खरंच वाचन सवयी लोप पावत आहे का?

वाचन सवयी | Reading Habits 

COVID-19 महामारीने जगभरातील अनेक क्षेत्रांवर दीर्घकालीन परिणाम केले, ज्यात शिक्षण व वाचन यावर होणारे परिणाम विशेषतः महत्त्वाचे ठरले आहेत. लॉकडाऊनच्या काळात शाळा, ग्रंथालये, आणि सार्वजनिक वाचनालये बंद राहिली. यामुळे वाचनाची पारंपरिक साधने मुलांपासून प्रौढांपर्यंत सर्वांपासून दुरावली. डिजिटल शिक्षणाच्या अनिवार्यता आणि ऑनलाइन सामग्रीच्या वाढत्या वापरामुळे वाचनाची सवय एकाकीपणाने प्रभावित झाली. ऑनलाइन शिक्षण आणि मनोरंजनाच्या साधनांमुळे छापील साहित्य वाचने कमी झाले. ई-बुक्स आणि ऑडिओबुक्सने लोकप्रियता मिळवली असली तरी सखोल वाचनाची सवय कमकुवत झाली​वाचनासाठी लागणारी सामाजिक आणि कौटुंबिक प्रोत्साहन मिळणे कमी झाले. विशेषतः मुलांमध्ये स्क्रीनवर अधिक वेळ घालवल्यामुळे प्रिंटेड साहित्य वाचनाची सवय दुर्लक्षित झाली​. त्यामुळे वाचनाच्या सवयींवर आलेल्या संकटाचा विचार करणे महत्त्वाचे ठरते. यामुळे वाचनाची गरज, त्यासाठीच्या प्रभावी धोरणांची अंमलबजावणी, आणि वाचनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी नव्याने विचार करण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे. महामारीनंतर निर्माण झालेल्या या समस्यांवर उपाययोजना करण्यासाठी आपण सांस्कृतिक, सामाजिक, आणि शैक्षणिक दृष्टिकोनातून विचार करणे गरजेचे वाटते.

वाचन सवयीची सद्यस्थिती:

भारतात वाचनाच्या सवयी घटत असल्याबाबत आकडेवारी आणि संशोधनातून काही महत्त्वाची निरीक्षणे समोर आलेली आहेत:

• ASER (2022) च्या अहवालानुसार, तिसरीतील केवळ 26.6% विद्यार्थी दुसरीच्या स्तरावरील मजकूर वाचू शकतात, जी संख्या 2018 मध्ये 42.1% होती. वाचन कौशल्यातील ही घट पाचवी आणि आठवीतील विद्यार्थ्यांमध्येही दिसून आली आहे. कोरोनामुळे शाळा बंद असल्यामुळे विद्यार्थ्यांचे संगणक आणि मोबाईल स्क्रीनवर अवलंबित्व वाढले, ज्यामुळे वाचन सवयींवर नकारात्मक परिणाम झाला​.
• नील्सनच्या अभ्यासानुसार भारतात डिजिटल माध्यमांचा वापर वाढल्याने प्रिंट बुक्सपेक्षा ई-बुक्स आणि ऑडिओबुक्सची मागणी अलीकडच्या पाच वर्षात खुपच वाढलेली आहे. परंतु या डिजिटल माध्यमांमुळे सखोल वाचनाच्या सवयी कमी झालेल्या आहेत​.
• अलिकडे वाचनाचा आनंद घेणाऱ्या मुलांची संख्या कमी झाली आहे, माहिती तंत्रज्ञानाचा प्रसार होण्यापूर्वी केवळ वाचन हेच मनोरंजनाचे माध्यम होते. एका आंतरराष्ट्रीय सर्वेक्षणानुसार, 2024 मध्ये केवळ 34.6% मुलांनी वाचनाचा आनंद घेतल्याचे आढळले (हे प्रमाण भारतात अत्यल्प आहे), जे मागील वर्षांच्या तुलनेत लक्षणीय घटलेले दिसून आले. ​
• शिक्षण क्षेत्रातील असमतोलतेमुळे ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांमध्येही वाचन सवयी आणि कौशल्ये घटलेली आहेत. तसेच, शिक्षकांच्या वेळेचा अपुरा वापर, इतर सरकारी कामे, आणि तांत्रिक शिक्षणाच्या साधनांचा अभाव यामुळे परिस्थिती आणखीच गंभीर झाली आहे.​

भारतात ग्रामीण भागात इंटरनेटचा प्रसार हळूहळू होत असला तरी तिथे अद्याप वाचनसंस्कृती अधिक प्रमाणात टिकून आहे. मात्र, शहरी भागात डिजिटल मनोरंजन आणि सोशल मीडियामुळे वाचनाची आवड घटली आहे. राष्ट्रीय साक्षरता मिशनने वाचनाचा प्रसार केला असला, तरीही पुस्तक वाचनाची सवय फारशी रुजलेली नाही. इंटरनेट युगातील युवक थोडक्यात मिळणाऱ्या माहितीवर अवलंबून आहेत. वाचनासाठी लागणारी चिकाटी कमी झाली आहे, आणि "मल्टीटास्किंग" मानसिकतेमुळे सखोल वाचनास वेळ दिला जात नाही. इंग्रजी माध्यमातील वाढत्या शिक्षणामुळे प्रादेशिक भाषांमधील वाचन कमी होत आहे. उदाहरणार्थ, मराठीतील पुस्तकांची मागणी तुलनेने घटली आहे, आणि स्थानिक लेखकांसाठी बाजारपेठ मर्यादित झालेली आहे. भारतात शैक्षणिक व्हिडिओ प्लॅटफॉर्म्स, यूट्यूब चॅनेल्स, आणि ऑनलाईन ट्यूटोरियल्स मोठ्या प्रमाणात लोकप्रिय झाली आहेत. यामुळे शालेय विद्यार्थी पुस्तकांऐवजी डिजिटल साधनांकडे वळले आहेत.

माहिती तंत्रज्ञान आणि AI च्या युगात वाचनाच्या सवयी

माहिती तंत्रज्ञान (IT) आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) युगाने मानवी जीवनात अभूतपूर्व बदल घडवले आहेत. इंटरनेट, सोशल मीडिया, आणि स्मार्टफोनच्या प्रसारामुळे माहिती सहज उपलब्ध झाली आहे. परंतु, या डिजिटल युगात वाचनाच्या सवयींवर मोठा परिणाम झाला आहे. भारतातही वाचन संस्कृती हळूहळू कमी होत चालल्याचे वरील काही संशोधनावरून स्पष्ट होते.

वाचन हरवण्याची कारणे:

• स्मार्टफोन, टॅबलेट, आणि संगणकाच्या सर्वव्यापी उपलब्धतेमुळे पुस्तकं वाचण्याऐवजी लोक ऑनलाईन लेख, व्हिडिओ, आणि सोशल मीडिया पोस्टवर अधिक वेळ घालवत आहेत. या तंत्रज्ञानामुळे माहिती मिळवण्याचा वेळ कमी झाला असला, तरी वाचनाची सखोलता गमावली गेली आहे.
• सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्सवर सतत नोटिफिकेशन्स, रिल्स, आणि छोट्या व्हिडिओंचा मारा होत असल्याने लोकांच्या लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता कमी झाली आहे. यामुळे दीर्घ लेख, कादंबऱ्या, किंवा अभ्यासपूर्ण वाचनासाठी वेळ काढणे कठीण झाले आहे.
• भारतातील शिक्षण प्रणालीमध्ये विद्यार्थ्यांवर परीक्षेतील गुणांवर लक्ष केंद्रित केले जाते. बाह्य वाचनासाठी वेळ, स्वातंत्र्य, किंवा प्रोत्साहन फारसे दिले जात नाही. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये वाचनाची सवय रुजत नाही.
• AI च्या माध्यमातून ऑडिओबुक्स, पॉडकास्ट्स, आणि व्हॉइस-असिस्टंट्स उपलब्ध झाल्याने वाचनाची गरज कमी झाली आहे. लोक लिहिलेल्या मजकुराऐवजी ऐकण्याला किंवा पाहण्याला प्राधान्य देत आहेत (तरीही मी हा ब्लॉग लिहिण्याचे धाडस करतो आहे).
• ग्रामीण भागात ग्रंथालयांची कमतरता आणि शहरी भागातही ग्रंथालयांचे लोप पावत जाणे हे या समस्येला पूरक ठरत आहेत. याशिवाय, काही ठिकाणी पुस्तकांच्या किमती परवडणाऱ्या नसतात, त्यामुळे लोक वाचन टाळतात.

वाचन सवयी वाढविण्यासाठी काय करता येईल

• ग्रंथालयांचे पुनरुज्जीवन आणि वाढ: प्रत्येक शहर, गाव, आणि शाळेमध्ये आधुनिक ग्रंथालये स्थापन केली जावीत आणि जी आहेत त्यांचे संवर्धन करावे. वाचनालयांना डिजिटल स्वरूप देऊन त्यांना अधिक आकर्षक बनवणे आवश्यक आहे. तसेच, स्थानिक भाषांमधील साहित्याचा संग्रह वाढवून लोकांना भाषिक वाचनाकडे वळवता येईल.
• शिक्षण प्रणालीत सुधारणा: अभ्यासक्रमामध्ये वाचनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी स्वतंत्र विषय समाविष्ट करणे आवश्यक आहे. विद्यार्थ्यांना बाह्य वाचनासाठी प्रोत्साहन देऊन वाचनाच्या महत्त्वावर भर दिला पाहिजे. जसे ज्या त्या विषयातील नवीन पुस्तकांचे परीक्षण लिहिण्यास प्रोत्साहन देऊन त्यास शाळा आणि महाविद्यालयातील अंतर्गत गुणांची तजवीज करावी.
• डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर: ई-बुक्स आणि ऑडिओबुक्ससाठी स्वस्त किंवा मोफत प्लॅटफॉर्म्स तयार केले जावेत. उदाहरणार्थ, Kindle Unlimited किंवा मराठी सारख्या स्थानिक भाषांतील ई-पुस्तकांसाठी सरकारी योजना उपयुक्त ठरू शकतील.
• वाचन संस्कृतीसाठी समुदाय चळवळी: नागरिकांनी वाचनाच्या महत्त्वासाठी ग्रुप्स, क्लब्स, आणि शिबिरे चालवावीत. वाचन संध्याकाळ, वाचन परिषद, किंवा लेखकांशी संवाद अशा कार्यक्रमांमुळे वाचनाचा प्रचार होईल. स्थानिक लेखकांना प्रोत्साहन देऊन आणि सरकारी अनुदानाच्या साहाय्याने पुस्तकांची किमती सर्वसामान्यांना परवडेल अशा ठेवल्या जाव्यात.
• सोशल मीडिया मोहिम: वाचनाचा प्रचार करण्यासाठी "चॅलेंजेस" किंवा "वाचन उपक्रम" चालवले जावेत. उदाहरणार्थ, #ReadOneBookADay किंवा #BookLoversCampaign अशा मोहिमा युवकांमध्ये वाचनाची सवय रुजवू शकतात. त्याविषयी अधिक माहिती खाली दिलेली आहे.

विविध देशात वाचन सवयी वाढविण्यासाठी चालविलेले उपक्रम:

1. फिनलंड: फिनलंडमध्ये वाचन आणि साक्षरता यावर विशेष लक्ष दिले जाते. "पिसा" (Programme for International Student Assessment) अहवालांमध्ये वास्तविक जीवनातील आव्हानांना तोंड देण्यासाठी विद्यार्थ्यांचे वाचन, गणित आणि विज्ञानाचे ज्ञान आणि कौशल्ये वापरण्याची क्षमता तपासली जाते यामध्ये फिनलंड नेहमीच आघाडीवर आहे. शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांना वाचनासाठी नियमित वेळ दिला जातो, तसेच लहान मुलांना लवकर वाचन सवय लावण्यासाठी विशेष कार्यक्रम राबवले जातात. फिनलंडने "100 Reasons to Read" मोहिम राबवली, ज्यामध्ये वाचनाच्या फायद्यांवर लक्ष केंद्रित केले जाते.

2. अमेरिका: अमेरिकेतील "Little Free Library" उपक्रम जगभर प्रसारित झाला आहे, जिथे नागरिक सार्वजनिक ठिकाणी लहान ग्रंथालये उभारून पुस्तके उपलब्ध करतात. याशिवाय, "National Read Across America Day" आयोजित करून वाचनाचा प्रचार केला जातो. अमेरिकेतील विविध राज्यांमध्ये "One City, One Book" उपक्रम चालवला जातो, जिथे संपूर्ण शहरातील लोक एकाच पुस्तकाचे वाचन करून त्यावर चर्चा करतात.

3. जपान: जपानमधील शाळांमध्ये मुलांना लहान वयापासून ग्रंथालयाचा मुक्त हस्ते वापर करण्यास शिकविले जाते. विद्यार्थ्यांमध्ये वाचनाची आवड निर्माण करण्यासाठी शाळेतील ग्रंथालयांमध्ये विविध स्पर्धा आणि कार्यक्रम आयोजित केले जातात. जपानी कादंबऱ्या आणि मांगा (कॉमिक्स) यांचा प्रचार करून वाचन अधिक आनंददायक बनवले जाते.

4. इंग्लंड: इंग्लंडमध्ये "World Book Day" मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो. मुलांना मोफत पुस्तके वितरित केली जातात, आणि लेखकांशी संवाद साधण्यासाठी कार्यक्रम आयोजित केले जातात. "BookTrust" नावाचा उपक्रम वाचनाच्या प्रोत्साहनासाठी राबवविले जाते, जिथे मुलांना वाचन साहित्य मोफत दिले जाते.

5. दक्षिण कोरिया: दक्षिण कोरियामध्ये डिजिटल वाचनास प्रोत्साहन देण्यासाठी सार्वजनिक ठिकाणी ई-बुक किओस्क (self-service terminals) बसवले गेले आहेत. लोक कोणत्याही वेळी ई-बुक्स डाउनलोड करू शकतात. "Smart Library System" च्या माध्यमातून प्रत्येकास वाचन सुलभ केले गेले आहे.

6. कनाडा: कनाडा "Canada Reads" नावाचा उपक्रम राबवतो, जिथे देशभरात सर्वोत्कृष्ट पुस्तक निवडण्यासाठी वाचन स्पर्धा होते, त्यामुळे लोकांमध्ये वाचनाची आवड वाढत आहे. "TD Summer Reading Club" हा लहान मुलांसाठी एक वाचन कार्यक्रम राबवविला जातो.

समारोप:

माहिती तंत्रज्ञान आणि AI च्या युगात वाचनाची सवय टिकवणे ही एक मोठी जबाबदारी आहे. भारतातील वाढत्या डिजिटलकरणामुळे वाचन संस्कृतीसमोर अनेक आव्हाने उभी राहिली असली, तरीही ती टिकवण्यासाठी योग्य उपाययोजना केल्या जाऊ शकतात. वाचन ही फक्त माहिती मिळवण्याचे साधन नाही, तर ती वैचारिकतेचा पाया आहे. वाचनाला नवीन तंत्रज्ञानाशी सुसंगत बनवून, त्याचे पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रयत्न प्रत्येक पातळीवर केला गेला पाहिजे. वाचन संस्कृती टिकवणे ही केवळ व्यक्तीची नव्हे, तर समाजाचीही गरज आहे. प्रत्येक देशाने वाचन सवयी वाढवण्यासाठी त्यांच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक गरजांनुसार उपाय योजना केल्या आहेत. यातून धडा घेऊन भारतही स्थानिक भाषांतील साहित्याला प्रोत्साहन देऊन वाचन संस्कृती नव्याने विकसित करू शकतो पण त्या योजना कागदावर न राहता प्रत्यक्षात याव्यात हीच अपेक्षा.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

ASER Centre. (2022). Annual Status of Education Report (ASER) 2022. Annual Status of Education Report Centre

International Publishers Association. (2023, October 11). New report on the Indian book market. https://internationalpublishers.org/new-report-on-the-indian-book-market

Kemp, S. (2024, February 20). Digital 2024: India — Data Report – Global Digital Insights. Data Reportal – Global Digital Insights.

UNESCO International Literacy (2023). Promoting literacy for a world in transition: building the foundation for sustainable and peaceful societies: analytical study, UNESCO