इगो दुखावतो कि झगडत असतो?

 

इगो दुखावतो कि झगडत असतो?

मानवी मनाचे कार्य समजून घेण्यासाठी सिग्मंड फ्रॉईडने सुचवलेले तीन मुख्य घटक - इदंम (Id), अहंम (Ego), आणि पराअहंम (Superego) हे अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. फ्रॉईडच्या मानसशास्त्रातील सिद्धांतांनुसार, या तिन्ही घटकांचे परस्परसंबंध आणि संघर्ष माणसाच्या वर्तनावर परिणाम करतात. या लेखात आपण अहंकाराच्या भूमिकेचा, त्याच्या दुखावण्याच्या किंवा झगडण्याच्या प्रक्रियेचा सखोल विचार करणार आहोत.

इदंम, अहंम, आणि पराअहंम यांच्या भूमिका

इदंम (Id): इदंम ही मनाची ती मूळ आणि प्राथमिक पातळी आहे जी सर्व मूलभूत इच्छांवर (जसे की भूक, तहान, लैंगिक इच्छा) आधारित असते. इदंम पूर्णपणे "सुख तत्त्वावर" (Pleasure Principle) कार्य करतो आणि त्याला त्वरित समाधान हवे असते. उदा. एका लहान मुलाला भूक लागल्यावर तो लगेच दूध मागतो त्वरित न मिळाल्यास आकांडतांडव करतो.

अहंम (Ego): अहंम ही मनाची ती पातळी आहे जी वास्तवाशी जोडलेली असते. ही "वास्तविकतेचे तत्त्व" (Reality Principle) मानते. अहंम इदंमच्या इच्छांना त्वरित पूर्ण करण्याऐवजी, योग्य वेळी आणि योग्य परिस्थितीत पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतो. उदा. एखाद्या व्यक्तीला उपासमार होत असली तरी, तो चोरी करायची वेळ आली आहे का याचा विचार करतो. अशा वेळी जे चोरी करतात त्यांच्या मनाचा ताबा इदंमने घेतलेला असतो.

पराअहंम (Superego): पराअहंम म्हणजे समाजाच्या मूल्यांनुसार कार्य करणारी मनाची नैतिक पातळी (Moral Principle). याचे गणित इदंमच्या बरोबर उलटे आहे, खूप भूक लागलेली असतानाही जर कोणी त्यास खायला दिले तर फुकटचे ख्याला नको म्हणून उपाशी मारतील.  नैतिकतेच्या तत्त्वांवर आधारित निर्णय घेण्यास प्रवृत्त करते. उदा. असे लोक भयंकर स्वाभिमानी असतात, भूक असूनही पराअहंम भुकट खाणे या कृतीस अनैतिक मानतो.

अहंम दुखावतो का?

अहंम दुखावण्याची प्रक्रिया: अहंम हा इदंम आणि पराअहंम यांच्या सततच्या संघर्षात अडकतो. इदंम त्वरित समाधान मागतो तर पराअहंम नैतिक मर्यादांचे पालन करण्यावर जोर देत असतो. या दोघांना संतुलित ठेवताना अहंमला मोठ्या प्रमाणात मानसिक दबावाचा सामना करावा लागतो. याच वेळी, बाह्य परिस्थितीही अहंमला आव्हान देते. जर अहंम हा संघर्ष योग्य रीतीने हाताळू शकला नाही, तर तो दुखावतो. उदा. एखाद्या व्यक्तीला तिच्या कामात अपयश आल्यास, तिचे आत्मसन्मान कमी होते आणि अहंमला धक्का बसतो.

दुखावलेला अहंम आणि त्याचे परिणाम:

• निराशा: बाह्य परिस्थितींमुळे किंवा पराअहंमच्या कठोर अपेक्षांमुळे व्यक्तीला अपयशाची भावना येते. उदा. शाळेत यशस्वी न होणाऱ्या विद्यार्थ्याला "मूर्ख" म्हटले जाते, तेव्हा त्याचा अहंम दुखावतो (यशस्वी न होण्याची कारणे लक्षात घेतल्यास तो विद्यार्थी केवळ 25% जबाबदार असतो तर पालक, शाळा आणि व्यवस्था यांचा वाट 75% असतो).
• आक्रोश: दुखावलेला अहंम हा इदंमच्या इच्छांना नियंत्रित करण्याचे काम बंद करू शकतो, ज्यामुळे व्यक्ती आक्रमक वर्तन करू शकते. उदा. रागाच्या भरात बोललेल्या कठोर शब्दांमुळे नातेसंबंध बिघडू शकतात (ज्या लोकांचे आपल्या रागावर नियंत्रण नसते याचा अर्थ त्यांचा अहंम दुखावलेला असतो).
• संरक्षण यंत्रणा (Defense Mechanisms): अहंम स्वतःला दुखावण्यापासून वाचवण्यासाठी काही संरक्षक उपायांचा वापर करत असतो. यामध्ये दमण (Repression), नकार (Denial), भावविस्थापन (Displacement), मिथ्या समर्थन (Rationalization) यांचा समावेश होतो. उदा. नोकरी न मिळाल्यास, "या क्षेत्रातच स्पर्धा जास्त आहे," असे म्हणत व्यक्ती अपयशाचे खरे कारण स्वीकारत नाही.

अहंम झगडतो का?

• इदंम व पराअहंम यांच्यातील संघर्ष: अहंमचा मुख्य उद्देश इदंमच्या इच्छांना पूर्ण करण्यास आणि पराअहंमच्या नैतिक मर्यादांचे पालन करणे यात संतुलन साधणे हा असतो. परंतु, अनेकदा इदंमच्या प्राथमिक इच्छांशी पराअहंमच्या कठोर नैतिक नियमांचा संघर्ष होतो. उदा. एखाद्या व्यक्तीला चोरी करायची इच्छा होईल, पण तिच्या पराअहंममुळे तो चुकीचे वाटते.
• वास्तवाशी झगडा: अहंम फक्त आंतरिक संघर्षाचाच सामना करत नाही, तर त्यास बाह्य जगातील वास्तवाशीही जुळवून घ्यावे लागते. आर्थिक अडचणी, सामाजिक अपेक्षा, नातेसंबंध यामुळे व्यक्तीला मानसिक दबाव येतो. उदा. लग्नाच्या वेळी समाजाच्या अपेक्षांनुसार परफेक्ट जोडीदार निवडायचा दबाव अहंमवर येतो.

झगडणारा अहंम आणि त्याचे परिणाम

• सामंजस्य शोधणे: अहंम हा इदंम आणि पराअहंमच्या संघर्षातून मार्ग काढत सामंजस्य साधण्याचा प्रयत्न करतो. उदा. भूक लागली असताना चोरी न करता पैसे साठवून अन्न खरेदी करणे.
• मनाची विकृती: जर अहंम वारंवार संघर्ष हाताळण्यात अपयशी ठरला तर व्यक्ती मानसिक विकारांना बळी पडू शकते, जसे की चिंता (Anxiety), नैराश्य (Depression), इ.

उदाहरणे

• खेळाडू स्पर्धा हरल्यानंतर त्याचा अहंम दुखावला जातो, परंतु तो अधिक सराव करून यश मिळवतो तेव्हा अहंमची झगडण्याची प्रक्रिया यशस्वी एखादा ठरते.
• महात्मा गांधी यांना 7 जून 1893 साली, दक्षिण आफ्रीकेत त्यांच्या रंगामुळे रेल्वे गाडीच्या प्रथम श्रेणीतून उतरण्यास सांगीतले गेले. उण्यापूऱ्या २४ वर्षांच्या गांधीजींनी त्यास निर्भिडतेने नकार दिला, पण इंग्रजांनी त्यांना जबरदस्तीने स्टेशन आल्यावर खाली उतरविले. अन्यायाचा निर्भयतेने सामना करून इंग्रजांच्या गुलामीतून भारताला सत्याग्रह आणि शांततेच्या मार्गाने  स्वातंत्र्य मिळवून दिले आणि जगाला गांधीवाद मिळाला.
• नेल्सन मंडेला 27 वर्षे तुरुंगवास भोगल्यानंतरही त्यांच्या अहंमने त्यांना खचू दिले नाही. दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेद संपवण्यासाठी त्यांनी अहिंसेचा मार्ग अवलंबला आणि ते जगभर प्रेरणादायक उदाहरण बनले.
• डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम बालपणीचे आर्थिक संकट आणि शिक्षणातील अडचणी असूनही, त्यांच्या अहंमने संघर्ष केला आणि त्यांना थोर शास्त्रज्ञ व भारताचे राष्ट्रपती बनवले. त्यांनी परिस्थितीशी झगडून स्वतःला सिद्ध केले.
• स्टीव्ह जॉब्स यांना अॅप्पल कंपनीतून काढून टाकल्यानंतरही त्याचा अहंम झगडला. पुढे त्यांनी नेक्स्ट (NeXT) आणि पिक्सार (Pixar) यांसारख्या यशस्वी कंपन्या उभारल्या, आणि अखेरीस अॅप्पलमध्ये परत येऊन कंपनीला जागतिक यश मिळवून दिले.

समारोप

अहंम हा माणसाच्या मानसिक स्थैर्यासाठी महत्त्वाचा घटक आहे. इदंम व पराअहंम यांच्या संघर्षातून सामंजस्य साधून व्यक्ती मानसिक, सामाजिक, आणि वैयक्तिक यश मिळवू शकते. यशस्वी व्यक्तींची उदाहरणे हे दर्शवितात की संघर्षातूनही प्रगती साधता येते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Freud, S. (1923). The Ego and the Id. Vienna: International Psychoanalytical Press.

Kakar, S. (1978). The Inner World: A Psycho-Analytic Study of Childhood and Society in India.

Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (2004). Handbook of Self-Regulation: Research, Theory, and Applications. Guilford Press.