स्वकेंद्रितता प्रवृत्ती (Narcissistic): मानसशास्त्रीय विश्लेषण

 

स्वकेंद्रितता प्रवृत्ती (Narcissistic): मानसशास्त्रीय विश्लेषण

अडॉल्फ हिटलर हा स्वकेंद्रित प्रवृत्तीसाठी एक अत्यंत ठळक ऐतिहासिक उदाहरण आहे. त्याचे वर्तन, निर्णय, आणि नेतृत्वशैली स्वकेंद्रिततेच्या अनेक पैलूंना उजळून टाकतात. हिटलरचा जीवनप्रवास आणि त्याचे राजकीय धोरण हाच दर्शवतो की स्वकेंद्रित प्रवृत्तीचा अतिरेक कसा संपूर्ण समाजासाठी विनाशकारी ठरतो.

हिटलरने स्वतःला एक "मेसायाह" (तारणकर्ता) म्हणून सादर केले. त्याला वाटत होते की जर्मन लोकांची दुर्दशा फक्त तोच संपवू शकतो. त्याचा स्वतःवर असलेला अति विश्वास आणि "फ्युहरर" (नेता) ही संकल्पना यामध्ये त्याच्या स्वकेंद्रिततेचा ठसा दिसतो. हिटलरच्या भाषणांमध्ये तो सतत स्वतःला "अपरिहार्य" म्हणून मांडत असे. त्याने स्वतःच्या जीवनकहाणीला अतिशयोक्तीपूर्ण बनवून जर्मन लोकांमध्ये स्वतःला एक महान नेता म्हणून सादर केले.

हिटलरने जर्मन वंशाला "आर्यन वंश" म्हणून श्रेष्ठ मानले आणि इतर वंशांना हीन समजले. त्याने ज्यू, रोमा, आणि अपंग व्यक्तींना नष्ट करण्याचे आदेश दिले, कारण त्याच्या मते ते "शुद्ध जर्मन" वंशाच्या उन्नतीसाठी अडथळा होते. तो इतरांशी सहकार्य करण्याऐवजी स्वतःला सर्वाधिक योग्य मानत होता, ज्यामुळे त्याने अनेक राष्ट्रांशी शत्रुत्व पत्करले.

हिटलरमध्ये जराही सहानुभूती नव्हती. त्याला इतरांच्या भावनांशी, अडचणींशी किंवा मानवी मूल्यांशी काहीही देणेघेणे नव्हते. त्याने होलोकॉस्टच्या माध्यमातून सुमारे 60 लाख ज्यू लोकांचा नरसंहार केला. त्याला त्यांच्या दुःखाचे किंवा मृत्यूचे काहीही देणेघेणे नव्हते. युद्धाच्या शेवटच्या टप्प्यात, जेव्हा जर्मनी पराभवाच्या उंबरठ्यावर होते, तेव्हाही हिटलरने आपले सैन्य आणि नागरिकांच्या जीवाला महत्त्व न देता लढाई सुरू ठेवली.

हिटलरला सतत लोकांकडून प्रचंड प्रमाणावर प्रशंसा आणि आदराची अपेक्षा होती. त्याने स्वतःभोवती एक अशी प्रतिमा तयार केली की जर्मन लोक त्याला एका अवतारासारखे पूजत. त्याचे प्रोपगंडा मंत्री जोसेफ गोएबेल्स याने हिटलरची प्रतिमा "महान नेता" म्हणून उभी केली. त्याने जर्मन लोकांवर आपल्या नेतृत्वाच्या क्षमतांबद्दल अंधश्रद्धा निर्माण केली आणि ती टिकवून ठेवण्यासाठी प्रचार माध्यमांचा वापर केला.

हिटलरच्या स्वकेंद्रिततेमुळे त्याने सर्व महत्त्वाचे निर्णय स्वतः घेतले, इतरांच्या मताला फारसे महत्त्व दिले नाही. त्याने आपल्या जनरल्सचे आणि सल्लागारांचे मत धुडकावले आणि अनेक चुकीचे युद्धनीतीचे निर्णय घेतले, ज्यामुळे जर्मनीचा नाश झाला. सोव्हिएत युनियनवर आक्रमण (Operation Barbarossa) यामध्ये त्याने प्रतिकूल हवामानाचा विचार न करता आक्रमण केले, ज्यामुळे लाखो जर्मन सैनिक मृत्युमुखी पडले.

हिटलरला वाटत होते की तोच फक्त जर्मनीसाठी योग्य नेता आहे. त्यामुळे त्याने इतर कोणत्याही राजकीय पक्षाला किंवा नेत्याला संधी दिली नाही. त्याच्या या दृष्टिकोनामुळे त्याने लोकशाही नष्ट करून हुकूमशाही प्रस्थापित केली. स्वकेंद्रिततेमुळे त्याला पराभव स्वीकारणे कठीण गेले. अखेरीस, जर्मन लोकांना त्यांच्या हालअपेष्टांशी एकटेच झुंजायला सोडून त्याने बंकरमध्ये आत्महत्या केली.

हिटलरच्या स्वकेंद्रिततेमुळे झालेल्या घटनांमधून पुढील शिकवण मिळते. स्वकेंद्रिततेचा अतिरेक विनाशाला कारणीभूत ठरतो. इतरांच्या भावनांना महत्त्व न दिल्यास समाजाचे तुकडे होतात. नेतृत्वातील सामूहिक निर्णय: एखाद्या नेत्याने सल्लामसलत न करता फक्त स्वतःवर विश्वास ठेवणे देशासाठी घातक ठरू शकते.

स्वकेंद्रित प्रवृत्ती म्हणजे काय?

स्वकेंद्रित प्रवृत्ती ही अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये व्यक्ती स्वतःला अत्यधिक महत्त्व देते, स्वतःच्या यशावर किंवा कौशल्यावर गर्व करते, आणि इतरांकडून प्रशंसेची अपेक्षा ठेवते. ही प्रवृत्ती सुरुवातीला सामान्य आणि नैसर्गिक वाटू शकते, पण जेव्हा ती अतीव होऊन इतरांच्या भावनांशी समरसता साधण्यात अडथळा निर्माण करते, तेव्हा ती समस्या बनते.

स्वकेंद्रिततेचा अर्थ फक्त स्वतःकडे लक्ष वेधणे नसून स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ मानणे आणि इतरांच्या विचारांशी फारसा संबंध ठेवण्याची आवश्यकता नसल्याची भावना ठेवणे आहे. ही प्रवृत्ती काही प्रमाणात समाजाच्या प्रत्येक स्तरात दिसते, विशेषतः जिथे स्पर्धा, प्रतिष्ठा, आणि यशाला जास्त महत्त्व दिले जाते.

स्वकेंद्रिततेचा उगम

स्वकेंद्रिततेचा उगम मानसशास्त्राच्या इतिहासात सापडतो. सिग्मंड फ्रॉइड यांनी 1914 मध्ये "On Narcissism" या निबंधात या प्रवृत्तीचे मानसशास्त्रीय स्वरूप स्पष्ट केले. फ्रॉइड यांनी स्वकेंद्रिततेचे दोन प्रकार मांडले:

• प्राथमिक स्वकेंद्रितता (Primary/ normal): बालपणी प्रत्येक मूल स्वतःकडे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न करते. हे एक सामान्य वर्तन असून त्याचा उद्देश स्वतःच्या अस्तित्वाची जाणीव करणे असतो.
• दुय्यम स्वकेंद्रितता (Secondary): व्यक्ती मोठी झाल्यानंतर स्वतःच्या महत्वाकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी इतरांकडून कौतुक मिळवण्याचा प्रयत्न करते.

ग्रीक पौराणिक कथांमधून "नार्सिसिझम" या संकल्पनेचा उगम झाला. नार्सिसस हा ग्रीक पौराणिक कथांमधील एक अत्यंत सुंदर तरुण होता. तो इतका सुंदर होता की, त्याला पाहणारे लोक त्याच्या सौंदर्याने भुलून जात असत. मात्र, तो इतका अहंकारी आणि स्वकेंद्रित होता की त्याने इतरांच्या भावनांचा आदर केला नाही, आणि त्यांच्या प्रेमाला नकार दिला.

इको नावाची एक अप्सरा नार्सिससवर प्रेम करत होती, परंतु नार्सिससने तिच्या भावनांची कदर केली नाही. इकोच्या दुःखामुळे ती जणू एका प्रतिध्वनीसारखी (Echo) बनून राहिली, जी फक्त इतरांच्या शब्दांची पुनरावृत्ती करू शकत होती. इकोसह इतर अनेकांनी नार्सिससच्या स्वकेंद्रिततेमुळे दु:ख भोगले. त्यामुळे नेमेसिस, बदला घेणारी देवी, नार्सिससला शिक्षा देण्याचा निर्णय घेते. तिने नार्सिससला एका तलावात स्वतःच्या प्रतिमेच्या प्रेमात पडण्यासाठी शाप दिला.

तलावाच्या पाण्यात नार्सिससने स्वतःचे प्रतिबिंब पाहिले आणि तो त्याच्या सौंदर्यावर भुलून गेला. त्याला समजले नाही की ती फक्त एक प्रतिमा आहे. त्याने त्या प्रतिबिंबापासून स्वतःला तोडण्याचा प्रयत्न केला नाही. अखेर, त्याच्या या आत्यंतिक प्रेमामुळे त्याचा मृत्यू झाला किंवा काही कथांनुसार तो फुलामध्ये परिवर्तित झाला. हे फूल "नार्सिसस" म्हणून ओळखले जाते.

स्वकेंद्रित प्रवृत्तीची लक्षणे

स्वकेंद्रित प्रवृत्ती असलेल्या व्यक्तीची काही विशिष्ट लक्षणे असतात. हिटलर आणि वरील कथेत आपणास याची कल्पना आलेली असेल, ही लक्षणे पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतात:

• स्वतःला महत्त्व देणे: अशा व्यक्ती स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ समजतात. त्यांच्या मते, त्यांचे विचार, निर्णय, आणि कर्तृत्व हे इतरांपेक्षा अधिक योग्य आहेत. इतरांकडून या भावनेला सतत प्रोत्साहन मिळणे, हे त्यांना आवश्यक वाटते.
• प्रशंसेची गरज: स्वकेंद्रित व्यक्तींना कौतुक किंवा मान्यता मिळवण्यासाठी खूप मेहनत करावी लागते. त्यांना इतरांकडून मिळणाऱ्या प्रशंसेमुळे समाधान वाटते, आणि त्यामुळेच त्यांच्या वर्तनात गर्विष्ठपणा दिसतो.
• सहानुभूतीचा अभाव: स्वकेंद्रित व्यक्ती इतरांच्या भावनांकडे दुर्लक्ष करतात. त्यांना इतरांचे प्रश्न, अडचणी किंवा विचार समजून घेण्यात फारसा रस नसतो.
• मत्सर: स्वकेंद्रित व्यक्तींना इतरांच्या यशामुळे असूया वाटते. त्यांना वाटते की इतरांनी मिळवलेले यश त्यांच्या हक्काचे आहे, आणि यामुळे त्यांच्यात नकारात्मक भावना निर्माण होतात.
• आभासी जीवन: स्वकेंद्रित प्रवृत्ती असलेल्या व्यक्तींचे जीवन वास्तवापेक्षा कल्पनांवर अधिक आधारित असते. ते यश, सौंदर्य, किंवा सामर्थ्य याबद्दल स्वप्ने पाहत राहतात आणि त्यांचे वास्तवाशी फारसे संबंध राहत नाहीत.

स्वकेंद्रिततेची सकारात्मक बाजू

स्वकेंद्रितता ही नेहमीच नकारात्मक असते असे नाही. ती काही ठिकाणी व्यक्तीला यशस्वी बनवते. उदाहरणार्थ: स्वकेंद्रित व्यक्तींत आत्मविश्वासाची कमतरता नसते. त्यामुळे त्या मोठ्या आव्हानांना सामोरे जाऊ शकतात. कुशल नेतृत्वगुण असलेल्या स्वकेंद्रित व्यक्ती त्यांच्या विचारांमुळे आणि दृढनिश्चयामुळे लोकांना प्रभावित करतात. एखाद्या क्षेत्रात नवे तंत्रज्ञान किंवा नवकल्पना आणण्यासाठी अशा व्यक्तींचे योगदान मोठे असते. उदा. उद्योजक, कलाकार, किंवा राजकारणी हे स्वकेंद्रिततेच्या प्रभावामुळे यशस्वी ठरतात.

स्वकेंद्रित व्यक्तिमत्त्व विकार (NPD):

स्वकेंद्रित व्यक्तिमत्त्व विकार (Narcissistic Personality Disorder) ही एक मानसिक समस्या आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीला स्वतःचे महत्त्व खूप वाढवून दिसते. यामध्ये ती इतरांच्या भावना ओळखण्यास अक्षम असते, आणि सतत कौतुकाची अपेक्षा ठेवते. NPD असलेल्या व्यक्तींमध्ये काही ठळक लक्षणे आढळतात. DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) नुसार, खालीलपैकी किमान पाच लक्षणे असणे NPD साठी महत्त्वाचे मानले जाते:

• स्वतःचे महत्त्व वाढवणे: NPD असलेल्या व्यक्तींना वाटते की ते सर्वश्रेष्ठ आहेत. त्यांच्या मते, इतर व्यक्तींनी त्यांच्याशी विशेष वागणूक करावी.
• फसवे स्व-संवेदन: त्यांना वाटते की इतरांनी त्यांच्यासाठी सर्वकाही करायला हवे. उदा. कोणीही त्यांच्यावर टीका करू शकत नाही, आणि प्रत्येकाने त्यांचा आदर केला पाहिजे.
• सहानुभूतीचा अभाव: त्यांना इतरांच्या अडचणींशी संबंधित होण्याची आवश्यकता वाटत नाही. त्यामुळे त्यांचे नातेसंबंध टिकून राहत नाहीत.
• अहंकार: त्यांच्या वर्तनात एक प्रकारचा गर्विष्ठपणा दिसतो. इतरांची मते त्यांना फारशी महत्त्वाची वाटत नाहीत.
• सामाजिक समस्या: NPD असलेल्या व्यक्तींना समाजात सकारात्मक नातेसंबंध प्रस्थापित करण्यात अडचण येते. त्यांना सहकाऱ्यांशी चांगले नाते ठेवणे कठीण जाते.

      जागतिक पातळीवर अशा प्रकारच्या व्यक्तिमत्त्वांची चर्चा डोनाल्ड ट्रम्प (अमेरिका), व्लादिमीर पुतिन (रशिया), शी जिनपिंग (चीन), किम जोंग उन (उत्तर कोरिया) किंवा इतर काही प्रभावी नेत्यांबद्दल केली जाते. अर्थात, प्रत्येक नेत्याची कार्यशैली आणि निर्णय घेण्याच्या पद्धती वेगळ्या असतात, आणि यावर मतभेद असू शकतात.

भारतीय परंपरेतील उदाहरणे

भारतीय पौराणिक आणि ऐतिहासिक कथांमध्ये स्वकेंद्रित व्यक्तींची उदाहरणे सापडतात:

• दुर्योधन (महाभारत): पांडवांच्या यशाबद्दलची असूया आणि स्वतःच्या सामर्थ्यावर असलेला अति गर्व.
• रावण (रामायण): त्याचा ज्ञान आणि सामर्थ्यावरचा अति विश्वास त्याच्या पतनाला कारणीभूत ठरला.
• कंस (कृष्णाचा मामा): आपल्या बहिणीच्या मुलाला ठार मारण्याचा निर्णय स्वतःच्या अस्तित्वाला धोका आहे या स्वकेंद्रित विचारांवर आधारित होता.

व्यवस्थापन आणि उपचार

• मानसोपचार: Cognitive Behavioural Therapy (CBT) च्या सहाय्याने विचार पद्धतीत बदल करून व्यक्तीला सहानुभूती शिकवणे. तसेच Psychoanalysis च्या माध्यमातून बालपणीच्या अनुभवांमधील समस्या शोधून त्या दुरुस्त करणे.
• औषधोपचार: जर NPD सोबत डिप्रेशन किंवा चिंता, तणाव असेल, तर त्यासाठी मानसोपचार तज्ञाच्या सहाय्याने औषधोपचार उपयोगी ठरतात.
• जीवनशैलीतील बदल: स्वकेंद्रित व्यक्तींनी ताण-तणाव व्यवस्थापन, स्व-प्रतिबिंब, आणि सामाजिक कौशल्ये विकसित करण्यासाठी प्रयत्न करावा.

समारोप:

स्वकेंद्रित प्रवृत्ती (Narcissistic Tendency) ही अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये व्यक्ती स्वतःला अत्यधिक महत्त्व देते, स्वतःच्या यशाचे कौतुक करते आणि इतरांकडून प्रशंसेची अपेक्षा ठेवते. ही प्रवृत्ती मानवी वर्तनात नैसर्गिक आहे, परंतु जेव्हा ती अतिरेक स्वरूप धारण करते, तेव्हा इतरांच्या भावनांशी समरसता साधण्यात अडथळा निर्माण होतो.

सिग्मंड फ्रॉइड यांनी स्वकेंद्रिततेला "प्राथमिक" (बालपणीचे नैसर्गिक वर्तन) आणि "द्वितीयक" (प्रौढावस्थेतील अति आत्मकेंद्री वृत्ती) अशा दोन प्रकारांमध्ये विभागले. याच संकल्पनेचा विस्तार करून DSM-5 ने "स्वकेंद्रित व्यक्तिमत्त्व विकार" (NPD) या मानसिक आजाराचे लक्षणे स्पष्ट केली आहेत, ज्यामध्ये व्यक्ती सतत कौतुकाची गरज, सहानुभूतीचा अभाव, आणि इतरांपेक्षा स्वतःला श्रेष्ठ मानण्याचा दृष्टिकोन बाळगते.

भारतीय पौराणिक कथांमध्ये देखील स्वकेंद्रित प्रवृत्तीची उदाहरणे आढळतात. दुर्योधन, रावण, आणि कंस यांच्या कथांमध्ये अति गर्व, मत्सर, आणि स्वतःला इतरांपेक्षा श्रेष्ठ मानण्याचे परिणाम दिसतात. स्वकेंद्रित व्यक्तींमध्ये सहानुभूती वाढवण्यासाठी मानसोपचार, औषधोपचार, आणि जीवनशैलीतील बदलांचा उपयोग होतो. सकारात्मक बाजूने पाहता, स्वकेंद्रिततेमुळे आत्मविश्वास, ध्येयपूर्ती, आणि नेतृत्वगुण यांना चालना मिळते, मात्र त्याचा अतिरेक झाल्यास व्यक्तीच्या सामाजिक आणि वैयक्तिक जीवनात गंभीर अडचणी निर्माण होतात.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.

Freud, S. (1914). On narcissism: An introduction. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (Vol. 14, pp. 67-102). Hogarth Press.

Millon, T., & Davis, R. D. (2000). Personality disorders in modern life. John Wiley & Sons.

Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2009). The narcissism epidemic: Living in the age of entitlement. Free Press.

Vaknin, S. (2007). Malignant self-love: Narcissism revisited (10th ed.). Narcissus Publications.