संयम आणि सहिष्णुता: मानसशास्त्रीय विश्लेषण

 

संयम आणि सहिष्णुता: मानसशास्त्रीय विश्लेषण  

भगवान महावीर आणि गौतम बुद्ध हे राजघराण्यात जन्मलेले असूनही त्यांनी ऐहिक सुखांचा त्याग करून संन्यास घेतला. ही अतिशय मोठी संयमाची परीक्षा होती. मनाच्या स्थैर्यासाठी आणि आत्म-संयमनासाठी त्यांनी कठोर तपस्या केली. त्यांची शिकवण हीच सहिष्णुता आणि संयमाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. सम्राट अशोक यांच्याकडे प्रचंड सैन्यबळ आणि संपूर्ण भारतावर सत्ता असूनही, कलिंगच्या युद्धानंतर त्यांनी हिंसेचे भयावह परिणाम पाहिले. हा मानसिक आघात सहन करत त्यांनी आपले जीवन बदलले आणि अहिंसेचा मार्ग स्वीकारला. त्यांच्या जीवनातील हा बदल म्हणजे संयम आणि सहिष्णुतेचे महत्त्व अधोरेखित करणारा एक उत्कृष्ट आदर्श आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज यांना बालपणापासून संघर्षमय जीवनामुळे त्यांना मानसिक ताकद मिळवली. गुरू संतांचे विचार व माता जिजाऊंच्या शिकवणींमुळे त्यांच्यात संयम आणि सहिष्णुतेची जाणीव निर्माण झाली. शत्रूंनी कितीही संकटे उभी केली तरी योग्य वेळी संयम बाळगून त्यांनी संघर्ष केला आणि आदर्श राजसत्ता प्रस्थापित केली.

वरील चारही उदाहरणात आपणास संयम आणि सहिष्णुता ही गुणवैशिष्ट्ये व्यक्तीच्या मानसिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक यशासाठी अत्यंत महत्त्वाच्या असतात हे लक्षात येईल. त्यांचा विकास टप्प्याटप्प्याने होतो आणि त्यासाठी ठराविक कौशल्ये आत्मसात करावी लागतात. संयम आणि सहिष्णुता या संकल्पना मानसशास्त्र, न्यूरोसायन्स, आणि सामाजिक शास्त्रांमध्ये खोलवर मांडलेल्या आहेत. यावरून मनुष्याच्या संयम आणि सहिष्णुतेचे स्तर हे एकाच वेळी नैसर्गिक क्षमता आणि शिकलेल्या कौशल्यांवर अवलंबून असतात. संयम आणि सहिष्णुतेची अधिश्रेणी खालीलप्रमाणे चार स्तरांमध्ये विभागली जाऊ शकते:

स्तर 1: मूलभूत मानसिकता (Foundation Level - Mindset)

अ. स्व-जाणीव (Self-Awareness)

स्व-जाणीव म्हणजे स्वतःच्या विचारांची, भावनांची आणि वर्तनाची जाणीव असणे. एखादी व्यक्ती जेव्हा स्वतःच्या भावनांना ओळखते, तेव्हा ती त्यांना योग्य प्रकारे नियंत्रित करू शकते. यासाठी आपल्या भावनांचा स्रोत समजून घेणे. कोणत्या परिस्थितीत कोणत्या भावना उमटतात याचा अभ्यास करणे आणि स्वतःच्या विचारसरणीची आणि पूर्वग्रहांची ओळख ठेवणे. डॅनियल गोलमन यांच्या Emotional Intelligence संशोधनानुसार, स्व-जाणीव ही भावनिक बुद्धिमत्तेचा पहिला टप्पा मानला आहे. संशोधन दर्शवते की उच्च स्व-जाणीव असलेल्या लोकांना तणावावर अधिक प्रभावी नियंत्रण ठेवता येते.

ब. स्वनियंत्रण (Self-Control)

स्वतःच्या भावनांवर आणि प्रतिक्रिया देण्याच्या प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवणे म्हणजेच स्वनियंत्रण. हे संयमाचे पहिले पाऊल आहे. यासाठी त्वरित प्रतिक्रिया देण्याऐवजी विचारपूर्वक कृती करणे. भावनिक संतुलन राखण्यासाठी श्वासोच्छ्वास तंत्रांचा अवलंब करणे. तसेच संतुलित दृष्टिकोन ठेवून तणावपूर्ण परिस्थितींमध्ये निर्णय घेणे. मिचेल यांच्या Marshmallow Experiment नुसार, स्वनियंत्रण असलेल्या मुलांची दीर्घकालीन यशाची शक्यता अधिक असते.

क. सकारात्मक विचारसरणी (Positive Thinking)

नकारात्मकतेच्या चक्रात अडकण्याऐवजी समस्येतही संधी पाहण्याचा दृष्टिकोन विकसित करणे संयमाचा मुख्य घटक आहे. यासाठी अडचणींमध्ये संधी शोधण्याची वृत्ती विकसित करणे. परिस्थितीकडे समस्येच्या दृष्टीने न पाहता उपाय शोधण्याच्या दृष्टीने पाहणे. तसेच आत्मविश्वास वाढवणाऱ्या विचारांची जाणीवपूर्वक पुनरावृत्ती करणे. मार्टिन सेलिगमन यांच्या Positive Psychology संशोधनानुसार, सकारात्मक विचारसरणीमुळे संयम वाढतो आणि दीर्घकालीन मानसिक स्वास्थ्य सुधारते.

स्तर 2: आंतरिक समतोल (Inner Stability)

अ. स्व-भान /सजगता आणि ध्यान (Mindfulness & Meditation)

स्व-भान राखण्यासाठी ध्यान, योग आणि अन्य तंत्रांचा सराव आवश्यक आहे. कारण नियमित ध्यान केल्याने मन स्थिर होते आणि एकाग्रता वाढते. तणावपूर्ण परिस्थितींमध्ये तटस्थ राहण्यास मदत होते. त्यामुळे वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करण्याची सवय लागते. न्यूरोसायन्स संशोधनानुसार, नियमित ध्यान केल्याने prefrontal cortex आणि amygdala यांच्यातील संतुलन सुधारते, ज्यामुळे संयम सुधारतो. Jon Kabat-Zinn यांनी Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) च्या माध्यमातून याचा उपयोग सिद्ध केला आहे.

ब. धैर्य आणि स्थैर्य/ स्थितीस्थापकत्त्व  (Griet & Resilience)

धैर्य आणि स्थैर्य म्हणजे अपयश किंवा कठीण प्रसंगांमध्ये टिकून राहण्याची क्षमता. यासाठी संकटांना तोंड देताना शांतता राखणे. संधी आणि ध्येयांकडे सातत्याने वाटचाल करत राहणे. तसेच अपयशातून शिकण्याची मानसिकता ठेवणे. Angela Duckworth यांच्या Grit या संकल्पनेनुसार, सातत्य आणि चिकाटी (grit) हे यशाचे प्रमुख घटक आहेत.

क. आत्मविश्वास (Self-Confidence)

स्वतःवर आणि आपल्या क्षमतांवर विश्वास ठेवल्यास मोठ्या अडचणींवर मात करता येते. यासाठी पूर्वीच्या यशस्वी अनुभवांची उजळणी करणे. स्वतःच्या मर्यादा ओळखून त्या सुधारण्यासाठी प्रयत्न करणे. तसेच नकारात्मक प्रतिक्रिया आणि टीकेचा योग्य रीतीने स्वीकार करणे. Bandura यांच्या Self-Efficacy Theory नुसार, आत्मविश्वासाने व्यक्तीच्या वर्तनावर सकारात्मक परिणाम होतो.

स्तर 3: सामाजिक आणि आंतरवैयक्तिक कौशल्ये (Interpersonal Skills)

अ. परानुभूती (Empathy)

इतरांच्या भावना जशाच्या तश्या समजून घेणे आणि त्यांच्या भावना स्वतः अनुभव केल्याने संयम विकसित करण्यास मदत करते. यासाठी सक्रीय ऐकण्याची आणि समजून घेण्याची क्षमता वाढवणे. पूर्वग्रह टाळून दुसऱ्यांच्या परिस्थितीकडे पाहण्याचा प्रयत्न करणे. तसेच संवेदनशीलतेने आणि सहानुभूतीने संवाद साधणे. न्यूरोसायन्समध्ये mirror neurons च्या भूमिकेमुळे परानुभूतीचे शास्त्रीय आधार मिळतात. तसेच डॅनियल गोलमन यांच्या Social Intelligence संशोधनानुसार, परानुभूतीमुळे सामाजिक संबंध सुधारतात.

ब. संभाषण कौशल्ये (Effective Communication)

संयमित संभाषण हा आंतरवैयक्तिक नातेसंबंध सुधारण्यासाठी आणि संघर्ष टाळण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. यासाठी भावना संतुलित ठेवून संभाषण करणे. प्रभावीपणे, स्पष्टपणे आणि संयमाने विचार मांडणे. तसेच आक्रमकतेऐवजी सौम्यतेने आणि आत्मविश्वासाने आपले विचार मांडणे. Nonviolent Communication (NVC) च्या तत्त्वांनुसार, संयमित आणि परिणामकारक संवाद हा संघर्ष सोडवण्यासाठी आवश्यक असतो.

क. अनुकूलन क्षमता (Adaptability)

बदलांना स्वीकारण्याची आणि अनुकूल होण्याची क्षमता असणे संयमाचा आवश्यक भाग आहे. यासाठी परिस्थितीनुसार लवचिक राहणे. अनपेक्षित अडथळ्यांना सामोरे जाण्याची तयारी ठेवणे. तसेच नवीन अनुभव स्वीकारण्यासाठी मन मोकळे ठेवणे. Carol Dweck यांच्या Growth Mindset संशोधनानुसार, अनुकूलन क्षमता असलेल्या व्यक्ती अधिक लवचिक आणि शिकण्यास प्रवृत्त असतात.

स्तर 4: प्रगत भावनिक संतुलन (Advanced Emotional Balance)

अ. विनम्रता आणि कृतज्ञता (Humility & Gratitude)

अहंकार बाजूला ठेवून कृतज्ञता बाळगल्याने संयम वाढतो. यासाठी आपल्या चुकांमधून शिकण्याची तयारी ठेवणे. इतरांच्या मदतीबद्दल आभार मानणे आणि सकारात्मकता जपणे. सगळ्यात महत्त्वाचे साध्या गोष्टींतही आनंद शोधणे. Robert Emmons यांच्या संशोधनानुसार, कृतज्ञता व्यक्त करणार्‍या लोकांना कमी तणाव आणि जास्त आनंद मिळतो. तसेच विनम्रतेमुळे समाजातील सकारात्मक सहकार्य वाढते.

ब. संयमित निर्णयक्षमता (Balanced Decision-Making)

भावनांवर नियंत्रण ठेवून योग्य निर्णय घेणे संयमाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. यासाठी घाईगडबडीने कोणतेही निर्णय न घेणे. शक्य तितक्या तटस्थपणे आणि तार्किक दृष्टिकोनातून विचार करणे. तसेच दीर्घकालीन परिणामांचा विचार करून कृती करणे. न्यूरोसायन्स संशोधनानुसार, भावनांवर नियंत्रण ठेवल्यास परिस्थितीस अनुसरून निर्णय घेण्याची क्षमता सुधारते.

क. मानसिक कणखरता (Mental Toughness)

कठीण परिस्थितींमध्ये न घाबरता आणि खचून न जाता पुढे जाणे ही मानसिक कानाखारातेची ओळख आहे. यासाठी दीर्घकालीन यशासाठी अपयश स्विकारण्याची तयारी ठेवणे. आत्मशिस्त आणि आत्मप्रेरणा जोपासणे. तसेच परिस्थितीच्या विरोधात जिद्दीने आणि चिकाटीने प्रयत्न करणे. Dr. Clough यांच्या Mental Toughness Model नुसार, मानसिक कणखरता असलेल्या लोकांमध्ये मोठ्या अडचणींना सामोरे जाण्यास अधिक चांगली क्षमता असते.

समारोप:

संयम आणि सहनशीलतेची अधिश्रेणी आत्मपरिक्षण, आंतरिक स्थैर्य, आंतरवैयक्तिक कौशल्ये आणि भावनिक संतुलन यावर आधारलेली आहे. या सर्व स्तरांमधील गुणवैशिष्टे संतुलितपणे आत्मसात केल्यास जीवनात यशस्वी होण्याच्या संधी वाढतात. संयम आणि सहिष्णुता केवळ वैयक्तिक यशासाठीच नव्हे, तर सामाजिक सौहार्द आणि मानसिक समाधानासाठीही अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. संयम आणि सहनशीलतेची ही अधिश्रेणी अनुभव आणि संशोधनाच्या आधारावर बनलेली आहे. मानसिक संतुलन, समाजातील परस्परसंवाद, आणि दीर्घकालीन यशासाठी ही कौशल्ये अत्यावश्यक आहेत.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. W. H. Freeman.

Clough, P. J., Earle, K., & Sewell, D. (2002). Mental toughness: The concept and its measurement. In Cockerill, I. (Ed.), Solutions in sport psychology (pp. 32-45). Thomson Learning.

Duckworth, A. L. (2016). Grit: The power of passion and perseverance. Scribner.

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The new psychology of success. Random House.

Emmons, R. A. (2007). Thanks!: How the new science of gratitude can make you happier. Houghton Mifflin Harcourt.

Goleman, D. (1995). Emotional intelligence: Why it can matter more than IQ. Bantam Books.

Goleman, D. (2006). Social intelligence: The new science of human relationships. Bantam Books.

Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness. Delacorte Press.

Mischel, W., Shoda, Y., & Rodriguez, M. L. (1989). Delay of gratification in children. Science, 244(4907), 933-938.

Seligman, M. E. P. (1998). Learned optimism: How to change your mind and your life. Pocket Books.