खरा धर्म: आत्मज्ञानाचा शोध आणि आंतरिक जागरूकता

 

खरा धर्म: आत्मज्ञानाचा शोध आणि आंतरिक जागरूकता

धर्म हा केवळ विशिष्ट संप्रदाय, परंपरा किंवा धार्मिक विधी पाळण्याचा विषय नसून, तो व्यक्तीच्या आत्मज्ञानाचा आणि सत्यशोधनाचा मार्ग आहे. धर्माची खरी संकल्पना म्हणजे आपल्या अस्तित्वाचा, उद्दीष्टाचा आणि नैतिक जबाबदारीचा शोध घेणे. आधुनिक समाजात धर्म हा मुख्यतः सामाजिक ओळख म्हणून पाहिला जातो, परंतु तो मूळतः व्यक्तीच्या आंतरिक शोधाशी आणि आत्मसाक्षात्काराशी संबंधित आहे.

‘धर्म’ ही संकल्पना जगात इतिहासकालापासून ते आजतागायत धुमाकूळ घालत आलेली आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे धर्म या संकल्पनेसंबंधी बहुतेक लोकांत प्रचंड अज्ञान दिसून येते. सखोल धर्माचा अभ्यास करणारे लोक हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकेच दिसून येतात. कुणीतरी एखाद्या माणसाने देवा-धर्माच्या नांवाखाली काहीतरी सांगावे व त्यावर डोळे मिटून विश्‍वास ठेवावा, असाच प्रकार सर्वत्र चाललेला दिसून येतो. सांगणारा किती ज्ञानी आहे, त्याचा हेतु विवेकी आहे की अविवेकी, स्वार्थ बुध्दीने सांगतो आहे की लोकांच्या कल्याणासाठी सांगतो आहे, याचा विचार सर्वसाधारणपणे लोक करताना दिसत नाहीत. कोणावर तरी विश्‍वास ठेवला जातो त्याची परिणती प्रथम श्रध्देत होते व नंतर अंधश्रध्देत होते. थोडक्यात. धर्माबद्दलच्या अज्ञानातून अहंकार, अभिमान, अंधश्रध्दा, अविचार, असूया व द्वेष निर्माण होऊन अखिल मानवजात अधोगतीच्या दिशेने वाटचाल करीत आहे, ही आज मोठी खेदाची गोष्ट आहे.

धर्म हा संस्कृत शब्द ‘धृ’ धातूपासून बनला असून त्याचा अर्थ आहे - धरून ठेवणे, आधार देणे. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार धर्म हा स्व‍त्वाचा आणि विश्वाच्या सत्याचा शोध घेण्याचा मार्ग आहे.

स्वामी विवेकानंद म्हणतात, “धर्म हा केवळ विधी आणि प्रथा नव्हे, तर तो स्व-ज्ञान आणि मानवकल्याणाचा मार्ग आहे.”

जन्मतः मिळणारा धर्म आणि खऱ्या धर्माचा शोध

आज बहुतांश लोक जन्मतःच आपल्याला मिळालेल्या धर्माचे पालन करतात. बालपणापासून त्यांना विशिष्ट संप्रदायाचे विचार शिकवले जातात आणि त्यामुळे अनेक वेळा धर्म हा एक पारंपरिक बंधन बनतो. पण खरा धर्म हा जन्मतः मिळत नाही, तर तो स्वतःच्या अनुभवाच्या आधारे समजून घेता येतो.

जे कृष्णमूर्ती म्हणतात, “सत्य हे कोणत्याही पुस्तकात किंवा परंपरेत सापडत नाही, ते तुम्हाला स्वतःच्या आकलनातून आणि जागरूकतेतून शोधावे लागते.”

धर्माचा खरा हेतू हा व्यक्तीने स्वतःचा विचार करून, अंधश्रद्धांना बाजूला ठेवून, सत्याच्या शोधात जाणे हा आहे. खरा धर्म हा संकुचित नसतो, तर तो मुक्त विचार आणि जागरूकता देणारा असतो.

धर्म आणि समाज

धर्माची सामाजिक भूमिका मोठी आहे. धर्मामुळे माणसामध्ये नैतिकता, प्रेम, करुणा आणि एकात्मता येते. तथापि, जर धर्म अंधश्रद्धा, भेदभाव आणि अन्यायाचे कारण ठरत असेल, तर त्याचा पुनर्विचार होणे आवश्यक आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणतात, “धर्म हा माणसाच्या उद्धारासाठी असतो, त्याच्या शृंखला वाढवण्यासाठी नाही.”

आज अनेक धार्मिक संस्था आणि रूढी-परंपरा लोकांच्या मानसिक आणि सामाजिक स्वातंत्र्यावर बंधने आणतात. पण खऱ्या धर्माचा उद्देश हा व्यक्तीला मुक्त, जागरूक आणि आत्मनिर्भर बनवणे आहे.

खऱ्या धर्माची लक्षणे

खरा धर्म हा बाह्य नियमांवर आधारित नसून, तो आंतरिक अनुभवावर आणि बौद्धिक स्वातंत्र्यावर अवलंबून असतो. खऱ्या धर्माची काही लक्षणे अशी आहेत:

• धर्म हा अंधानुकरण नसून, तो तर्कसंगत विचारसरणी आणि स्वानुभवावर आधारित असला पाहिजे.
• खरा धर्म हा आत्मसाक्षात्काराचा मार्ग आहे. तो स्वतःच्या अस्तित्वाचा शोध घेण्यासाठी प्रेरित करतो.
• कोणत्याही खऱ्या धर्माचा पाया हा करुणा आणि अहिंसेवर आधारित असतो.
• खरा धर्म हा समाजातील न्याय, समानता आणि नैतिक मूल्ये प्रस्थापित करणारा असतो.

धार्मिक निवडीचे स्वातंत्र्य

प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या अनुभव आणि समजुतीच्या आधारे धर्म निवडण्याचे स्वातंत्र्य असले पाहिजे. कोणताही धर्म केवळ परंपरेच्या दबावामुळे स्वीकारला जाऊ नये. खरा धर्म तोच असतो जो स्वतःच्या बौद्धिक आणि आध्यात्मिक शोधातून निवडला जातो.

अल्बर्ट आईनस्टाईन म्हणतात, “धर्म आणि विज्ञान यांचा संगम म्हणजे खरे ज्ञान.”

श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा कशी रुजते? - धर्म हा श्रद्धेवर आधारलेला असतो, परंतु त्याचबरोबर अनेकदा अंधश्रद्धाही रुजते. श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यामध्ये महत्त्वाचा फरक आहे:

1. श्रद्धा – श्रद्धा ही विश्वासावर आधारित असते, पण ती तर्क आणि विवेकासोबत विकसित होते. उदाहरणार्थ, विज्ञाननिष्ठा असलेल्या व्यक्तीला स्वतःच्या अनुभवावर आणि संशोधनावर विश्वास ठेवण्याची श्रद्धा असते.

2. अंधश्रद्धा – अंधश्रद्धा ही तर्कशून्यता आणि भीतीवर आधारित असते. उदाहरणार्थ, कोणीतरी एका विशिष्ट देवाची पूजा केली नाही, म्हणून त्याचे नुकसान झाले, असे मानणे ही अंधश्रद्धा आहे.

3. अंधश्रद्धा कशी रुजते?

• परंपरांचा अंधानुकरण: लहानपणापासून मुलांना कोणताही प्रश्न न विचारता विशिष्ट विधी करायला शिकवले जाते. उदाहरणार्थ, अमुक एका दिवशी केस कट करू नका, अन्यथा अपयश येईल.
• भीती आणि असुरक्षितता: अनिश्चित परिस्थितीत लोकांना मानसिक आधार हवा असतो. अशा वेळी अंधश्रद्धा वाढीस लागते. उदा. परीक्षेच्या आधी विशिष्ट धागा हातात बांधला तर यश मिळेल, असा गैरसमज होतो.
• सामाजिक दबाव: काही वेळा समाजात चालत आलेल्या प्रथांचे अंधानुकरण केले जाते. ‘हे असेच करायचे असते’ हा विचार बळावतो आणि अंधश्रद्धा दृढ होते.
• अल्पज्ञान आणि दिशाभूल: शिक्षणाच्या अभावामुळे आणि अपूर्ण माहितीमुळे अंधश्रद्धा वाढते. उदाहरणार्थ, ग्रहण काळात घराबाहेर जाऊ नये असे अनेकजण मानतात, परंतु त्यामागे वैज्ञानिक कारण न शोधता भीती निर्माण केली जाते.

4. श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यामधील समतोल

खऱ्या धर्माचा आधार श्रद्धेवर असतो, परंतु तो विवेकाधिष्ठित असावा. स्वामी विवेकानंद म्हणतात, “जो धर्म तर्क आणि विज्ञानाला विरोध करतो, तो धर्म नाही.” त्यामुळे धार्मिक श्रद्धा ही तर्क आणि बुद्धीच्या प्रकाशात असावी.

विविध धर्मातील धर्म निवडीचे स्वातंत्र्य

धर्म निवडीचे स्वातंत्र्य काही धर्मांमध्ये स्पष्टपणे मान्य केले आहे. त्यामध्ये विशेषतः खालील धर्मांचा उल्लेख करता येईल:

• बौद्ध धम्म: बौद्ध धम्मात व्यक्तीला कोणत्याही धर्मातील तत्त्वांचा अभ्यास करण्याचे आणि स्वविवेकाने धर्म निवडण्याचे स्वातंत्र्य आहे. तथागत गौतम बुद्धांनी अंधश्रद्धेला विरोध करून स्वानुभवाच्या आधारे धर्मस्वीकार करण्यावर भर दिला आहे. “एखादी गोष्ट केवळ ऐकल्यामुळे विश्वास ठेवू नका, तर तिला तपासा आणि स्वतः अनुभवून मगच स्वीकारा.”
• हिंदू धर्म: हिंदू धर्मामध्ये विविध संप्रदाय आणि तत्त्वज्ञान आहेत. गीता, उपनिषदे आणि वेदांत यामध्ये धर्म निवडीचे स्वातंत्र्य महत्त्वाचे मानले गेले आहे. गीतेमध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणतात, “स्वतंत्र बुद्धीने विचार करून तुझे कर्तव्य निवड.”
• ख्रिश्चन धर्म: आधुनिक ख्रिश्चन धर्मात, विशेषतः प्रोटेस्टंट शाखेमध्ये, व्यक्तीला धर्म निवडीचे स्वातंत्र्य आहे. लुथरच्या धर्मसुधारणेनंतर चर्चने व्यक्तीच्या विवेकाधिष्ठित निवडीला अधिक महत्त्व दिले.
• इस्लाम: इस्लाममध्ये धर्मस्वातंत्र्याच्या संकल्पना असल्या तरीही, काही ठिकाणी त्याच्या अंमलबजावणीत फरक आढळतो. कुराणामध्ये म्हटले आहे, “धर्मात जबरदस्ती नाही.”

धर्म निवडीच्या स्वातंत्र्याचा योग्य वापर करण्यासाठी व्यक्तीने स्वतंत्र विचार, आत्मविश्लेषण आणि जागरूकता ठेवली पाहिजे.

धर्म निवडीच्या स्वातंत्र्याची प्रासंगिकता

      आजच्या युगात धर्म आणि अंधश्रद्धा यांचा प्रभाव समाजावर मोठ्या प्रमाणावर आहे. अनेकदा धर्माच्या नावाखाली अंधश्रद्धेचे बंधन वाढत जाते. धार्मिक कट्टरता, जबरदस्तीचे धर्म परिवर्तन आणि सामाजिक विद्वेष यामुळे अनेक समाजात तणाव वाढताना दिसतो. या पार्श्वभूमीवर धर्मस्वातंत्र्य, विवेकाधिष्ठित श्रद्धा आणि आत्मज्ञान यांचा विचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.

विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या युगातही काही लोक ग्रहणाच्या वेळी अन्न सेवन करत नाहीत, तर दुसरीकडे काहीजण धार्मिक समारंभात मोठ्या प्रमाणावर पैसा खर्च करतात. यामुळे धर्माच्या मूळ तत्त्वांचा विपर्यास होत असल्याचे दिसते. त्यामुळे व्यक्तीने स्वविवेकाने आणि ज्ञानाच्या आधारे धर्माची निवड करावी आणि अंधश्रद्धेपासून सावध राहावे.

समारोप:

खरा धर्म हा आत्मज्ञानाचा प्रवास आहे. तो कोणत्याही विशिष्ट संप्रदायाच्या चौकटीत अडकलेला नाही. तो व्यक्तीला स्वतःच्या आंतरिक शक्तीचा आणि सत्याचा शोध घेण्यास प्रवृत्त करतो. अंधानुकरण आणि रूढींपेक्षा तर्क, अनुभव आणि जागरूकतेवर आधारित धर्मच खरा आहे. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीने स्वतःचा धर्म स्वतःच्या बुद्धीच्या प्रकाशात शोधावा आणि स्वीकारावा.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)