिकतेवर, वागणुकीवर, आणि शैक्षणिक कामगिरीवर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. पालक आणि मुलांमधील संलग्नता (attachment), म्हणजेच भावनिक नाते, हे मुलांच्या विकासात केंद्रस्थानी असले पाहिजे. जर पालक आणि मुलांमधील संलग्नता कमजोर असेल, तर मुलं बाहेरच्या जगातील प्रभावांना अधिक बळी पडू शकतात. त्यामुळे पालकांनी मुलांच्या नैतिक मार्गदर्शनाची जबाबदारी घेतली पाहिजे. पुस्तकात म्हटले आहे की, शिस्त आणि नियम लागू करताना मुलांशी संवाद साधणे, त्यांना समजून घेणे आणि त्यांच्यासोबत भावनिक नाते तयार करणे खूप महत्त्वाचे आहे.

तंत्रज्ञान, सोशल मीडियाचा प्रभाव, आणि समाजातील अतिशिघ्र बदलांमुळे मुलांमधील स्वायत्तता वाढली आहे, ज्यामुळे पालकांना त्यांच्या मुलांना परिणामकारक मार्गदर्शन करणे कठीण झाले आहे. न्यूफेल्ड आणि मेट यांनी असे म्हटले आहे की पालकांनी या बदलांचा अभ्यास करून मुलांच्या नात्यांवर नियंत्रण ठेवावे. "Hold on to Your Kids" हे पुस्तक पालकांसाठी महत्त्वपूर्ण मार्गदर्शक आहे, कारण ते मुलांचे समवयस्कांशी असलेले अवलंबित्व कमी करून पालकांशी असलेले नाते मजबूत करण्यावर लक्ष केंद्रित करते. पुस्तक पालकांना त्यांच्या मुलांशी जवळीकता कशी वाढवायची, त्यांना समाजातील दबावांपासून कसे सुरक्षित ठेवायचे, आणि त्यांच्या जीवनात भावनिक स्थैर्य कसे आणायचे याबद्दल मार्गदर्शन देते.

गॉर्डन न्यूफेल्ड आणि गॅबर मेट यांच्या "Hold on to Your Kids" या पुस्तकातून मुलांच्या भावनिक आणि मानसिक विकासासाठी पालकत्वाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. आधुनिक समाजातील ताण-तणाव आणि बदलत्या परिस्थितीतही पालकांनी मुलांशी भावनिक नाते दृढ ठेवून त्यांना योग्य मार्गदर्शन दिले पाहिजे, असा पुस्तकाचा मुख्य संदेश आहे. हे पुस्तक पालकांसाठी विचारशील आणि मार्गदर्शक असे सिद्ध झालेले आहे.

"Hold on to Your Kids" या पुस्तकाचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण:

"Hold on to Your Kids" हे पुस्तक मुलांचे पालकांशी असलेले नाते आणि त्यावर असलेल्या समाजातील बदलांचा मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून सखोल अभ्यास करते. पुस्तकाचे मुख्य प्रतिपादन हे आहे की, आजच्या समाजात पालक आणि मुलांमधील नाते कमजोर झाले आहे कारण मुलांची भावनिक जडणघडण (attachment) पालकांपेक्षा त्यांच्या समवयस्कांकडे वळले आहे. याला न्यूफेल्ड "peer orientation" म्हणतात. मुलांचे मोठे होण्याच्या प्रक्रियेत पालक हे प्रमुख मार्गदर्शक राहिले पाहिजेत, असे लेखक सुचवतात.

मानसशास्त्रीय संकल्पना:

संलग्नता सिद्धांत: या पुस्तकात संलग्नता सिद्धांताची खूप महत्त्वाची भूमिका आहे. मुलांचे सुरुवातीच्या काळातील पालकांशी असलेले नाते त्यांच्या आयुष्यातील भावनिक विकासात निर्णायक असते. न्यूफेल्ड आणि मेट यांचे असे प्रतिपादन आहे की, जर मुलांचे नाते पालकांशी मजबूत असेल, तर त्यांचा समाजातील विविध समस्यांपासून बचाव होतो.

समवयस्क संबंध: या संकल्पनेनुसार, आजची मुले त्यांच्या समवयस्कांशी अधिक कनेक्टेड राहत आहेत आणि त्यांच्या सल्ल्याने चालतात. त्यामुळे त्यांचे वर्तन, निर्णय घेणे, आणि मूल्ये समवयस्कांवर अवलंबून असतात, जे मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून धोकादायक असू शकते. पालकांची भूमिका कशी कमी झाली आहे हे या संकल्पनेत स्पष्ट केले आहे.

वैकासिक मानसशास्त्र: न्यूफेल्ड आणि मेट यांनी वैकासिक मानसशास्त्राचा वापर करून मुलांचे वेगवेगळ्या टप्प्यांवरील मानसिक विकास तपासला आहे. त्यांच्यानुसार मुलांना समजून घेण्यासाठी, त्यांच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर त्यांचे भावनिक, मानसिक आणि सामाजिक गरजा समजणे गरजेचे आहे.

पालकत्वाची भूमिका: या पुस्तकात पालकांच्या भूमिकेला अधिक महत्त्व दिले आहे. पालकांनी मुलांना केवळ शिस्त लावण्यापेक्षा त्यांच्याशी भावनिकदृष्ट्या जोडले गेले पाहिजे. हे संबंध जेव्हा मजबूत असतात, तेव्हा मुलांमध्ये आत्मविश्वास आणि सामाजिक कौशल्य विकसित होतात.

मानवी नात्यांचे महत्त्व: या पुस्तकात न्यूफेल्ड आणि मेट यांनी असा मुद्दा मांडला आहे की, मुलांचे शारीरिक, मानसिक, आणि भावनिक आरोग्य हे त्यांच्या पालकांशी असलेल्या नात्यावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असते. हे नाते जेव्हा योग्य प्रकारे विकसित होते, तेव्हा मुलांना तणाव, चिंता आणि सामाजिक दबावांचा सामना करणे सोपे जाते. अलिकडे साधारणपणे कोरोना नंतर मुले आपल्या वडीलधाऱ्या लोकांचा, आई-वडिलांचा आणि शिक्षकांचा सम्मान करताना आढळून येत नाहीत. याचे एक कारण तंत्रज्ञान आणि नात्यातील ओलावा कमी होत चाललेला आहे असे मला वाटते.

"Hold on to Your Kids" या पुस्तकातील मार्तगदर्शक तत्त्वे 

• मुलांच्या भावनिक विकासात पालकांशी असलेले नाते (attachment) अत्यंत महत्त्वाचे आहे. संलग्नता सिद्धांताच्या आधारे, न्यूफेल्ड आणि मेट म्हणतात की मुलांच्या भावनिक सुरक्षेसाठी आणि मानसिक स्थैर्यासाठी पालकांशी असलेले सुरक्षित नाते खूप आवश्यक आहे.
• मुलांची मुख्य समस्या म्हणजे त्यांची "peer orientation," म्हणजे मुलांचे आपल्या समवयस्कांशी प्रमाणापेक्षा अधिक भावनिक जडणघडण होणे. आजकाल मुलांना त्यांच्या मित्रांचे विचार आणि सल्ले जास्त महत्वाचे वाटू लागले आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या वर्तनात पालकांचा प्रभाव कमी होतो. हे वर्तन मुलांच्या नैतिकता आणि मूल्ये यांच्यावर विपरीत परिणाम करू शकते.
• पालकांनी मुलांचे भावनिक मार्गदर्शन करणे हे फारच महत्त्वाचे आहे. मुलांना योग्य मार्ग दाखवण्यासाठी पालकांची मार्गदर्शकाची भूमिका मजबूत असणे आवश्यक आहे. जर मुलांचे भावनिक नाते पालकांशी घट्ट असेल, तर मुलं इतरांकडून मिळणाऱ्या दबावांना बळी पडत नाहीत.
• मुलांचे जीवनात प्रथम भावनिक नाते त्यांच्या पालकांशी असले पाहिजे, कारण याच नात्यावर त्यांच्या भविष्याच्या मानसिक स्थैर्याची आणि भावनिक स्वायत्ततेची पायाभरणी होते. मुलांनी त्यांच्या प्राथमिक संबंधांसाठी समवयस्कांऐवजी पालकांवर अवलंबून राहिले पाहिजे.
• मुलांच्या संवेदनशीलतेची काळजी घेणे महत्त्वाचे आहे. मुलं समाजात ज्या प्रकारे प्रतिक्रिया देतात किंवा वागत असतात, त्यामागे त्यांची भावनिक संवेदनशीलता असते. मुलांना अधिक आत्मविश्वासाने मोठे होण्यासाठी त्यांच्या भावनिक गरजा समजणे आणि त्यांना समर्थन देणे आवश्यक आहे.
• पालकांनी मुलांशी सतत संवाद साधणे आणि त्यांच्याशी नाते दृढ करणे गरजेचे आहे. संवादाच्या अभावामुळे मुलांचे भावनिक जग पालकांपासून वेगळे होऊ शकते, ज्यामुळे समवयस्कांशी असलेले नाते जास्त महत्त्वाचे वाटू लागते.
• पालकांनी आपल्या वर्तनात सातत्य ठेवणे खूप महत्त्वाचे आहे. मुलांना मार्गदर्शन करताना त्यांना विश्वासार्हतेची भावना मिळावी यासाठी पालकांचे वर्तन सातत्याने संतुलित आणि न्याय्य असले पाहिजे.
• शिस्त लावणे म्हणजे केवळ मुलांना शिक्षा देणे नाही, तर त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणे होय. शिस्तीमागचा उद्देश मुलांना स्वतःला कसे नियंत्रित करायचे आणि सामाजिक कौशल्ये कशी विकसित करायची हे शिकवणे आहे.
• आजच्या काळातील तंत्रज्ञान, सोशल मीडियाचा प्रभाव, आणि समाजातील बदलांमुळे मुलांचे वर्तन आणि नातेसंबंध आधीपेक्षा वेगळे झाले आहेत. पालकांनी या बदलांचा प्रभाव लक्षात घेऊन आपल्या पालकत्वाची पद्धत विकसित केली पाहिजे.
• पालकांनी स्वतःच्या पालकत्वाबद्दल आत्मविश्वास बाळगणे महत्त्वाचे आहे. पुस्तकात दिलेल्या तत्त्वांनुसार, पालकांनी स्वतःच्या नात्यांवर आणि मुलांच्या विकासावर विश्वास ठेवून योग्य निर्णय घ्यावेत.

ही तत्त्वे सांगतात की पालकत्व ही फक्त मुलांना वाढवण्याची प्रक्रिया नाही, तर मुलांच्या मानसिक आणि भावनिक विकासासाठी योग्य दिशेने प्रयत्न करणे आहे. पालकांनी मुलांशी असलेले नाते मजबूत ठेवणे हे त्यांना चांगले आणि स्थिर भविष्य मिळवून देण्याचा मार्ग आहे. समवयस्कांना पूर्णपणे बाजूला सारा असे लेखक म्हणत नाहीत तर आपला पाल्य पूर्णपणे समवयस्कांवर अवलंबून राहू नये किंवा आहारी जाऊ नये याची खबदारी घ्या असे सांगतात.

समारोप

"Hold on to Your Kids" या पुस्तकातून न्यूफेल्ड आणि मेट यांनी सांगितले आहे की, पालकांनी त्यांच्या मुलांशी भावनिकदृष्ट्या कनेक्ट असणे अत्यावश्यक आहे. मुलांचे समवयस्कांवर जास्त अवलंबित्व धोकादायक असू शकते, म्हणून पालकांनी त्यांच्यासोबत भावनिक नाते मजबूत ठेवणे गरजेचे आहे. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून हे पुस्तक पालकांना त्यांच्या मुलांच्या विकासात कशी भूमिका निभवायची याबाबत सखोल मार्गदर्शन देते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Neufeld, G. and Mate, G. (2023). Hold On to Your Kids: Why Parents Need to Matter More Than Peers, Ballantine Books (reprint)