शाळा महाविद्यालयातील शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षण हद्दपार

 

शाळा महाविद्यालयातील शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षण हद्दपार

आज महावीर महाविद्यालयात प्राचार्य डॉ सुनीलकुमार लवटे सरांच्या अमृत महोत्सवी सत्कार समारंभाच्या मनोगतात सरांनी आजच्या शिक्षण प्रणालीबाबत काही निरीक्षणे नोंदविली जी मला खूप अस्वस्थ करणारी होती. आजच्या शिक्षण व्यवस्थेतून शिक्षणच गायब झालेले आहे की काय? अशी अवस्था झालेली आहे. प्रत्यक्षात शिक्षण हा कोणत्याही समाजाच्या प्रगतीचा कणा असतो. परंतु, आधुनिक शिक्षण व्यवस्थेमध्ये शाळा आणि महाविद्यालये शिक्षण केंद्र न राहता व्यवसायिक केंद्र बनली आहेत. परिणामी, विद्यार्थ्यांचे औपचारिक शिक्षणाकडे दुर्लक्ष होत आहे. NEET आणि CET सारख्या स्पर्धा परीक्षा, खाजगी शिकवणीचे प्रस्थ, विद्यार्थ्यांची उदासीनता आणि बेरोजगारीमुळे शिक्षण व्यवस्थेवर मोठा परिणाम झाला आहे. या लेखात या सर्व घटकांचा सखोल आढावा घेतला आहे.

शाळा आणि महाविद्यालयांचे गौण होणे

अलीकडच्या काळात शाळा आणि महाविद्यालयांचे महत्त्व पूर्वीसारखे राहिलेले नाही. शिक्षणाच्या मूळ उद्देशाकडे लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, या शैक्षणिक संस्थांना फक्त प्रमाणपत्रे आणि पदवी प्रदान करणाऱ्या संस्था म्हणून पाहिले जात आहे. पारंपरिक शिक्षण व्यवस्थेतील ही मोठी समस्या आहे, कारण शिक्षणाचा उद्देश केवळ परीक्षांमध्ये चांगले गुण मिळवणे नसून, विद्यार्थ्यांना समज, सर्जनशीलता आणि जीवनावश्यक कौशल्ये मिळवून देणे हा आहे.

शाळांमध्ये आणि महाविद्यालयांमध्ये शिक्षण प्रक्रिया अधिक प्रभावी करण्यासाठी काही मूलभूत सुधारणा आवश्यक आहेत. सध्या, बऱ्याच विद्यार्थ्यांचा कल फक्त परीक्षेत यश मिळवण्यासाठी असतो. त्यामुळे, ते शाळा किंवा महाविद्यालयात शिकवलेल्या संकल्पनांवर अवलंबून न राहता खासगी शिकवण्या आणि बाह्य अभ्यासक्रमांवर भर देतात. या पार्श्वभूमीवर, शाळा आणि महाविद्यालयांनी शिकवण्यांवर असलेले अवलंबन कमी करण्यासाठी विविध उपक्रम राबवले पाहिजेत.

शालेय उपस्थिती वाढवण्यासाठी आणि नियमित शिक्षणाला चालना देण्यासाठी सरकारने 11वी आणि 12वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी बायोमेट्रिक हजेरी अनिवार्य करण्याचा निर्णय घेतला आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना नियमित शाळेत उपस्थित राहावे लागेल आणि फक्त शिकवणीवर अवलंबून राहण्याची प्रवृत्ती कमी होईल. हा निर्णय सकारात्मक पाऊल ठरू शकतो, परंतु त्यासोबतच शाळा आणि महाविद्यालयांनी अध्यापन पद्धतीत सुधारणा करणेही गरजेचे आहे.

एकंदरीत, शिक्षण प्रणालीतील हा बदल चिंताजनक असून, यावर त्वरित उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. शाळा आणि महाविद्यालयांनी आपली गुणवत्ता सुधारून विद्यार्थ्यांना उपयुक्त आणि वास्तववादी शिक्षण देण्यावर भर द्यावा. तसेच, परीक्षांमध्ये मिळणाऱ्या गुणांपेक्षा प्रत्यक्ष ज्ञान महत्त्वाचे आहे, ही जाणीव विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण करणे आवश्यक आहे. असे केल्यासच शिक्षण संस्थांचे मूळ उद्दिष्ट पूर्ण होऊ शकते आणि शिक्षणाचे खरे मूल्य विद्यार्थ्यांना मिळू शकते.

खाजगी शिकवणी केंद्र आणि त्यांचा प्रभाव

शिक्षणाच्या व्यापारीकरणामुळे खाजगी शिकवणी केंद्रांचा सुळसुळाट झाला आहे. पूर्वी शाळा आणि महाविद्यालये ज्ञानार्जनासाठी प्रमुख साधन होती. मात्र, आजच्या काळात शाळा-महाविद्यालये केवळ औपचारिक हजेरीसाठी वापरली जात आहेत. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष शिक्षण घेण्यासाठी खाजगी शिकवणी केंद्रांवर अवलंबून राहावे लागते. याला पालक आणि काही अंशी शिक्षकही जबादार आहे. शिक्षकांची मानसिकताही बदलली आहे. अनेक शिक्षक शाळेतील शिकवणीनुसार विद्यार्थ्यांना संपूर्ण ज्ञान देण्याऐवजी खाजगी शिकवणीसाठी प्रोत्साहित करतात, कारण त्यातून त्यांना अधिक उत्पन्न मिळते. परिणामी, विद्यार्थी वर्गात लक्ष देण्याऐवजी शिकवणी वर्गावर जास्त भर देतात. ही प्रवृत्ती शालेय शिक्षणाची गुणवत्ता घसरवते.

खाजगी शिकवणी केंद्रांचा सर्वात मोठा दुष्परिणाम म्हणजे आर्थिक विषमता. गरीब विद्यार्थ्यांना शिकवणी वर्गांची फी परवडत नाही, त्यामुळे त्यांना पुरेसे मार्गदर्शन मिळत नाही. त्याउलट, आर्थिक सुबत्ता असलेल्या विद्यार्थ्यांना अधिक मार्गदर्शन मिळते, ज्यामुळे शिक्षणात विषमता निर्माण होते. या विषमतेमुळे स्पर्धा परीक्षांमध्ये गरीब विद्यार्थी मागे पडतात आणि त्यांचे करिअर संधी मर्यादित होतात.

या पार्श्वभूमीवर, सरकारने 16 वर्षाखालील विद्यार्थ्यांसाठी खाजगी शिकवणींवर बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला आहे. या निर्णयामुळे विद्यार्थ्यांचे प्राथमिक शिक्षण व्यवस्थित होईल आणि शिकवणीची गरज कमी होईल. हा निर्णय शिक्षण क्षेत्रातील विषमता दूर करण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा पाऊल ठरेल. जर शाळांमध्येच दर्जेदार शिक्षण दिले गेले, तर विद्यार्थ्यांना शिकवणी वर्गांची आवश्यकता भासणार नाही आणि शिक्षणव्यवस्था अधिक प्रभावी बनेल.

स्पर्धा परीक्षा (NEET, CET) आणि विद्यार्थ्यांचा मानसिक ताण

आजच्या स्पर्धात्मक युगात शैक्षणिक क्षेत्रात यश मिळवण्यासाठी विद्यार्थ्यांना अत्यंत कठोर परिश्रम घ्यावे लागतात. NEET, CET, IIT-JEE यांसारख्या राष्ट्रीय आणि राज्यस्तरीय परीक्षांमध्ये यशस्वी होण्यासाठी केवळ शालेय शिक्षण पुरेसे ठरत नाही. त्यामुळे विद्यार्थी शाळा आणि महाविद्यालयांच्या पारंपरिक शिक्षणाला दुय्यम स्थान देत, कोचिंग क्लासेस आणि खास अकॅडमींवर जास्त भर देतात. या स्पर्धात्मक परीक्षांसाठी उभारलेल्या खासगी अकॅडमी महागड्या असून, त्यांचा खर्च सर्वसामान्य कुटुंबांसाठी मोठ्या आर्थिक ताणाचे कारण ठरू शकतो.

विद्यार्थ्यांसोबतच पालकांचाही मानसिक ताण वाढत असतो. आपल्या पाल्याला परीक्षेत चांगले गुण मिळावेत म्हणून पालक सतत दबाव टाकतात, ज्यामुळे विद्यार्थी मानसिक आणि शारीरिक दडपणाखाली जातात. सतत अभ्यास, वेळेचे व्यवस्थापन, मोठ्या प्रमाणातील अभ्यासक्रम आणि उच्च अपेक्षा यामुळे विद्यार्थ्यांचे मानसिक आरोग्य प्रभावित होते. काही विद्यार्थ्यांना नैराश्य, चिंता आणि तणावाचा सामना करावा लागतो. झोपेच्या वेळेत कपात, सामाजिक जीवनातील कटुता, आणि इतर मनोरंजनात्मक उपक्रमापासून दुरावा यांसारख्या समस्या निर्माण होतात.

विशेषतः कोटा आणि तत्सम शिक्षण हबमध्ये विद्यार्थ्यांवर होणारे शैक्षणिक दडपण अतिशय गंभीर आहे. या "कोटा पॅटर्न" अंतर्गत विद्यार्थ्यांमध्ये आत्महत्यांचे प्रमाण चिंताजनक आहे. एक शिक्षण सम्राट तर अशी जाहिरात करतो की ‘महाराष्ट्राची डॉक्टर आणि इंजिनिअर घडवणारी फॅक्टरी’, किती तो उर्मटपणा. कठीण अभ्यासक्रम, कठोर वेळापत्रक, कुटुंबीय आणि समाजाच्या अपेक्षा, तसेच सततच्या चाचण्या आणि निकालाचा ताण यामुळे विद्यार्थी नैराश्यात जातात. दुर्दैवाने, काही जण या मानसिक दडपणाला सामोरे जाऊ शकत नाहीत आणि आत्महत्येसारखे टोकाचे निर्णय घेतात. ही स्थिती अत्यंत गंभीर असून, शिक्षण व्यवस्थेत मानसिक आरोग्यासंबंधी उपाययोजना करण्याची नितांत गरज आहे.

विद्यार्थ्यांचे मानसिक आरोग्य सुदृढ राखण्यासाठी शैक्षणिक संस्थांनी आणि पालकांनी काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घ्याव्यात. विद्यार्थ्यांना समुपदेशनाची सोय उपलब्ध करून देणे, अभ्यासाव्यतिरिक्त विश्रांती आणि मनोरंजनासाठी वेळ देणे, त्यांच्या क्षमतांचा विचार करून अपेक्षा ठेवणे आणि मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे (शासनाने सांगितलेले आहे पण ऐकत कोण?). शिक्षण ही केवळ गुण मिळवण्याची प्रक्रिया नसून, एक आनंददायी आणि सर्वांगीण विकास घडवणारी प्रक्रिया असली पाहिजे. विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याला प्राधान्य देणे ही काळाची गरज आहे.

विद्यार्थी उदासीनता आणि शिक्षणाप्रती असलेली बेफिकिरी

सध्याच्या शिक्षण प्रणालीमध्ये मोठ्या प्रमाणावर बदल झाले असले तरी, विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षणाबद्दलची उदासीनता आणि बेफिकिरी वाढताना दिसून येत आहे. शिक्षणाच्या वाढत्या खर्चामुळे तसेच स्पर्धेच्या वाढत्या दडपणामुळे अनेक विद्यार्थी शिक्षणाला गांभीर्याने न घेता उदास आणि निरुत्साही बनतात. या प्रवृत्तीची अनेक कारणे आहेत, जी खालीलप्रमाणे समजून घेता येतील.

1. औपचारिक शिक्षणाची गरज उरलेली नाही असे वाटणे: आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात, अनेक विद्यार्थ्यांना असे वाटते की पारंपरिक शिक्षण प्रणालीतील पदवी मिळवण्यापेक्षा स्वतंत्रपणे कौशल्य आत्मसात करणे अधिक महत्त्वाचे आहे. ऑनलाईन कोर्सेस, डिजिटल स्किल डेव्हलपमेंट प्रोग्राम्स आणि विविध स्व-शिक्षणाच्या संधी वाढल्याने औपचारिक शिक्षणाकडे त्यांचे दुर्लक्ष होत आहे. त्यामुळे काही विद्यार्थ्यांना पारंपरिक शिक्षणाची गरज कमी वाटते आणि त्यामुळे ते उदासीन होतात.

2. मार्कांवर अधिक भर, कौशल्यांचा अभाव: विद्यमान शिक्षण प्रणालीत विद्यार्थ्यांचे मोजमाप हे मुख्यतः परीक्षांमध्ये मिळणाऱ्या गुणांवर केले जाते. त्यामुळे खऱ्या जीवनात उपयोगी पडणाऱ्या कौशल्यांवर भर दिला जात नाही. या पद्धतीमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षणाबद्दलची नैसर्गिक आवड कमी होते आणि केवळ परीक्षांसाठी अभ्यास करण्याची मानसिकता निर्माण होते. परिणामी, शिक्षणाचा व्यापक उपयोग लक्षात न आल्याने ते त्याकडे बेफिकिरीने पाहू लागतात.

3. बेरोजगारी आणि शिक्षणाच्या उपयुक्ततेबद्दलचा अविश्वास: उच्च शिक्षण घेतल्यानंतरही अनेक विद्यार्थ्यांना चांगल्या नोकऱ्या मिळत नाहीत. शिक्षण घेतल्यावर अपेक्षित उत्पन्न न मिळाल्यास, शिक्षण ही केवळ एक औपचारिकता वाटू लागते. बेरोजगारीच्या वाढत्या प्रमाणामुळे अनेक विद्यार्थ्यांना शिक्षण उपयुक्त वाटत नाही आणि त्यांच्यात उदासीनता निर्माण होते.

विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षणाबद्दल वाढणारी उदासीनता ही चिंतेची बाब आहे. शिक्षण हे केवळ परीक्षा आणि मार्कांपुरते मर्यादित न ठेवता, त्यातून उपयोगी कौशल्ये विकसित करणे आवश्यक आहे. तसेच, शिक्षणाचे उद्दिष्ट रोजगार मिळवणे एवढेच नसून, व्यक्तिमत्त्व विकास आणि समाजात योगदान देणे याकडे अधिक लक्ष द्यायला हवे. विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षणाबद्दलची आवड आणि प्रेरणा वाढवण्यासाठी शिक्षण प्रणालीत आवश्यक सुधारणा करणे महत्त्वाचे आहे.

बेरोजगारी आणि शिक्षण व्यवस्थेतील फोलपणा

आजच्या घडीला उच्च शिक्षण घेतलेल्या अनेक तरुणांना नोकऱ्या मिळत नाहीत. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर देखील त्यांना योग्य संधी मिळत नाहीत, ज्यामुळे त्यांचे भविष्यातील उद्दिष्ट धूसर होत चालले आहे. परिणामी, अनेक विद्यार्थी शिक्षणाकडे गांभीर्याने पाहत नाहीत. शिक्षण म्हणजे केवळ पदवी मिळवणे एवढेच मर्यादित राहिले असून त्यातून भविष्य सुरक्षित होईल का, याची शाश्वती उरलेली नाही.

अभियांत्रिकी, व्यवस्थापन आणि विज्ञान शाखांमध्ये पदवीधरांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे. मात्र, या वाढत्या संख्येला तितक्या प्रमाणात नोकऱ्यांच्या संधी उपलब्ध नाहीत. याचा परिणाम असा झाला आहे की, हजारो विद्यार्थी शिक्षण पूर्ण करूनही बेरोजगार राहतात. खासगी क्षेत्रात संधी असल्या तरी त्या कमी वेतनाच्या आणि अस्थिर असतात, त्यामुळे तरुणांच्या अपेक्षा पूर्ण होत नाहीत.

सरकारी नोकऱ्यांमध्ये संधी अत्यल्प झाल्याने स्पर्धा वाढली आहे. एकाच पदासाठी हजारो अर्जदार असतात, त्यामुळे अत्यंत कमी जणांना संधी मिळते. परिणामी, विद्यार्थ्यांमध्ये असमाधान आणि नैराश्य वाढत आहे. त्यांना असे वाटू लागले आहे की, शिक्षण घेतल्यानंतरही स्थिर आणि चांगल्या संधी मिळत नसतील, तर एवढा परिश्रम करून शिक्षण घेण्यात काहीच उपयोग नाही.

यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षणावरील विश्वास कमी होत चालला आहे. त्यांना वाटते की शिक्षण हे केवळ प्रमाणपत्र मिळवण्यापुरतेच राहिले आहे आणि ते रोजगार हमी देत नाही. परिणामी, अनेक विद्यार्थी शिक्षणाऐवजी थेट व्यवसाय किंवा इतर पर्यायांकडे वळत आहेत. जर शिक्षण प्रणालीत सुधारणा केली नाही, उद्योगांसोबत शिक्षण संस्थांचे समन्वय वाढवले नाही, तर ही समस्या अधिक गंभीर रूप धारण करू शकते. त्यामुळे शिक्षण आणि रोजगार यामधील दरी भरून काढण्यासाठी तातडीने उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.

पैसे घेऊन पास करणाऱ्या संस्थांचा सुळसुळाट

शिक्षण हा समाजाच्या प्रगतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. मात्र, अलीकडच्या काळात काही शिक्षणसंस्था विद्यार्थ्यांना पैसे घेऊन पास करण्याचा गोरखधंदा करत आहेत. अशा संस्थांच्या वाढत्या प्रभावामुळे शिक्षण व्यवस्थेची गुणवत्ता घसरत असून, अशिक्षित पदवीधारकांची संख्या वाढत आहे.

गेल्या काही वर्षांत ‘कॉलेजेस फॉर सेल’ ही संकल्पना उदयास आली आहे. या संकल्पनेअंतर्गत काही खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे मोठ्या प्रमाणात पैशांच्या मोबदल्यात विद्यार्थ्यांना सहज उत्तीर्ण करत आहेत. परिणामी, परीक्षा आणि अभ्यासक्रमाची कठोरता संपुष्टात येत असून, विद्यार्थ्यांना शिकण्याची खरी संधी मिळत नाही.

विद्यार्थ्यांना पैशाच्या बदल्यात गुण मिळू शकतात, ही प्रवृत्ती शिक्षण व्यवस्थेसाठी घातक ठरत आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांचा अभ्यासाकडे हलगर्जीपणा वाढला आहे. त्यांना कष्ट न करता पदवी मिळवण्याची सवय लागते, जी त्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवनावर नकारात्मक परिणाम करते. योग्य ज्ञान आणि कौशल्यांशिवाय शिक्षण अपूर्ण राहते, आणि परिणामी, उद्योग क्षेत्रात अशा पदवीधारकांना नोकऱ्या मिळवणे कठीण होते.

अशा शिक्षण संस्थांमधून बाहेर पडणारे विद्यार्थी गुणवत्ता नसल्यामुळे बेरोजगार राहतात. नोकरी मिळाली तरी ते आवश्यक कौशल्यांच्या अभावामुळे टिकू शकत नाहीत. परिणामी, शिक्षणाच्या खऱ्या उद्देशालाच हरताळ फासला जातो. समाजात अशा पद्धतीने मिळवलेल्या पदव्यांमुळे शिक्षण व्यवस्थेवरील विश्वास कमी होत आहे.

शिक्षण संस्थांनी आपली जबाबदारी ओळखून गुणवत्तापूर्ण शिक्षण देण्यावर भर द्यायला हवा. तसेच सरकार आणि शिक्षण क्षेत्रातील नियामक संस्थांनी अशा फसवणूक करणाऱ्या संस्थांवर कठोर कारवाई करणे गरजेचे आहे. शिक्षण हे फक्त पैसे कमवण्याचे साधन न राहता ज्ञान आणि कौशल्य विकसित करण्याचा मूलभूत अधिकार आहे, याची जाणीव सर्व स्तरांवर होणे आवश्यक आहे.

उपाययोजना आणि शिक्षण व्यवस्थेतील सुधारणा

शिक्षण व्यवस्थेत सुधारणा घडवण्यासाठी खालील उपाय आवश्यक आहेत:

• शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षणाला अधिक प्रोत्साहन: सरकारने खाजगी शिकवण्यांवर नियंत्रण ठेवून शाळेतील शिक्षण प्रभावी करावे.
• व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास: पारंपरिक शिक्षणाला पर्याय म्हणून कौशल्याधारित शिक्षणावर भर द्यावा (काही अंशी NEP-2020 च्या माध्यमातून काम सुरु आहे).
• स्पर्धा परीक्षांसाठी शाळांमध्ये विशेष मार्गदर्शन: NEET आणि CET साठी वेगळे शिकवणी वर्ग घेण्याऐवजी, शाळांमध्येच प्रभावी तयारी करून घ्यावी.
• बेरोजगारी कमी करण्यासाठी धोरणात्मक बदल: शैक्षणिक अभ्यासक्रम अधिक व्यावहारिक बनवून रोजगारक्षम शिक्षणावर भर द्यावा.
• विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याकडे लक्ष: कोटा पॅटर्नमध्ये आत्महत्या कमी करण्यासाठी समुपदेशन आणि तणाव व्यवस्थापन कार्यक्रम राबवावेत.

समारोप:

आजच्या शिक्षण व्यवस्थेत विविध समस्या आहेत, ज्या शिक्षणाला दुय्यम स्थान देत आहेत. शाळा आणि महाविद्यालये केवळ नावापुरती राहिली असून खाजगी शिकवणी, स्पर्धा परीक्षांचा ताण, बेरोजगारी आणि शिक्षणाचे बाजारीकरण यामुळे विद्यार्थी शिक्षणापासून दुरावत आहेत. यावर योग्य त्या उपाययोजना केल्या तरच शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारू शकते आणि समाजाला सुशिक्षित, कौशल्ययुक्त तरुण मिळू शकतील यासाठी आपण सर्वजण प्रयत्न करत राहू या.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)