हॉटेलिंग: बदलती खाद्यसंस्कृती आणि तिचे प्रभाव

 

हॉटेलिंग: बदलती खाद्यसंस्कृती आणि तिचे प्रभाव

आज सुट्टी असल्याने दुपारची वेळ मी जेवून पेपर वाचत बसलो होतो. घरातील सर्व सदस्य आपल्या-आपल्या कामांत गुंतले होते. मुलांची आई किचनमध्ये काहीतरी काम करत आहे, आणि दोन मुलं आदित्य आणि शौर्य आयतेच गप्पा मारत आहेत.

आदित्य: (खिडकीतून बाहेर पाहत) अरेरे! किती दिवस झाले आपण बाहेरचं काहीतरी खाल्लं नाही. मला ना, खूप दिवसांपासून चायनीज खायची इच्छा आहे.

शौर्य: (त्याच्या बोलण्याला पाठिंबा देत) अगदी बरोबर! मी सकाळपासून आईला सांगतोय की मला चटपटीत काहीतरी हवंय, पण ती काही ऐकतच नाही.

आई: (स्वयंपाक करत त्यांचं बोलणं ऐकते) हो का? सकाळपासून सांगत आहेस? पण मला वाटतं की सकाळीच पोहे आणि चहा खाऊन छान गोड म्हणाला होतास, ‘आई, काय छान केलंयस!’

शौर्य: (थोडासा ओशाळत) ते खरं आहे, पण मला आता काहीतरी बाहेरचं खायचंय—सिंपल असं हवं, बर्गर किंवा पिज्जा हवंय.

मी: (वर्तमानपत्रातून डोकं वर काढत) हे तुमचं रोजचंच चाललं आहे. बाहेरचं खाल्लं की लगेच पोट बिघडतंय. तरीपण पिझ्झा, बर्गरचं वेड काही कमी होत नाही.

आदित्य: (समजावण्याच्या सुरात) बाबा, आम्ही असं म्हणत नाही की रोज बाहेरचं खाऊया. पण कधीतरी खाणं हवं ना? किती दिवस झाले आपण सगळं घरचंच खात आहोत.

शौर्य: (उत्साहाने) हो, बाबा! एखादा दिवस पिझ्झा-बर्गर पार्टी करू या ना! मला तर डॉमिनोजचाच पिझ्झा हवा.

आई: (हसत) तुम्हा मुलांचं हे बाहेरचं खाण्याचं वेड कधी कमी होणार? घरचं अन्न पौष्टिक असतं. बाहेरच्या पदार्थांमध्ये भरपूर तेल, मसाले, आणि पचायला जड पदार्थ असतात.

आदित्य: (थोडा गंभीर होऊन) आई, आम्हाला कळतं की तुझं म्हणणं योग्य आहे. पण सगळेच बाहेरचं खातात. आम्हीही कधीतरी खाल्लं तर काय वाईट आहे?

मी: (विचार करत) ठीक आहे, पण बाहेरचं खायचं असेल तर आपण काहीतरी हेल्दी पर्याय निवडू या. बर्गर आणि पिझ्झ्याऐवजी इडली-डोसा किंवा पावभाजी कशी वाटते?

शौर्य: (थोडा नाखुश होत) बाबा, पावभाजी बाहेरची असली तरी ती हेल्दी नाही, आणि डोसा तर आपण घरीही करतो.

आई: (स्मितहास्य करत) बरं, ठरलं. आज संध्याकाळी सगळे मिळून पिझ्झा खायला जाऊ. पण, एक अट आहे—बाहेरचं खाल्ल्यावर लगेच फळं खायची आणि पाणी भरपूर प्यायचं.

आदित्य आणि शौर्य: (उत्साहाने) हो, आई! मान्य आहे. आज पिझ्झा पार्टी!

मी: (हसत) बाहेरचं खाणं ठीक आहे, पण योग्य प्रमाणात. आणि त्यानंतर घरी पौष्टिक आहार घेणं विसरू नका.

असे हे संभाषण आपल्या घरी देखील होत असतील अशा संवादातून स्पष्ट होतं की, बाहेरचं खाणं हे अधूनमधून ठीक असलं तरी त्यात संयम आणि संतुलन राखणं महत्त्वाचं आहे. योग्य आहार आणि पौष्टिकतेकडे लक्ष देणं, हे मुलांना लहान वयापासून शिकवायला हवं. पण काही लोक शरीराची भूक मिटविण्यासाठी खातात तर काही लोक जिभेचे चोचले पुरविण्यासाठी  खातात.

भारतीय खाद्यसंस्कृतीला प्राचीन काळापासून एक विशिष्ट ओळख आहे. प्रत्येक प्रांतात वेगवेगळ्या प्रकारच्या पदार्थांचा समावेश असून त्याला सांस्कृतिक महत्त्व आहे. मात्र, अलीकडील दशकांमध्ये शहरीकरण, जागतिकीकरण, आणि जीवनशैलीतील बदलांमुळे भारतात हॉटेलिंगचे प्रमाण झपाट्याने वाढले आहे. हॉटेलिंगमुळे लोकांना विविध प्रकारचे अन्न सहज उपलब्ध होत असले तरी याचे दीर्घकालीन परिणाम आरोग्य, पर्यावरण, आणि समाजावर स्पष्टपणे दिसत आहेत.

हॉटेलिंगच्या वाढीची कारणे

1. शहरीकरण आणि जीवनशैलीतील बदल

शहरीकरणामुळे लोक शहरांकडे स्थलांतरित होत आहेत, जिथे घरगुती स्वयंपाकासाठी वेळ आणि सोय नसते. अशा परिस्थितीत हॉटेल हा त्वरित आणि सोयीचा पर्याय बनतो. अलिकडे स्त्री आणि पुरुष दोघंही कमाववित असल्याने महिलांसह पुरुषही कामाच्या व्यापामुळे हॉटेलिंगवर अवलंबून आहेत. तसेच मुंबई, दिल्ली, बंगळुरू यांसारख्या शहरांमध्ये जागेची कमतरता असल्याने स्वयंपाकघर लहान असते किंवा अस्तित्वात नसते. राष्ट्रीय पोषण संस्थेच्या अभ्यासानुसार, भारतात शहरीकरणामुळे फास्टफूडच्या सेवनात 70% वाढ झाली आहे.

2. आंतरराष्ट्रीय खाद्यसंस्कृतीचा प्रभाव

ग्लोबलायझेशनमुळे पाश्चिमात्य खाद्यसंस्कृती भारतीय जीवनशैलीत शिरली आहे. अलिकडे पिझ्झा, बर्गर, सूप, पास्ता यांसारखे पदार्थ आता प्रत्येक हॉटेलच्या मेनूमध्ये आहेत. त्याचबरोबर असे पदार्थ खाऊ गल्लीच्या टपऱ्यांवर स्वस्तात मस्त मिळत असल्याने यांची खुपच चलती आहे. तसेच आंतरराष्ट्रीय फूड चेन जसे मॅकडोनाल्ड्स, डॉमिनोज, आणि केएफसी यांची भारतातील उपस्थिती मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे.

3. ऑनलाइन फूड डिलिव्हरी प्लॅटफॉर्मचा प्रसार

झोमॅटो, स्विगी, उबर ईट्स यांसारख्या प्लॅटफॉर्मनी हॉटेलिंग अधिक सुलभ केले आहे. त्यामुळे काही क्लिकमध्ये हॉटेलमधील अन्न घरी पोहोचते. कोविड-19 नंतर लोकांना हॉटेलमध्ये जाण्याऐवजी डिलिव्हरीचा पर्याय सोयीचा वाटतो. अलिकडे या सर्व गोष्टींचा परिणाम म्हणून ऑनलाइन फूड डिलिव्हरी प्लॅटफॉर्मचा प्रसार मोठ्याप्रमाणात झालेला दिसून येतो. Nielsen च्या अहवालात नमूद आहे की, भारतात फूड डिलिव्हरी अॅप्सचा बाजार 20% वार्षिक दराने वाढत आहे. यामुळे घरी अन्न तयार करण्याचे प्रमाण 40% पर्यंत घटले आहे.

4. फास्टफूडची वाढती लोकप्रियता

धावपळीच्या युगात फास्टफूडची वाढती लोकप्रियता हे देखील एक महत्त्वाचे कारण आहे. फास्टफूड हे कमी वेळात उपलब्ध होणारे अन्न असून लोकांना ते चविष्ट देखील वाटते. यामुळे मुलांपासून प्रौढांपर्यंत सर्वजण त्याकडे आकर्षित होत आहेत. त्यामुळे स्थानिक स्तरावर पिझ्झा व बर्गरसाठीच्या लहान फूड स्टॉल्सची संख्या झपाट्याने वाढली आहे.

5. आर्थिक क्षमता आणि डिस्पोजेबल इनकम

भारतात आर्थिक विकासामुळे मध्यमवर्गीय लोकांची खर्च करण्याची क्षमता वाढली आहे. लोकांनी हॉटेलिंगकडे एक प्रतिष्ठेचा भाग म्हणून पाहणे सुरू केले आहे. त्यामुळे हॉटेलिंग हा केवळ अन्न सेवनाचा पर्याय राहिला नसून तो एक सामाजिक ट्रेंड बनला आहे. म्हणून आर्थिक क्षमता आणि डिस्पोजेबल इनकम ही व्यवस्था निर्माण होत आहे. ASSOCHAM च्या अभ्यासानुसार, भारतात एका व्यक्तीचे हॉटेलिंगवर होणारे सरासरी मासिक खर्च 50% ने वाढले आहे. मध्यमवर्गीय कुटुंबांचे बजेट यामुळे बिघडू शकते.

हॉटेलिंगचा भारतीय आहारावर प्रभाव

• फास्टफूडच्या सेवनात वाढ: फास्टफूडमुळे त्वरित भूक भागवता येते, पण त्यात आवश्यक पोषणतत्त्वांची कमतरता असते. बर्गर, फ्राईड राईस, नूडल्स, आणि पिझ्झा हे पदार्थ सध्या भारतीय आहाराचा मोठा भाग बनले आहेत.
• पारंपरिक पदार्थांचा ऱ्हास: पूर्वीच्या पिढ्या पारंपरिक पदार्थांवर अवलंबून होत्या. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात पुरणपोळी, केरळमध्ये अडाई डोसा, आणि पंजाबमध्ये सरसो दा साग. मात्र, हॉटेलिंगमुळे पारंपरिक पदार्थ मागे पडले आहेत. काही ठिकाणी हेही मिळतात.
• आरोग्यावर होणारे परिणाम: हॉटेलमध्ये वापरण्यात येणारे तेल, साखर, आणि मैद्याचा अतिरिक्त वापर आरोग्यासाठी हानिकारक ठरतो. जास्त प्रमाणात प्रक्रिया केलेल्या अन्नामुळे (processed food) पचनसंस्थेच्या समस्या, रक्तदाब, आणि मधुमेह होण्याची शक्यता वाढते.
• स्थानिक खाद्यसंस्कृतीत घट: स्थानिक पातळीवर तयार होणाऱ्या पदार्थांना पर्याय म्हणून पाश्चिमात्य पदार्थ जास्त प्रमाणात विकले जात आहेत.

हॉटेलिंगमध्ये खाल्ले जाणारे विशेष पदार्थ

हॉटेलिंग म्हणजे रोजच कंटाळवान वरण-भात सोडून जिभेला जे चांगल वाटेल ते खाण होय. अशी सर्रास धारणा हॉटेलिंगचा मागे दिसून येते. मग लोक खतात तरी का? पिझ्झा, बर्गर, नूडल्स, पास्ता, आणि फ्रेंच फ्राईज हे पदार्थ विशेष लोकप्रिय आहेत. जागतिक ब्रँड्स आणि स्थानिक स्ट्रीट फूड स्टॉल्स दोन्ही या पदार्थांची विक्री करतात. तसेच भारतीय पदार्थामध्ये बिर्याणी, छोले भटुरे, डोसा, पनीर टिक्का, आणि रोल्स यांसारखे भारतीय पदार्थ लोकप्रिय आहेत.

मोठ्या हॉटेल्समध्ये भारतीय पदार्थ आधुनिक पद्धतीने सादर केले जातात. आइसक्रीम, केक, मॉकटेल्स, कुल्फी, आणि गुलाबजाम यांची मागणी प्रचंड आहे. कार्बोनेटेड ड्रिंक्ससोबत पॅकबंद ज्यूस आणि स्मूदीही लोक आवडीने घेतात.

हॉटेलिंगचे सामाजिक, आर्थिक, आणि पर्यावरणीय परिणाम

• फास्टफूडमध्ये जास्त प्रमाणात फॅट, साखर, आणि मीठ असते, ज्यामुळे लठ्ठपणा, डायबेटिस, आणि हृदयविकारांच्या समस्या वाढत आहेत. ICMR च्या अभ्यासानुसार जंकफूडचे सेवन 75% लोकांमध्ये लठ्ठपणास कारणीभूत ठरते.
• हॉटेलिंगमुळे कौटुंबिक जेवणाचे प्रमाण कमी झाले आहे आणि हॉटेलिंग सामाजिक स्टेटसचे प्रतीक बनले आहे, त्यामुळे लोक अनावश्यक खर्च करतात.
• हॉटेलिंगवरील खर्च वाढल्यामुळे मध्यमवर्गीय कुटुंबांचे बजेट कोलमडते. तसेच फूड डिलिव्हरी सेवांमुळे ग्राहकांकडून अतिरिक्त शुल्क घेतले जातात हे लक्षातही येत नाही.
• हॉटेल्स आणि फूड डिलिव्हरी सेवांमुळे प्लास्टिकचा वापर वाढला आहे. तसेच अन्नाची नासाडीमुळे नैसर्गिक संसाधनांचा अपव्यय होतो. FAO च्या अहवालानुसार हॉटेलिंगमुळे अन्नटाकाऊपणा 30% वाढला आहे.

समारोप:

भारतात हॉटेलिंगचे प्रमाण वाढत असले तरी त्याचे परिणाम आरोग्य, पर्यावरण, आणि सामाजिक जीवनावर मोठ्या प्रमाणावर होतात. हॉटेलिंगमुळे खाद्यसंस्कृतीत सकारात्मक बदल झाले असले तरी दीर्घकालीन दृष्टीकोनातून विचार केल्यास त्याचे तोटे जास्त गंभीर आहेत. Tata Institute of Social Sciences च्या संशोधनानुसार, कौटुंबिक जेवणाचे प्रमाण कमी झाले आहे. हॉटेलिंगमुळे कौटुंबिक नातेसंबंधांवर नकारात्मक परिणाम होतो, कारण एकत्र जेवण कमी होते. योग्य उपाययोजनांद्वारे या समस्यांवर मात करता येईल. संशोधन स्पष्ट करते की, हॉटेलिंगचे प्रमाण वाढत असले तरी त्याचे दीर्घकालीन आरोग्य आणि पर्यावरणीय परिणाम चिंताजनक आहेत. या समस्येवर उपाय म्हणून पौष्टिक अन्नाची निवड, पर्यावरणपूरक पॅकेजिंग, आणि घरगुती स्वयंपाकाला प्रोत्साहन यावर भर दिला पाहिजे.

(सर्व चित्रे आननी इमेजेस google वरून साभार)