प्रत्येक क्षणाचा आनंद: जीवन जगण्याची कला | Happiness

 

प्रत्येक क्षणाचा आनंद: जीवन जगण्याची कला

समाधान, चांगले जीवन, आणि भविष्याचा वेध यांचा शोध सर्व संस्कृतींच्या केंद्रस्थानी राहिला आहे. यामध्ये मूलभूत अस्तित्वाचा प्रश्न नेहमी विचारला जातो: माणसाला जीवनातून काय हवे आहे? दलाई लामांच्या मते, जीवनाचा मुख्य उद्देश आनंद आहे. आनंद या विषयावरचे प्राचीन काळातील लिखाण हे या विषयाचे पुरावे देतात. उदाहरणार्थ, बौद्ध धर्म, जो सुमारे 2,500 वर्षांपूर्वी सुरू झाला, मानवी दुःख समजून घेणे आणि त्यावर मात करण्याच्या मार्गांवर समर्पित आहे.

पूर्वेकडील परंपरांनी एकत्रितपणे जीवनातील समतोल हा आनंदाचा मुख्य घटक मानला आहे. बौद्ध, हिंदू, योग परंपरा, कन्फ्यूशियनवाद आणि दाओवाद यांसारख्या प्रमुख तत्त्वज्ञान प्रणालींमध्ये शांत मन, समतोल जीवन, आणि इतरांसोबत सुसंवादी नातेसंबंध यावर भर देण्यात आला आहे. बौद्ध धर्म जीवनात समत्व (equanimity) मिळविण्याचा सल्ला देतो आणि सुखलोलुप जीवनशैली व तपस्वी जीवनशैली यांच्यातील मध्यम मार्ग अनुसरण्याची शिफारस करतो. हिंदू विचारांमध्ये आत्मज्ञान (self-realization) जीवनाचा सर्वोच्च दर्जा मानला जातो. जीवनातील द्वंद्वांना (उदा., आनंद-दु:ख, सुख-दु:ख, प्रेम-द्वेष) पार करून जीवनात स्थिर स्थिती (स्थितप्रज्ञ) प्राप्त करणे शक्य आहे. यामध्ये सामूहिक कल्याणाचे महत्त्व मान्य केले गेले आहे.

बौद्ध आणि हिंदू साहित्यामध्ये सुख आणि आनंद यामधील वेगळेपणा स्पष्ट करण्यात आला आहे. बौद्ध आणि हिंदू संकल्पनांनुसार, ही तुलना हेडोनिक (hedonic) आणि युडेमोनिक (eudaimonic) आनंद यांच्यात केली जाऊ शकते. हेडोनिक आनंदाचा अनुभव सुखद भावना शोधण्यात आणि अप्रिय भावना टाळण्यात असतो, तर युडेमोनिक आनंद हा सर्वोत्तम कार्यक्षमतेशी जोडलेला आहे. यात करुणा, आत्मिक शांतता, अंतर्गत शक्ती, आणि अंतर्गत स्वातंत्र्य यासारख्या गुणांनी इतरांसाठी सहानुभूतीपूर्ण विचार केला जातो. न्यूरोसायन्स संशोधनातून असे दिसून आले आहे की प्रेमभावना आणि करुणा या सर्वात अधिक सकारात्मक मानसिक स्थिती आहेत.

मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात, आनंदाविषयीची रुची 1960 च्या दशकात मानवी क्षमतांच्या चळवळीच्या वाढीबरोबर निर्माण झाली आणि नंतर सकारात्मक मानसशास्त्राच्या उदयाने ती अधिक बळकट झाली. संशोधक आनंद शब्दाचा उपयोग अनेक वेळा वैयक्तिक जीवन कल्याण (subjective well-being) आणि जीवनाच्या गुणवत्तेशी समांतर करतात. या सर्वामध्ये समान धागा म्हणजे जीवनाच्या भावनिक गुणवत्तेचे बोधनिक मूल्यांकन आणि लोकांनी अनुभवलेल्या समाधानाचे प्रमाण. अर्थपूर्ण जीवनाच्या मूल्यांकनामध्ये कुतूहल, निष्ठा, उदारता, आणि दयाळूपणा यांचा विचारही केला गेला आहे.

आपले सद्याचे मानवी जीवन

एकदा दोन भिक्षू नदी ओलांडत होते, तेव्हा वृद्ध भिक्षूने एका तरुणीला नदी ओलांडण्याचा प्रयत्न करताना पाहिले, तो घाबरला. नदी खोल आहे, कदाचित ती अनोळखी, सुंदर मुलगी माझा हात धरा म्हणेल. या विचारातून बाहेर येतो न येतो तोवर ती मुलगी म्हणाली की मला नदी पार करण्यासाठी, तू मला साथ देशील? तो म्हणाला, मला माफ करा, मी संन्यासी आहे, मी स्त्रियांना हात लावत नाही, आणि त्याचे हात पाय थरथर कापत तो झपाट्याने नदीच्या पलीकडे गेला.

म्हातारा भिक्षू दिवसभराच्या अतिश्रममुळे तो थकला होता; स्त्रीचा हात धरण्याचा विचारातून विविध तर्क वितर्कांना घाबरून त्याने नदी पार केली होती. चला एकदाचा सुटलो बुवा म्हणून मागे वळून पाहिलं तर काय आश्चर्य! चक्क, मागून येणारा तरुण संन्यासी मुलीला खांद्यावर बसवून नदी पार करत होता. हात धरणे सोडा, स्पर्श करणे देखील निषिद्ध होते, अशात मी म्हातारा आहे, आणि तो तरुण आणि त्याला नुकतीच दीक्षा मिळाली आहे! आणि हे काय पाप करून बसला? असे विचार त्याचा मनात येत राहिले.

त्यानंतर ते दोघेही दोन मैलभर चालत राहिले. आश्रमात पोहोचेपर्यंत म्हातार्‍या भिक्षूने एक चकार शब्द काढला नाही, तो खूप संतापला, खूप म्हणजे खुपच! त्याच्या नाराजीमध्ये मत्सर होता, रागही होता, स्वत:ला उच्च आणि धार्मिक समजण्याचा अभिमानही होता; आणि त्या तरुण भिक्षूला हीन आणि अधार्मिक मानण्याचीही भावना होती. अशा अनेक भावनांची उलथापालथ सुरु होती. ते आश्रमाच्या पायऱ्या चढू लागले, तेव्हा म्हातार्‍या भिक्षूला राहवले नाही; तो म्हणाला ऐक, मला जाऊन गुरूंना सांगावे लागेल, कारण तू नियमांचे उल्लंघन केले आहेस, आणि तू तरूण आहेस, आणि तू त्या सुंदर स्त्रीला खांद्यावर बसवलंस!

तो तरुण म्हणाला, तुम्ही अजूनही त्या नदी काठावरच आहात, मी त्या स्त्रीला केंव्हाच सोडली पण आपण मात्र तिला अजूनही डोक्यात घेऊन चालला आहात? दोन मैल मागचेच जीवन आपण जगत आहात, वर्तमान काळात याल का?

अनेक लोक छोट्या छोट्या अनावश्यक गोष्टींना मिठी मारून बसतात आणि वर्तमान काळ तसेच अनेक दिवस त्यातच घालवतात. त्यामुळे खरे आणि स्वाभाविक जगणे मात्र राहून जाते आणि आपण खऱ्या सुखाला आणि आनंदाला मुकत आहोत हे लक्षात देखील येत नाही.

आनंद आणि मानसशास्त्र

आनंद ही अशी गोष्ट आहे जे बहुसंख्य लोकांचे ध्येय असते, पण आनंदाची व्याख्या ही एका व्यक्तीपासून दुसऱ्या व्यक्तीपर्यंत भिन्न असू शकते. सामान्यतः आनंद ही एक भावनिक अवस्था आहे जी आनंद, समाधान, तृप्ती आणि परिपूर्तिच्या भावनांनी दर्शविली जाते. आनंदाच्या अनेक भिन्न व्याख्या असल्या तरी, त्याचे वर्णन अनेकदा सकारात्मक भावना आणि जीवनातील समाधान म्हणून केले जाते. अनेकदा लोक आनंदाच्या खर्‍या अर्थाविषयी बोलतात, तेव्हा ते सध्याच्या क्षणी त्यांना कसे वाटते याबद्दल बोलत असतात किंवा संपूर्ण जीवनाबद्दल त्यांना कसे वाटते याविषयी सर्वसामान्य संदर्भ देत असतात.

कारण आनंद हा एक व्यापकपणे मांडावयाचा शब्द आहे, मानसशास्त्रज्ञ जेव्हा या भावनिक स्थितीबद्दल बोलतात तेव्हा सामान्यत: 'व्यक्तिगत कल्याण' हा शब्द वापरतात. व्यक्तिगत कल्याण ही व्यक्तीच्या सध्याच्या जीवनाबद्दलच्या एकूण वैयक्तिक भावनांवर लक्ष केंद्रित करते. आनंदाचे दोन प्रमुख घटक (किंवा 'व्यक्तिगत कल्याण) आहेत:

भावनांचे संतुलन: प्रत्येकजण सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही भावना, भावनिक जाणीव आणि भावस्थिती अनुभवत असतो. आनंद सामान्यतः नकारात्मक भावनांपेक्षा अधिक सकारात्मक भावना अनुभवण्याशी जोडलेला आहे.

जीवनातील समाधान: हे नातेसंबंध, कृती, उपलब्धी आणि आपल्या महत्त्वाच्या मानत असलेल्या इतर गोष्टींसह आपल्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये आपण किती समाधानी आहात याच्याशी संबंधित आहे.

आनंदाची दुसरी व्याख्या प्राचीन तत्त्वज्ञ अॅरिस्टॉटल यांनी सुचवलेली आहे, आनंद ही एक मानवी इच्छा आहे आणि इतर सर्व मानवी इच्छा आनंद मिळविण्याचा मार्ग म्हणून अस्तित्वात आहेत. त्यांचा असा विश्वास होता की आनंदाचे चार स्तर आहेत: तात्काळ तृप्तीतून आनंद, तुलना आणि यश, सकारात्मक योगदान आणि पूर्तता. मानवी जीवनात "आनंदी जीवनाची मूलतत्त्वे" किंवा आनंदी जगण्याचे मॉडेल हे आनंद मिळवण्यासाठी आणि टिकवण्यासाठी एक संरचना असू शकते का? जर असेल तर त्यात कोणत्या गोष्टींचा समावेश करता येईल:

स्व-जाणीव (Self-awareness)– स्वतःला समजून घेणे

आनंदी जीवनाचा पाया म्हणजे स्व-जाणीव होय. ही ती पायरी आहे ज्यावर इतर सर्व पायऱ्या उभ्या राहतात. स्व-जाणीव म्हणजे आपल्या भावना, बलस्थाने, कमकुवतपणा, मूल्ये आणि श्रद्धा ओळखणे. खऱ्या आनंदाचा अनुभव घेण्यासाठी आपणास आधी आनंद आपल्यासाठी काय आहे हे समजून घेणे आवश्यक आहे. हे प्रत्येकासाठी वेगळे असू असते—काहीजण वैयक्तिक यशामध्ये आनंद शोधतात, तर काहीजण अर्थपूर्ण नाती किंवा दयाळूपणाच्या कृतींमध्ये आनंद मानतात. काहींना करोडो रुपये मिळाल्यावर आनंद होतो तर काहींना त्याची अडचणही होते कारण येथेही व्यक्ती भिन्नता दिसून येते.

स्व-जाणीव आत्मनिरीक्षण (introspection) मागते. दररोज आपल्या विचारांवर आणि भावनांवर विचार करण्यासाठी वेळ काढा. जर्नलिंग हा एक प्रभावी उपाय आहे जो तुमच्या विचारांतील आणि प्रतिक्रियांतील पॅटर्न ओळखण्यास मदत करू शकतो. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला लक्षात आले की निसर्गात वेळ घालवणे तुम्हाला आनंद देते, तर ते तुमच्या आनंदाचा महत्त्वाचा भाग बनू शकते. त्याचप्रमाणे, नकारात्मक भावना जसे की निराशा किंवा राग समजून घेणे तुम्हाला त्यांचा मूळ मुद्दा सोडवण्यास मदत करते.

      याशिवाय, स्व-जाणीव प्रामाणिकता निर्माण करते. जेव्हा तुम्ही स्वतःला समजून घेता आणि स्वीकारता, तेव्हा तुम्ही तुमच्या कृती तुमच्या मूल्यांशी जोडू शकता. ही सुसंगती तुम्हाला जीवनात उद्दिष्ट आणि समाधान देते. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला सृजनशीलतेत आनंद सापडतो, तर कलात्मक कामांवर वेळ घालवणे तुम्हाला समाधान देऊ शकते. थोडक्यात स्वतःचा शोध घेणे खुपच महत्त्वाचे आहे.

सकारात्मक नातेसंबंध (Positive Relationships) – नाती जपण्याचे महत्त्व

मनुष्य हा स्वभावतः सामाजिक प्राणी आहे, त्यामुळे अर्थपूर्ण नातेसंबंध आनंदाचे प्रमुख आधारस्तंभ असतात. सकारात्मक नातेसंबंध भावनिक आधार, सामायिक अनुभव, आणि आपलेपणाची जाणीव प्रदान करतात. कुटुंब, मित्र, किंवा जोडीदारांसोबत असो, आरोग्यदायी नाती वाढवणे भावनिक आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

संवाद कोणत्याही मजबूत नात्याचा पाया असतो. खुले आणि प्रामाणिक संभाषण विश्वास निर्माण करण्यात आणि गैरसमज दूर करण्यात मदत करते. सक्रियपणे ऐकणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे—जेव्हा तुम्ही खऱ्या अर्थाने ऐकता, तेव्हा तुम्ही समोरच्या व्यक्तीच्या भावना आणि अनुभवांना मान्यता देत असता. उदाहरणार्थ, मैत्रीत, मित्राच्या कठीण काळात त्याच्या सोबत असणे नाते मजबूत करते आणि परस्पर विश्वास निर्माण करते.

सदृढ नात्यांमध्ये वेळ आणि प्रयत्नांची गुंतवणूक आवश्यक आहे. सामायिक उपक्रम, जसे की एखादी वीकेंडची ट्रेक किंवा साधे जेवण, भावनिक बंध मजबूत करतात. शिवाय, कृतज्ञता व्यक्त करणे नातेसंबंधांना वृद्धिंगत करू शकते. मनापासून दिलेले "धन्यवाद" किंवा कौतुकाचे शब्द किंवा मेसेजेस कोणालाही महत्त्वपूर्ण वाटण्यासाठी पुरेसे असतात.

तथापि, विषारी  नात्यांची ओळख पटवून त्यांच्यापासून अंतर ठेवणे देखील महत्त्वाचे आहे. जी नाती तुमची ऊर्जा शोषून घेतात किंवा तुमच्या आत्मसन्मानाला ठेच पोचवतात, ती तुमच्या आनंदात अडथळा निर्माण करू शकतात. अशा नात्यांपासून मुक्त होणे ही स्वार्थी कृती नसून, ती स्वतःच्या काळजीसपोटी टाकलेले पाऊल आहे. शेवटी सकारात्मक नातेसंबंध वाढवण्यासाठी देणं-घेणं यामध्ये समतोल साधणे आवश्यक आहे. ही नाती तुमचे जीवन समृद्ध करतात तसेच जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी भावनिक आधार देतात.

उद्दिष्ट आणि अर्थ (Purpose and Meaning) – तुमचा “का” शोधणे

उद्दिष्टाने भरलेले जीवन म्हणजे अर्थपूर्ण जीवन. उद्दिष्ट आपल्या कृतींना दिशा देते आणि त्यांना महत्त्वपूर्ण बनवते. हे फक्त उद्दिष्टे साध्य करण्याबद्दल नसून, त्यामागील "कारण" समजून घेण्याबद्दल आहे.

तुमचे उद्दिष्ट भव्य किंवा जग बदलणारे असण्याची गरज नाही. एक सहानुभूतिशील पालक होणे, आपल्या समुदायासाठी योगदान देणे, किंवा एखाद्या छंदामध्ये आनंद शोधणे इतके साधे असू शकते. उदाहरणार्थ, एक शिक्षक मुलांच्या विचारक्षमतेला आकार देण्यात उद्दिष्ट शोधू शकतो, तर एक कलाकार सौंदर्य निर्माण करण्यात अर्थ शोधू शकतो.

तुमचे उद्दिष्ट शोधण्यासाठी तुमच्या आवडी-निवडींवर आणि आपले मन ज्या गोष्टींमध्ये हरवून जाते त्यावर विचार करा. कोणत्या कृती तुम्हाला वेळ कसा जातो ते कळू देत नाहीत? कोणत्या समस्या तुमच्या हृदयाला भिडतात? या प्रश्नांची उत्तरे तुमच्या उद्दिष्टानी भरलेल्या जीवनासाठी मार्गदर्शन करू शकतात.

उद्दिष्ट शोधल्यावर, त्यानुसार यथार्थवादी ध्येये ठेवा. ही ध्येये टप्पे म्हणून काम करतात आणि तुम्हाला प्रगतीची जाणीव करून देतात. उदाहरणार्थ, जर तुमचे उद्दिष्ट पर्यावरण संरक्षणासाठी प्रोत्साहन देणे असेल, तर स्वच्छता मोहिमेत स्वयंसेवक होणे किंवा पुनर्वापर प्रकल्प सुरू करणे तुम्हाला समाधान देऊ शकते.

तसेच, तुमच्या उद्दिष्टाचा वेळोवेळी पुनर्विचार करणे महत्त्वाचे आहे. जसजसे तुम्ही मोठे होता, तसतसे तुमच्या उद्दिष्टांचा अर्थ बदलू शकतो. लवचिक राहिल्याने तुमचे उद्दिष्ट संबंधित आणि समाधानकारक राहते. उद्दिष्टाने भरलेले जीवन हा एक प्रवास आहे, अंतिम स्थान नव्हे. हे तुमच्या दैनंदिन क्रियांना अर्थ देते, ज्यामुळे प्रत्येक क्षण अधिक समाधानकारक बनतो.

कृतज्ञता आणि सकारात्मकता (Gratitude and Positivity) – दृष्टिकोन बदलणे

कृतज्ञता म्हणजे तुमच्याकडे ज्या गोष्टी नाहीत त्याऐवजी असलेल्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करणे. कृतज्ञता ही आनंदासाठी एक प्रभावी साधना आहे. जेव्हा तुम्ही तुमच्या जीवनातील चांगल्या गोष्टींची कबुली देता, तेव्हा तुम्ही कमतरतेच्या मानसिकतेऐवजी भरभराटीच्या मानसिकतेची निर्मिती करता. 

कृतज्ञता जोपासण्यासाठी, एक कृतज्ञता वही ठेवा. रोज तीन गोष्टी लिहून ठेवा ज्याबद्दल तुम्ही आभार व्यक्त करू इच्छिता. हे जितके साधे असेल तितके चांगले – एक सुंदर सकाळ, एखादे चांगले वर्तन, किंवा एखादे स्वादिष्ट जेवण. वेळोवेळी, ही सवय तुमच्या मनाला आजूबाजूच्या चांगल्या गोष्टींची जाणीव निर्माण करते.

सकारात्मकता कृतज्ञतेला पूरक आहे. आव्हाने अपरिहार्य असली तरी, सकारात्मक दृष्टिकोनाने तुम्ही त्यांना अधिक प्रभावीपणे हाताळू शकता. नकारात्मक परिस्थितींकडे यशाची संधी म्हणून पाहा. उदाहरणार्थ, नोकरी जाणे हे नवीन करिअर मार्ग शोधण्याची किंवा नवीन कौशल्ये विकसित करण्याची संधी असू शकते.

सकारात्मक वातावरण निर्माण करण्यासाठी, तुम्हाला प्रेरणा देणाऱ्या लोकांबरोबर वेळ घालवावा लागेल. नकारात्मक गोष्टींना मर्यादा घाला, जसे की विषारी नाती किंवा चिंताजनक बातम्यांचा अतिरेक. त्याऐवजी, आनंद देणाऱ्या गोष्टींमध्ये स्वतःला गुंतवा, जसे की संगीत ऐकणे, वाचन करणे, किंवा छंद जोपासणे. कृतज्ञता आणि सकारात्मकता म्हणजे समस्यांकडे दुर्लक्ष करणे नाही, तर त्या समस्यांना बांधेसूद दृष्टिकोनातून हाताळणे आहे. चांगल्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करून, तुम्ही दीर्घकालीन आनंदाचा पाया तयार करु शकता.

स्थितीस्थापकत्त्व आणि अनुकूलता (Resilience and Adaptability) – आव्हानांमधून प्रगती

जीवन अनपेक्षित आहे आणि आव्हाने अपरिहार्य आहेत. स्थितीस्थापकत्त्व म्हणजे संकटातून परत उभे राहण्याची क्षमता, तर अनुकूलता म्हणजे नवीन परिस्थितींमध्ये स्वतःला जुळवून घेण्याची क्षमता. हे दोन्ही जीवनातील चढउतारांच्या दरम्यान आनंद टिकवण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.

स्थितीस्थापकत्त्व विकसित करण्यासाठी, कठीण प्रसंग हे जीवनाचा भाग आहेत हे स्वीकारा. त्याकडे दुर्लक्ष करणे किंवा त्यापासून पळ काढण्याने केवळ दु:ख वाढवते. त्याऐवजी, समस्यांना थेट तोंड द्या, आणि समस्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी त्यांच्या उपायांवर काम करा. उदाहरणार्थ, जर एखादी कामगिरी अपयशी ठरली, तर काय चुकले याचे विश्लेषण करा आणि पुढच्या वेळी कसे सुधारता येईल यावर लक्ष केंद्रित करा.

भावनिक नियंत्रण हा स्थितीस्थापकत्त्वाचा आणखी एक महत्त्वाचा भाग आहे. ध्यान, मानसिक शांती तंत्रे, आणि दीर्घ श्वासोछ्चास घेण्याच्या पद्धती तुम्हाला ताण नियंत्रित करण्यात मदत करू शकतात. याशिवाय, मजबूत आधार प्रणाली कठीण प्रसंगांमध्ये आवश्यक पाठिंबा आणि दृष्टीकोन प्रदान करू शकते.

अनुकूलता म्हणजे बदलांना स्वीकारणे. जीवन बहुतेक वेळा नियोजनाप्रमाणे चालत नाही, आणि समायोजनाची क्षमता तुम्हाला तुमच्या उद्दिष्टे आणि मूल्यांशी सुसंगत राहण्यास मदत करतात. उदाहरणार्थ, जर एखादी करिअरची दिशा अस्थिर झाली, तर नवीन संधी स्वीकारणे तुम्हाला अनपेक्षित पण समाधानकारक मार्गांकडे नेऊ शकते. स्थितीस्थापकत्त्व आणि अनुकूलता या कौशल्यांना वेळ आणि सराव लागतो. तुम्ही प्रत्येक आव्हानावर मात करत जाता तशी तुमची क्षमता अधिक मजबूत होत जाते.

समारोप

स्व-जाणीव, सकारात्मक नाती, उद्दिष्ट, कृतज्ञता, आणि स्थितीस्थापकत्त्व हे आनंदासाठी एक परिपूर्ण मार्गदर्शन करतात. या गोष्टी आपल्या दैनंदिन जीवनात अंमलात आणून तुम्ही अधिक समृद्ध आणि आनंदी जीवन जगू शकता. आनंद हे गंतव्यस्थान नाही, तर एक प्रवास आहे, आणि ही रहस्ये तुमच्यासाठी विश्वासार्ह मार्गदर्शक तत्त्वे म्हणून काम करतील. शेवटी असे म्हणावेसे वाटते की,

जीवनाला अर्थ हीच शिकवण,

आनंद आहे प्रत्येक क्षण।

यश, संपत्ती अन प्रेमाची साद,

खरा आनंद आहे आंतरीक नाद।

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Dalai Lama, & Cutler, H. (1998). The art of happiness: A handbook for living, Compass Press.

Ekman, P., Davidson, R. J., Ricard, M., & Wallace, B. A. (2005). Buddhist and psychological perspectives on emotions and well-being, Current Directions in Psychological Science, 14, 59 – 63.

Kahneman, D., Diener, E., & Schwarz, N. (Eds.). (1999). Well-being: The foundations of hedonic psychology, Russell Sage Foundation.

Kiran Kumar, S. K. (2006). Happiness and well-being in Indian tradition, Psychological Studies, 51, 105 – 112.

Misra, G. (2013). Happiness. In K. D. Keith (Ed.), The Encyclopaedia of Cross-Cultural Psychology (1st ed.). John Wiley & Sons, Inc.

Paranjpe, A. C. (1998). Self and identity in modern psychology and Indian thought, Plenum Press.

Peterson, C., Park, N., & Seligman, M. E. P. (2005). Orientations to happiness and life. satisfaction: The full life versus the empty life, Journal of Happiness Studies, 6, 25-41.

Seligman, M. E. P. (2020). Authentic happiness, Free Press.