पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व विकास

 

पंचकोशाचा शोध आणि व्यक्तिमत्व

केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयाने नुकताच शालेय शिक्षणाच्या राष्ट्रीय शैक्षणिक आराखडय़ाचा मसुदा प्रसिद्ध केला असून त्यावर पालक, विद्यार्थी, शिक्षक, शिक्षणतज्ज्ञ, अभ्यासक यांच्याकडून हरकती, सूचना मागवण्यात आल्या आहेत. या आराखडय़ात ३ ते १८ वयोगटाच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा, अध्ययन-अध्यापन पद्धती, शैक्षणिक साहित्य, शिक्षणाचे विविध टप्पे यांचा समावेश आहे. प्राचीन भारतातील तत्त्वज्ञानाची बैठक हा विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाचा खरा स्रोत असल्याचे नमूद करून सहा प्रमाणांवर अभ्यासक्रमात भर देण्यात आला आहे. तसेच पंचकोश विकासाच्या माध्यमातून मुलांच्या मनोविकासालाही महत्त्व देण्यात आले आहे. देशातील समृद्ध, सांस्कृतिक वारसा आणि परंपरांच्या माध्यमातून भारतीयत्व समजून घेण्यावर, आयुर्वेद आणि योग शिकण्यावर भर देण्यात आला आहे.

योगशास्त्राच्या संकल्पनेनुसार मानवाचे अस्तित्व पाच भागात विभागलेले आहे, ज्याला पंचकोश म्हणतात. याचे वर्णन तैत्तिरीय उपनिषदातील दुसर्‍या व तिसऱ्या अध्यायात केलेले आढळते. हे कोश एकाच वेळी अस्तित्वात असलेल्या विविध आवरणामध्ये असतात. तर जाणीव, सुप्त आणि अबोध मन वेगवेगळ्या आवरणामध्ये जाणवते. प्रत्येक आवरणाचा एकमेकांशी जवळचा संबंध असतो, कारण ते एकमेकांवर प्रभाव पाडतात आणि प्रभावित करतात.

 अन्नमय कोश (भौतिक आवरण): हा सर्वात बाह्य आवरण आहे, जो भौतिक शरीर किंवा अस्तित्वाच्या भौतिक पैलूचे प्रतिनिधित्व करतो. त्यात शरीर ज्यांनी बनले आहे जसे स्नायू, हाडे, अवयव आणि इतर सर्व शारीरिक प्रणालींचा समावेश होतो. अन्नमय कोश हा शारीरिक संवेदना आणि अनुभवांशी संबंधित आहे आणि एखाद्या व्यक्तीच्या शारीरिक गुणधर्मांवर, आरोग्यावर आणि शारीरिक कार्यांवर प्रभाव टाकतो. हे इंद्रियांद्वारे बाह्य जगाचे संवेदन आणि संवाद साधणे यावर देखील परिणाम करते.

      आपण पायाच्या बोटापासून डोक्यापर्यंत जे शरीर पाहतो आणि त्रिदोष (वात, पित्त, कफ) आणि सप्तधातु (रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थी, मज्जा आणि शुक्र) हे सर्व अन्नमय कोशात येतात. हे आवरण इतर सर्व आवरणांचे आधार आहे. या आवरणाला निरोगी बनवण्यासाठी योगासने, आहार आणि झोप याकडे विशेष लक्ष देण्याची गरज आहे. दिवसातून ३० मिनिटे योगाभ्यास केल्याने शरीरात लवचिकता येते आणि अंतर्गत अवयवांमध्ये ताकद येते. यासोबतच रक्ताभिसरण योग्य राहिल्याने मज्जासंस्था सुरळीत राहते. तसेच हंगामानुसार अन्नाची निवड करावी आणि ऋतूनुसार फळे व भाजीपाला यांचा वापर करावा. जे शरीराला हितकारक आहे तेच सेवन करावे आणि भूक थोडी शिल्लक ठेवावी. कमीत कमी सहा आणि जास्तीत जास्त आठ तासांची झोप पुरेशी आहे. अडथळ्याशिवाय गाढ झोप सर्वोत्तम आहे.

 प्राणमय कोश (उर्जेचे आवरण): हा कोश शरीरातून वाहणाऱ्या जीवशक्ती किंवा जीवनशक्तीशी संबंधित आहे, ज्यास सामान्यतः प्राण म्हणतात. यात श्वास, ऊर्जा वाहिन्या आणि चक्र म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या सूक्ष्म ऊर्जा केंद्रांचा समावेश होतो. प्राणमय कोश व्यक्तीच्या जीवनशक्तीवर, ऊर्जेची पातळी आणि एकूणच आरोग्यावर प्रभाव पाडतो. हे एखाद्याच्या भावनिक स्थितीवर देखील परिणाम करते असे मानले जाते, कारण भावनांना प्राण उर्जेचे प्रकटीकरण मानले जाते.

जीवनशक्ती ही शरीराला जिवंत ठेवते, आपण घेत असलेल्या श्वासाद्वारे जीवनशक्ती आपल्या शरीरात कार्य करते. प्राणयम कोश संतुलित आणि निरोगी ठेवण्यासाठी दररोज 15 ते 30 मिनिटे प्राणायामाचा सराव करावा. सुखासनात बसून एकामागून एक आपल्या शरीरातील प्रत्येक अवयवावर लक्ष केंद्रित केल्याने शरीरातील उर्जेचे संचलन सुरळीत सुरू होते. प्रत्येक अवयवावर तीन ते पाच मिनिटे ध्यान करावे त्यामुळे सजगता येऊन फायदा होतो.

 मनोमय कोश (मानसिक आवरण): हा कोश मनाशी किंवा अस्तित्वाच्या मानसिक पैलूशी संबंधित आहे. त्यात विचार, भावना, श्रद्धा, आठवणी आणि बुद्धी यांचा समावेश होतो. मनोमय कोश एखाद्या व्यक्तीच्या मानसिक आणि भावनिक स्थितीसाठी, व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये आणि बोधनिक क्षमतांसाठी जबाबदार असतो. बाह्य जगाचे ज्ञान कसे होते आणि त्याचा अर्थ आपण कसा लावतो आणि विविध परिस्थिती आणि उत्तेजनांना कसा प्रतिसाद देतो यावर त्याचा प्रभाव पडतो.

मनोमय आवरणात अहंकार आणि कृतीची पाच अंगे आहेत. आपण मनाला जाणत नाही तेच दु:खाचे कारण आहे. मनावर निश्चयाने नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे. जसे शरीराचे अन्न हे भोजन आहे तसे जीवनाचे अन्न हे जीवनशक्ती आहे. तसेच मनाचे अन्न चांगले सात्विक विचार आहे. त्राटक आणि ध्यान हे मनावर नियंत्रण ठेवण्याचे मार्ग आहेत. पाठीचा कणा सरळ ठेवून एकांत जागी बसा. डोळ्यांच्या समांतर पाच ते आठ फूट अंतरावर भिंतीवर एक इंच काळ्या रंगाचे वर्तुळ बनवा आणि डोळ्यांना पाणी येईपर्यंत डोळे मिचकावल्याशिवाय त्याकडे पहात रहा. किंवा तुमच्या समोर जमिनीवर मेणबत्ती किंवा दिवा ठेवा. डोळ्यात पाणी येईपर्यंत त्याची ज्योत सतत पहा. आणखी एक पध्दत म्हणजे ध्यान पद्धती यात केवळ विचारावर लक्ष केंद्रित करावे लागते. कल्पना करा की तुम्ही बसला आहात आणि तुमच्या डावीकडे एक बॉक्स आहे. भूतकाळात आलेले विचार या चौकटीत टाका. उजवीकडे एक बॉक्स आहे, त्या बॉक्समध्ये भविष्यातून येणारे विचार ठेवा. तुमच्या समोर आणखी एक पेटी आहे, वर्तमानातून आलेले विचार त्यात टाका. हे ध्यान केल्याने तुमच्या मनातील विचारांची गती अत्यंत मंद होते आणि चांगल्या सरावाने अनेक वेळा मन विचारी बनते.

 विज्ञानमय कोश (बौद्धिक आवरण): हा कोश उच्च बुद्धी आणि शहाणपणाशी संबंधित आहे. हे विवेक, अंतर्ज्ञान, अंतर्दृष्टी आणि उच्च ज्ञानाशी संबंधित आहे. विज्ञानमय कोश हा उच्च स्तरावरील चेतनेतून निर्माण होणाऱ्या खोल आंतरिक शहाणपणाशी संबंधित आहे आणि त्याचा परिणाम व्यक्तीच्या विचारमतेवर, निर्णयक्षमतेवर आणि आध्यात्मिक अंतर्दृष्टी आणि समजून घेण्याची क्षमता यावर होतो.

कोणत्याही इंद्रियांत दोष असला तरी जीवन चक्र सुरु राहू शकते. पण बुद्धी मंदावली असेल किंवा बुद्धीत विकार असेल तर जीवन चक्र सुरळीत चालू शकत नाही. जीवनातील सर्व महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचे कार्य या आवरणातून होत असते. यासाठी प्रत्येक इंद्रियांची गुणवत्ता, कृती आणि स्वरूप यावर ध्यान महत्त्वाचे ठरते. उदाहरणार्थ, कानाचा दर्जा म्हणजे आवाज ऐकणे, ओळखणे आणि अनुभवणे. तसेच डोळ्याचे कार्य हे गुण आणि दृश्य पाहणे आहे. जेव्हा इंद्रियांवर लक्ष केंद्रित केले जाते तेव्हा त्यांना नियंत्रणात आणता येते. ध्यानधारणेमध्ये ध्यान आणि दृढनिश्चय करून इंद्रियांना संतुलित आणि नियंत्रित करता येते.

 आनंदमय कोश (चेतनेचे आवरण): हा सर्वात आतील आवरण आहे, बहुतेकदा तो खऱ्या ‘मी’ शी सर्वात जवळचा कोश मानला जातो. हे शुद्ध आनंद, समाधान आणि आंतरिक शांततेच्या स्थितीशी संबंधित आहे. आनंदमय कोश हा अस्तित्वाच्या शारीरिक, भावनिक, मानसिक आणि बौद्धिक पैलूंच्या मर्यादा ओलांडतो आणि आध्यात्मिक अनुभूतीच्या अंतिम स्थितीचे प्रतिनिधित्व करतो.

चेतना शुद्ध, सात्विक आणि इतर चार आवरणांचा स्वामी आहे. ही जीवन संचलित करण्याची चेतना आहे. इतर सर्व त्याच्या अंतर्गत कार्य करतात परंतु जर चेतना जागरूक नसेल तर इतर आवरण त्यावर राज्य करतात. म्हणूनच वरील चारही आवरणे शुद्ध, संतुलित आणि निरोगी ठेवणे हे चेतनेचे काम आहे. ज्याप्रमाणे सर्व आवरणांचे स्वतःचे अन्न असते, त्याचप्रमाणे आनंदमय कोश म्हणजे चेतनेचे अन्न म्हणजे चिरशांती होय.

 पंचकोशाचा व्यक्तिमत्व विकासावर प्रभाव

व्यक्तिमत्वावर पंचकोशाचा प्रभाव जटिल आणि बहुआयामी आहे. असे मानले जाते की कोणत्याही कोशातील असंतुलन किंवा विसंगती एखाद्या व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वावर आणि एकूणच जीवन कल्याणावर परिणाम करू शकते. पंचकोशाचा व्यक्तिमत्त्वावर होणारा प्रभाव विविध प्रकारे दिसून येतो:

शारीरिक प्रभाव: अन्नमय कोश, भौतिक आवरण असल्याने, रूप, देहबोली आणि एकूण आरोग्य यासारख्या शारीरिक वैशिष्ट्यांवर प्रभाव टाकू शकतो. शारीरिक स्वास्थ्य एखाद्या व्यक्तीच्या आत्मविश्वासाच्या पातळीवर, आत्मसन्मानावर आणि ते स्वतःला कसे समजतात यावर परिणाम करू शकतात, ज्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर परिणाम होऊ शकतो.

उत्साह/ऊर्जेवरील प्रभाव: शरीरातील महत्वाच्या उर्जेचे प्रतिनिधित्व करणारा प्राणमय कोश, एखाद्या व्यक्तीच्या चैतन्य, उर्जा आणि एकूणच जीवन कल्याणावर प्रभाव टाकू शकतो. निरोगी आणि संतुलित प्राणमय कोशामुळे एखाद्या व्यक्तीला अधिक चैतन्यशील, आकर्षक आणि उत्साही व्यक्तिमत्व प्राप्त होऊ शकते.

मानसिक प्रभाव: मनाशी निगडित असलेले मनोमय कोश, व्यक्तीच्या विचार, भावना आणि वर्तनावर परिणाम करू शकतो. विश्वास, दृष्टीकोन आणि धारणा यासारख्या मानसिक प्रक्रिया व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देतात. संतुलित मनोमय कोशामुळे एखाद्या व्यक्तीची मानसिक स्थिती सकारात्मक, स्पष्ट आणि संतुलित होऊ शकते, जी त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर विधायक पद्धतीने प्रभाव टाकू शकते.

बौद्धिक प्रभाव: बुद्धी आणि उच्च मनाशी संबंधित विज्ञानमय कोश, एखाद्या व्यक्तीच्या बुद्धी, विवेक आणि अंतर्ज्ञानाच्या पातळीवर प्रभाव टाकू शकतो. सु-विकसित विज्ञानमय कोश असलेली व्यक्ती गंभीर विचार, बौद्धिक कुतूहल आणि अंतर्दृष्टीची खोल भावना यासारखी वैशिष्ट्ये प्रदर्शित करू शकते, जे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देऊ शकते.

चेतनेवर प्रभाव: आनंदमय कोश, आनंदाचे किंवा आध्यात्मिक जागृतीचे प्रतिनिधित्व करणारा, एखाद्या व्यक्तीच्या त्यांच्या आंतरिक चेतनेशी आणि त्यांच्या एकूण आध्यात्मिक दृष्टिकोनावर प्रभाव टाकू शकतो. संतुलित आनंदमय कोश असलेली व्यक्ती आंतरिक शांती, करुणा आणि जीवन हेतूची भावना यासारखे गुण प्रदर्शित करू शकते, जे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला अधिक आध्यात्मिक दिशेने आकार देऊ शकते.

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की पंचकोश ही संकल्पना एका मोठ्या तात्विक चौकटीचा भाग आहे आणि तिचा व्यक्तिमत्त्वावर होणारा प्रभाव व्यक्तिनिष्ठ असतो आणि तो व्यक्तीपरत्वे बदलू शकतो. याव्यतिरिक्त, अंगभूत क्षमता, पर्यावरण, संगोपन आणि जीवन अनुभव यासारखे इतर घटक देखील एखाद्या व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. पंचकोशाची संकल्पना मानवाचे बहुआयामी स्वरूप समजून घेण्यासाठी आणि विविध कोश किंवा आवरणे व्यक्तिमत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांवर कसा प्रभाव टाकू शकतात हे समजून घेण्यासाठी एक आराखडा सादर करते. त्यामुळे अभ्यासक्रमात प्रत्येक शिक्षक, विद्यार्थी आणि इतर घटकांनी याचा विचार साकल्याने केला पाहिजे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

कोल्हटकर कृ. के. (2007). भारतीय मानसशास्त्र अथवा सार्थ आणि सविवरण पातंजल योगदर्शन. पुणे: आदित्य प्रतिष्ठान

दीक्षित श्री. (2009). भारतीय तत्वज्ञान, कोल्हापूर: फडके प्रकाशन

जोशी, ग. ना. (2004 ). भारतीय तत्वज्ञानाचा बृहद् इतिहास खंड – 1 ते 12, पुणे: शुभदा सारस्वत प्रकाशन

तारे, वि (2018). पतंजली सूत्र आणि विज्ञान. पुणे: प्रसाद प्रकाशन

सरदेसाई, एस. जी. (2001). भारतीय तत्त्वज्ञान : वैचारिक आणि सामाजिक संघर्ष, मुंबई: लोकवाङमय गृह

विनोद, सं. (2004). योग आणि मन. पुणे: अनमोल प्रकाशन

स्वानंदसरस्वती (1998). पातंजल योगविद्या. पुणे: रघुवंशी प्रकाशन