संमोहन : मनोरंजनाची कला की वैज्ञानिक पद्धती | Hypnosis

 

संमोहन : मनोरंजनाची कला की वैज्ञानिक पद्धती

दरवर्षी 4 जानेवारीला जागतिक संमोहन दिवस साजरा केला जातो. संमोहन आणि त्याचे फायदे याबद्दल जागरुकता पसरवण्यासाठी हा दिवस महत्वाचा आहे. भारतासह विविध देशांमध्ये हे वैद्यकीय उपचार अगदी तळातल्या यादीत आहे. आपल्यापैकी बऱ्याच जणांनी नेटफ्लिक्सवर स्ट्रेनजर थिंग्ज किंवा 7th सेंन्स हे चित्रपट पाहिले असतील. यात जो संमोहनाचा प्रकार दाखवला आहे, तोही आपल्यापैकी बऱ्याच जणांना माहिती आहे. आपण जे काही ऐकलंय त्याप्रमाणे एखादी व्यक्ती दृष्टीद्वारे समोरच्या व्यक्तीच्या मनावर नियंत्रण मिळवते. मग संमोहीत व्यक्तीच्या अबोध मनाला प्रश्न विचारून माहिती जाणून घेता येते. पण संमोहन म्हणजे नक्की काय? एखाद्या व्यक्तीला दुसऱ्या व्यक्तीवर नियंत्रण मिळवता येतं का? मनोविकार तज्ञांचं याविषयी काय म्हणणं आहे?

संमोहन (Hypnosis) ही एक गूढ व प्रभावी कला आहे, ज्याचा उपयोग प्राचीन काळापासून वेगवेगळ्या उद्देशांसाठी केला जात आहे. संमोहन म्हणजे व्यक्तीच्या मनावर नियंत्रण मिळवून त्याला एका विशेष मानसिक अवस्थेत नेणे, जिथे तो अधिक सूचना स्वीकारण्या योग्य बनतो. आज संमोहनाचा उपयोग मनोरंजन आणि शिथिलीकरण तंत्र म्हणून केलेली पाहायला मिळते, त्याच्या उपयोगापेक्षा दुरुपयोगाचीच चर्चा अधिक दिसून येते.

प्राचीन काळातील संमोहन

संमोहनाची सुरुवात प्राचीन संस्कृतींमध्ये दिसून येते. भारतीय, इजिप्शियन, ग्रीक आणि रोमन संस्कृतींमध्ये संमोहनाचा उपयोग आध्यात्मिक आणि वैद्यकीय उद्देशांसाठी केला जात असे. भारतीय योग आणि ध्यान पद्धतींमध्ये संमोहनासारख्या तंत्रांचा उपयोग व्यक्तीच्या अंतर्मनावर प्रभाव टाकण्यासाठी केला जात असे. ऋषी-मुनी तंत्र-मंत्र आणि तपस्या यांचा उपयोग करून व्यक्तीच्या मानसिक शक्ती जागृत करीत असत.

इजिप्तमध्ये, धार्मिक विधींमध्ये संमोहनाचा उपयोग केला जात असे. पुरातन इजिप्शियन लोक "झोपेचे मंदिर" नावाच्या पद्धतीचा वापर करीत, जिथे व्यक्तींना एक विशिष्ट मानसिक अवस्था निर्माण करून उपचार केले जात. ग्रीस आणि रोमन साम्राज्यातही संमोहनाची कला प्रचलित होती. प्रख्यात ग्रीक चिकित्सक हिप्पोक्रेट्स यांनी संमोहनासारख्या तंत्रांचा वापर केला.

मध्ययुगीन काळातील संमोहन

मध्ययुगीन काळात संमोहनाला धार्मिक आणि जादूटोण्याशी जोडून पाहिले गेले. यामुळे संमोहनाला समाजात अनेकदा नकारात्मक दृष्टिकोनाने पाहिले गेले. युरोपात या काळात संमोहनाला अधिकृत वैद्यकीय तंत्र म्हणून मान्यता मिळाली नव्हती. तथापि, काही गुप्त साधक आणि विद्वान या कलेचा अभ्यास करत राहिले.

आधुनिक संमोहनाचा आरंभ

संमोहनाच्या आधुनिक स्वरूपाची सुरुवात 18व्या शतकात झाली. जर्मन चिकित्सक फ्रांझ अँटॉन मेस्मर (Franz Anton Mesmer) यांना आधुनिक संमोहनाचा जनक मानले जाते. त्यांनी "अॅनिमल मॅग्नेटिझम" या संकल्पनेचा प्रसार केला. मेस्मर यांचा विश्वास होता की शरीरात एक चमत्कारिक चुंबकीय शक्ती असते, ज्याचा उपयोग मानसिक आणि शारीरिक आजार बरे करण्यासाठी करता येतो. तथापि, त्यांचे तत्त्वज्ञान वादग्रस्त ठरले.

19व्या शतकात ब्रिटिश सर्जन जेम्स ब्रेड यांनी संमोहनाला एक वैज्ञानिक तंत्र म्हणून ओळख मिळवून दिली. त्यांनी संमोहनाला "न्यूरोहिप्नोटिझम" असे नाव दिले, ज्याचा अर्थ आहे "नर्व्हस स्लीप." त्यांनी संमोहनाचा उपयोग शस्त्रक्रियेदरम्यान वेदना कमी करण्यासाठी केला. यामुळे संमोहनाचा वैद्यकीय क्षेत्रात स्वीकार वाढला.

न्यूरोहिप्नोटिझमची सुरुवात जेम्स ब्रेड यांनी 1841 साली न्यूरोहिप्नोटिझमची व्याख्या केली. त्यांना असा विश्वास होता की संमोहन हे काही अद्भुत शक्तींचे परिणाम नसून मेंदूच्या विशिष्ट अवस्थेमुळे घडते. त्यांनी असे नमूद केले की संमोहन ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे व्यक्ती एका खोल विश्रांतीच्या स्थितीत जाते, जिथे ती सुचना स्वीकारण्यासाठी अधिक संवेदनशील बनते.  जेम्स ब्रेड यांच्या मते, संमोहन ही मेंदूची क्रिया मंदावल्यामुळे होते, ज्यामुळे व्यक्ती एका शांत अवस्थेत प्रवेश करते. ब्रेड यांनी असे आढळले की जर एखाद्या व्यक्तीने ठरावीक बिंदूकडे एकाग्रतेने पाहिले, तर तो एका संमोहन अवस्थेत जाऊ शकतो. याला "फिक्सेशन ऑफ अटेंशन" म्हणतात. संमोहनाच्या या अवस्थेत व्यक्तीच्या अबोध मनावर सकारात्मक किंवा नकारात्मक सूचना दिल्यास त्या सूचना व्यक्तीच्या वर्तनावर प्रभाव टाकू शकतात.

न्यूरोहिप्नोटिझमचा उपयोग शस्त्रक्रियेदरम्यान आणि इतर वैद्यकीय प्रक्रियांमध्ये वेदना कमी करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. तसेच ताण-तणाव, चिंता, आणि भीती यांसारख्या विकारांवर उपचार करण्यासाठी या तंत्राचा उपयोग केला जाऊ शकतो. धूम्रपान किंवा मद्यपान यासारख्या व्यसनांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी संमोहन उपयोगी ठरते.  न्यूरोहिप्नोटिझमने आधुनिक संमोहनाच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली. जेम्स ब्रेड यांनी सुरुवात केलेल्या संशोधनामुळे संमोहनाला वैद्यकीय आणि मानसोपचार क्षेत्रात मान्यता मिळाली. आजही चिकित्सकीय संमोहन (Clinical Hypnosis) हा न्यूरोहिप्नोटिझमवरच आधारित आहे.

मानसशास्त्रातील संमोहन

सिग्मंड फ्रॉईड आणि पीअर जॅनेट यांसारख्या मानसशास्त्रज्ञांनी संमोहनाचा अभ्यास केला आणि त्याचा उपयोग मानसिक विकारांच्या उपचारासाठी करण्याचा प्रयत्न केला. फ्रॉईड यांनी सुरुवातीला संमोहनाचा उपयोग त्यांच्या मनोविश्लेषण तंत्रामध्ये केला, परंतु नंतर त्यांनी त्यावरून लक्ष काढून घेतले. पीअर जॅनेट यांनी मानसिक आजारांच्या निदान आणि उपचारांसाठी संमोहनाचा उपयोग केला. यांनी संमोहनाला एक चिकित्सीय साधन मानले आणि त्याचा उपयोग मानसोपचाराच्या प्रक्रियेत केला. ते असे मानत की संमोहन हे रुग्णाच्या अंतर्मनाशी संवाद साधण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे. जॅनेट यांचा दृष्टिकोन वैज्ञानिक होता आणि त्यांनी संमोहनाला गूढतेच्या चौकटीतून बाहेर काढून वैद्यकीय दृष्टिकोन दिला.

आधुनिक युगातील संमोहन

आधुनिक काळात संमोहन वैद्यकीय, मानसोपचार आणि मनोरंजनाच्या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. वैद्यकीय क्षेत्रात, संमोहनाचा उपयोग वेदना व्यवस्थापन, व्यसनमुक्ती, ताण-तणाव कमी करणे, आणि वजन कमी करण्यासाठी केला जातो. मानसोपचारात, थेरपिस्ट व्यक्तीच्या अबोध मनाशी संवाद साधण्यासाठी संमोहनाचा उपयोग करतात.

संमोहनासाठी संमोहनाचा वापर:

मनोरंजन क्षेत्रातही संमोहन लोकप्रिय आहे. संमोहनाचे प्रयोग हे लोकांसाठी आकर्षणाचा विषय ठरतात. तथापि, अशा प्रयोगांमुळे संमोहनाबाबत अनेक गैरसमज पसरलेले आहेत. स्टेज हिप्नोटिस्ट्स, ज्यांचा मुख्य उद्देश प्रेक्षकांचे मनोरंजन करणे हा असतो, ते संमोहनाला एक गूढ किंवा जादुई क्रिया म्हणून सादर करतात. यामुळे लोकांमध्ये संमोहनाची चुकीची कल्पना निर्माण झालेली आहे. प्रत्यक्षात, संमोहन हा एक सुरक्षित आणि नैतिक तंत्र आहे, जे योग्य प्रशिक्षित व्यक्तीकडून केले गेले पाहिजे.

1. संमोहन करणाऱ्या व्यक्तीला पूर्ण नियंत्रण असते

संमोहनात रुग्ण किंवा व्यक्ती स्वतःच्या पूर्ण शारीरिक आणि मानसिक नियंत्रणात असते. कोणत्याही परिस्थितीत, संमोहन करणारा तज्ञ व्यक्तीला तिच्या इच्छेविरुद्ध काहीही करायला लावू शकत नाही. मनोरंजनात्मक प्रयोगांमध्ये, सहभागी व्यक्ती बहुधा स्वेच्छेने आणि प्रेक्षकांना प्रभावित करण्यासाठी कृती करतात.

2. संमोहन म्हणजे गूढ किंवा जादुई क्रिया

संमोहन ही पूर्णतः शास्त्रीय तत्त्वांवर आधारित प्रक्रिया आहे. यामध्ये मानसशास्त्रीय तंत्रांचा उपयोग केला जातो, जसे की एकाग्रता, सूचना ग्रहण करण्यास सक्षम, आणि अबोध मनावर परिणाम. याचा जादूटोण्याशी काहीही संबंध नाही.

3. संमोहनामुळे लोक गुप्त माहिती उघड करतात.

संमोहनाच्या स्थितीत व्यक्तीला तिच्या नैतिकतेचे भान असते. ती फक्त तिच्या इच्छेनेच माहिती देते. मनोरंजनासाठी तयार केलेल्या प्रयोगांमध्ये हे भासवले जाते की लोक काहीही सांगू शकतात, परंतु प्रत्यक्षात असे होत नाही.

4. संमोहनात व्यक्तीला जबरदस्ती झोपवले जाते.

संमोहनामध्ये झोप ही मुख्य अवस्था नसते. व्यक्ती एका सुसंवादक्षम आणि एकाग्रतेच्या अवस्थेत असते, जिथे ती सूचना स्वीकारण्यासाठी अधिक तयार असते. मनोरंजनात्मक संमोहनामध्ये झोपेसारखी अवस्था नाट्यमयपणे दाखवली जाते, परंतु वैद्यकीय संमोहनात हे घडत नाही.

5. संमोहन केल्यावर व्यक्तीला काहीही आठवत नाही.

बहुतेक वेळा व्यक्तीला संमोहन प्रक्रियेतील सर्व गोष्टी स्पष्टपणे आठवत असतात. अम्नेशिया (सर्व विसरणे) हा फक्त काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये, जसे की आघातग्रस्त स्मृतींवर (PTSD) काम करताना, उद्देशाने प्रेरित केला जातो.

6. सर्वांना संमोहन करता येते.

सर्व व्यक्ती संमोहनासाठी ग्रहणशील नसतात. यासाठी विशिष्ट मानसिक स्थिती आणि तज्ञाच्या तंत्राची आवश्यकता असते. काही लोक नैसर्गिकरीत्या अधिक ग्रहणशील असतात, तर काहींना संमोहनासाठी तयार होण्यास वेळ लागतो.

7. संमोहन धोकादायक आहे.

प्रशिक्षित आणि तज्ञ व्यक्तींकडून केलेले संमोहन पूर्णतः सुरक्षित असतो. संमोहनाचा धोका तेव्हाच असतो जेव्हा अर्ध-प्रशिक्षित किंवा अशास्त्रीय व्यक्ती संमोहनाचा उपयोग करतात.

8. संमोहनात व्यक्तीला जबरदस्तीने वागवले जाते.

मनोरंजनात्मक प्रयोगांमध्ये, लोक उत्स्फूर्तपणे आणि मजेसाठी अभिनय करतात. संमोहनाच्या स्थितीत व्यक्तीला तिच्या नैतिकतेविरुद्ध काहीही करण्यास भाग पाडता येत नाही.

9. संमोहन एकदाच पुरेसे असते.

मनोरंजनात्मक प्रयोगांमध्ये संमोहनाचा त्वरित परिणाम दाखवला जातो, परंतु वैद्यकीय आणि मानसोपचाराच्या संदर्भात, दीर्घकालीन बदलांसाठी अनेक सत्रांची आवश्यकता असते.

10. संमोहनात व्यक्ती दुसऱ्या विश्वात जाते.

संमोहन म्हणजे दुसऱ्या विश्वात जाणे नसून अबोध मनाशी संपर्क साधण्याचा एक मार्ग आहे. व्यक्तीला तिच्या आसपासच्या गोष्टींची पूर्ण जाणीव असते.

मनोरंजनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या संमोहनामुळे या तंत्राचा गैरसमज पसरला आहे, परंतु प्रत्यक्षात संमोहन हे एक वैज्ञानिक, सुरक्षित, आणि उपयुक्त साधन आहे. लोकांमध्ये योग्य माहिती पोहोचवून संमोहनाविषयीची गूढ आणि चुकीची धारणा दूर करणे आवश्यक आहे. प्रशिक्षित व्यक्तींकडूनच संमोहनाचा उपयोग केल्यास ते वैद्यकीय आणि मानसोपचार क्षेत्रात खूप फायदेशीर ठरते.

संमोहनाचा दुरुपयोग

संमोहनाची गूढता आणि प्रभावीपणा यामुळे त्याचा दुरुपयोग होण्याची शक्यता अधिक आहे. संमोहनाचा दुरुपयोग वेगवेगळ्या प्रकारे होऊ शकतो:

1. चुकीच्या सूचना देणे: संमोहनाच्या अवस्थेत असलेल्या व्यक्तीला चुकीच्या सूचना देऊन त्याच्यावर नियंत्रण मिळवणे हा एक गंभीर दुरुपयोग आहे. यामुळे व्यक्तीला त्याच्या इच्छेविरुद्ध वागण्यास भाग पाडले जाऊ शकते.

2. आर्थिक फसवणूक: संमोहनाचा उपयोग करून लोकांकडून पैसे उकळणे किंवा त्यांच्या मालमत्तेवर हक्क सांगणे हा दुरुपयोग प्रचलित आहे. संमोहनाच्या नावाखाली फसवणूक करणारे भोंदू तज्ञ अनेक ठिकाणी आढळतात.

3. मानसिक त्रास देणे: संमोहनाचा उपयोग करून एखाद्या व्यक्तीला मानसिक त्रास देणे, त्याच्या आठवणींशी खेळ करणे किंवा त्याला चुकीच्या घटनांची जाणीव करून देणे हा दुरुपयोग मानला जातो.

4. गुन्हेगारीत उपयोग: काही गुन्हेगार संमोहनाचा उपयोग करून लोकांना फसवतात किंवा त्यांच्या गुन्ह्यात सामील होण्यास भाग पाडतात. यामुळे संमोहनाच्या वापराबाबत समाजात भीती निर्माण होते.

संमोहनाच्या दुरुपयोगाचे परिणाम

संमोहनाचा दुरुपयोग व्यक्तीच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करू शकतो. त्यामुळे व्यक्तीच्या आत्मविश्वासात घट होणे, मानसिक आरोग्यावर विपरित परिणाम होणे, आणि ताणतणाव वाढणे हे परिणाम दिसून येतात. याशिवाय, संमोहनाच्या गैरवापरामुळे या तंत्राबद्दल समाजात नकारात्मक भावना निर्माण होऊ शकते.

संमोहनाचा नैतिक वापर

संमोहन तंत्र वापरताना नैतिकता अत्यंत महत्त्वाची आहे. व्यक्तीच्या संमतीशिवाय संमोहनाचा उपयोग करणे अनैतिक आहे. प्रशिक्षित व्यक्तींनीच हे तंत्र वापरले पाहिजे, अन्यथा याचा गैरवापर होऊ शकतो.

समारोप:

संमोहनाचा इतिहास हजारो वर्षांचा आहे, जो प्राचीन संस्कृतींपासून आधुनिक विज्ञानापर्यंत विस्तारलेला आहे. याचा उपयोग वैद्यकीय, मानसोपचार, आणि इतर अनेक क्षेत्रात प्रभावीपणे केला जातो. तथापि, संमोहनाच्या दुरुपयोगामुळे याच्या वापराबाबत काळजी घेणे गरजेचे आहे. योग्यरित्या आणि नैतिकतेने वापरल्यास, संमोहन हे एक प्रभावी साधन ठरू शकते, परंतु दुरुपयोग टाळण्यासाठी कठोर नियम आणि प्रशिक्षणाची आवश्यकता आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychological Association. (2020). Hypnosis: Definition and clinical applications. Retrieved from https://www.apa.org/topics/hypnosis

Elkins, G., Jensen, M. P., & Patterson, D. R. (2007). Hypnotherapy for the management of chronic pain. International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis, 55(3), 275–287.

Kirsch, I. (1999). Hypnosis in psychotherapy: Efficacy and mechanisms. American Psychological Association.

Lynn, S. J., & Green, J. P. (2011). The socio-cognitive and dissociation theories of hypnosis: Toward a rapprochement. International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis, 59(3), 277–293.

Nash, M. R., & Barnier, A. J. (2008). The Oxford handbook of hypnosis: Theory, research, and practice. In M. R. Nash & A. J. Barnier (Eds.), Hypnosis and cognitive behavioural therapy (pp. 123–147). Oxford University Press.

Spiegel, D., & Greenleaf, M. (2005). Hypnosis and psychosomatic medicine. In M. J. Weiss & R. L. Friedberg (Eds.), Hypnosis in clinical practice (pp. 89–112). Guilford Press.