शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

 

शालेय विद्यार्थ्यांचे व्यत्यय आणणारे वर्तन | Disruptive Behaviour

शालेय शिक्षण हा विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, सामाजिक आणि नैतिक जडणघडणीचा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा असतो. या काळात मुलांच्या वर्तनाचा विकास वेगाने होतो आणि विविध प्रकारचे वर्तनप्रकार दिसून येतात. यामध्ये काही विद्यार्थ्यांचे वर्तन त्रासदायक किंवा व्यत्यय आणणारे (Disruptive Behaviour) असते, जे त्यांच्या स्वतःच्या शैक्षणिक प्रगतीला अडथळा आणते तसेच शिक्षक आणि वर्गातील इतर विद्यार्थ्यांसाठीही त्रासदायक ठरते.

व्यत्यय आणणारे वर्तन म्हणजे काय?

व्यत्यय आणणारे वर्तन म्हणजे अशी कोणतीही कृती किंवा वर्तन जे शिक्षक, सहअध्यायी, तसेच शिक्षणाच्या सामान्य प्रक्रियेत अडथळा निर्माण करते. हे वर्तन वारंवार घडत असल्यास ते गंभीर समस्या निर्माण करू शकते आणि विद्यार्थी, शिक्षक व पालकांसाठी चिंता उत्पन्न करू शकते. DSM-5 नुसार, त्रासदायक वर्तन हे "वैयक्तिक, सामाजिक किंवा शैक्षणिक परिस्थितींमध्ये पुनरावृत्तीने आढळणारे अयोग्य वर्तन असते, जे सहसा समाजाच्या स्वीकृत नियमांशी विसंगत असते आणि अन्य व्यक्तींना त्रास देणारे असते." (American Psychiatric Association, 2013). हे वर्तन अनेकदा आक्रमक, उद्दाम, किंवा विध्वंसक असते आणि शाळेतील शिस्त राखण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा निर्माण करते.

विविध तज्ज्ञांच्या आणि संस्थेच्या नजरेतून

1. American Psychiatric Association (APA, 2013): DSM-5 नुसार, त्रासदायक वर्तन विकार (Disruptive, Impulse-Control, and Conduct Disorders) यामध्ये खालील विकारांचा समावेश होतो:

• Oppositional Defiant Disorder (ODD) – वयाच्या अपेक्षेपेक्षा जास्त प्रमाणात उद्दामपणा, विरोध करणे आणि चिडचिडेपणा.
• Conduct Disorder (CD) – समाजविरोधी वर्तन, नियम तोडणे, हिंसक किंवा विध्वंसक कृती करणे.
• Intermittent Explosive Disorder (IED) – अचानक अत्यंत आक्रमक प्रतिक्रिया देणे, अत्यल्प कारणांवरून हिंसक वर्तन करणे.

2. Barkley (2014): प्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ Russell A. Barkley यांच्या मते, व्यत्यय आणणारे वर्तन हे "वैयक्तिक नियमनाच्या समस्येमुळे उद्भवते आणि व्यक्तीच्या सामाजिक, शैक्षणिक किंवा कौटुंबिक परिस्थितींमध्ये अडथळा निर्माण करणारे असते." त्यानुसार, अयोग्य वर्तन म्हणजे हेतुपुरस्सर इतरांना त्रास देणे, नियमांचे उल्लंघन करणे, तसेच शाळेतील दैनंदिन शिस्तबद्ध जीवनावर परिणाम घडविणे.

3. Hinshaw (2007): Stephen P. Hinshaw यांनी असे सुचवले आहे की, "व्यत्यय आणणारे वर्तन हे बहुतेक वेळा मानसिक, सामाजिक आणि जैविक घटकांच्या परस्परसंयोगातून उद्भवते." त्यांच्या अभ्यासानुसार, विशेषतः जर पर्यावरण किंवा कौटुंबिक समस्यांचा प्रभाव असेल तर मुलांमध्ये वाढीच्या विशिष्ट टप्प्यांवर अशा वर्तनाची शक्यता अधिक असते.

4. Kazdin (2005): Alan E. Kazdin यांच्या मते, "व्यत्यय आणणारे वर्तन म्हणजे दीर्घकाळ टिकणारे आणि पुनरावृत्तीने होणारे गैरवर्तन, जे मुलाच्या शैक्षणिक आणि सामाजिक जडणघडणीला अडथळा आणते." त्यांच्या संशोधनानुसार, अशा वर्तनाची कारणे बहुघटकीय (multifactorial) असतात, जसे की आनुवंशिकता, पर्यावरणीय प्रभाव, आणि न्यूरोलॉजिकल विकास.

त्रासदायक वर्तनाची लक्षणे

1. शिस्तभंग (Disobedience)

शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्तभंगाची समस्या मोठ्या प्रमाणावर आढळते. शिक्षकांच्या अथवा पालकांच्या सूचनांकडे दुर्लक्ष करणे, त्यांचे आदेश न पाळणे आणि उद्दामपणे वागणे ही त्याची प्रमुख लक्षणे आहेत. Bear (2010) च्या अभ्यासानुसार, शिस्तभंगाचा विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावर आणि एकूण शालेय वातावरणावर नकारात्मक परिणाम होतो. शिस्तभंगाची कारणे अनेक असू शकतात – पालकांचे दुर्लक्ष, चुकीच्या सवयी, समवयस्क दबाव, तसेच मुलांच्या भावनिक आणि मानसिक स्थितीतील अस्थिरता.

2. आक्रमकता (Aggression)

शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये आक्रमक वर्तन विविध स्वरूपात दिसून येते, जसे की सहकारी विद्यार्थ्यांशी भांडणे, मारहाण करणे, शिक्षकांशी उद्धटपणे वागणे किंवा इतरांना त्रास देणे. Bandura (1977) यांच्या सामाजिक शिक्षण सिद्धांतानुसार, मुलांची आक्रमकता मोठ्या प्रमाणात निरीक्षण आणि अनुकरणातून विकसित होते. जर मुलांना घरी किंवा समाजात आक्रमक वर्तन दिसले, तर ते शाळेतही तसेच वागण्याची शक्यता अधिक असते. अशा विद्यार्थ्यांना योग्य मार्गदर्शन आणि समुपदेशनाची आवश्यकता असते.

3. वर्गात व्यत्यय आणणे (Classroom Disruption)

वर्गात व्यत्यय आणणारे वर्तन म्हणजे इतर विद्यार्थ्यांना शिकण्यापासून परावृत्त करणे, आवाज करणे, सतत बोलत राहणे किंवा शिक्षकांचा व्याख्यानात अडथळा आणणे. Kounin (1970) यांच्या संशोधनानुसार, शिक्षकांच्या व्यवस्थापन कौशल्यांमुळे अशा वर्तनावर प्रभाव टाकता येतो. योग्य वर्गव्यवस्थापनाच्या तंत्रांचा अवलंब केल्यास विद्यार्थी अधिक अनुशासित राहू शकतात.

4. मुद्दाम गैरवर्तन करणे (Intentional Misbehaviour)

काही विद्यार्थी जाणूनबुजून गैरवर्तन करतात, जसे की वर्गात उगाचच गोंधळ घालणे, वस्तू तोडणे किंवा चोरी करणे. हे वर्तन बऱ्याचदा पालकांचे किंवा शिक्षकांचे लक्ष वेधून घेण्याच्या इच्छेमुळे उद्भवते. Skinner (1953) यांच्या वर्तनवादी सिद्धांतानुसार, सकारात्मक आणि नकारात्मक प्रबलीकरणाच्या (reinforcement) तत्त्वांचा वापर करून अशा वर्तनावर नियंत्रण मिळवता येते.

5. गैरहजेरी आणि शाळा चुकवणे (Truancy and Absenteeism)

गैरहजेरी आणि शाळा चुकवणे ही गंभीर समस्या आहे जी विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक भविष्यासाठी हानिकारक ठरू शकते. Reid (1999) यांच्या संशोधनानुसार, शाळा चुकवण्याची अनेक कारणे असू शकतात जसे पालकांचे दुर्लक्ष, शालेय अभ्यासातील अपयश, शिक्षणातील अरुची आणि सहकाऱ्यांशी असलेले तणावपूर्ण संबंध. हा मुद्दा सोडवण्यासाठी शिक्षक, पालक आणि शालेय प्रशासनाने एकत्र येऊन प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

6. अभ्यासात दुर्लक्ष (Lack of Interest in Studies)

गृहपाठ न करणे, परीक्षांमध्ये निष्क्रिय राहणे, सतत बहाणे शोधणे ही अभ्यासातील दुर्लक्षाची प्रमुख लक्षणे आहेत. Eccles & Wigfield (2002) यांच्या संशोधनानुसार, विद्यार्थ्यांचे अभ्यासात असलेले लक्ष त्यांच्या स्व-संकल्पनेवर (self-concept) आणि प्रेरणेवर (motivation) अवलंबून असते. विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आवडीच्या क्षेत्रांतून शिकण्याची संधी दिल्यास त्यांची अभ्यासातली रुची वाढू शकते.

7. सामाजिक वर्तनातील अडचणी (Social Behavioral Issues)

      विद्यार्थ्यांचे सामाजिक कौशल्य कमी असणे, मित्र नसणे, इतर विद्यार्थ्यांशी नीट न वागणे ही सामाजिक वर्तनातील समस्या दर्शवते. Vygotsky (1978) यांच्या सामाजिक विकास सिद्धांतानुसार, मुलांच्या सामाजिक संवादाचा त्यांच्या बोधनिक आणि भावनिक विकासावर मोठा प्रभाव असतो. त्यामुळे शिक्षक आणि पालकांनी विद्यार्थ्यांना सकारात्मक सामाजिक संवाद साधण्यास प्रवृत्त करणे आवश्यक आहे.

त्रासदायक वर्तनाचे परिणाम

1. शैक्षणिक परिणाम

त्रासदायक वर्तनाचा थेट परिणाम विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीवर होतो. सतत वर्गात गोंधळ घालणाऱ्या, शिक्षकांचे ऐकून न घेणाऱ्या किंवा अभ्यासात लक्ष न देणाऱ्या विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रम पूर्ण करण्यास अडचण निर्माण होते. हे विद्यार्थी सतत गृहपाठ चुकवतात, परीक्षांसाठी व्यवस्थित तयारी करत नाहीत आणि त्यामुळे ते शैक्षणिक प्रगतीत अपयशी ठरतात. याशिवाय, शिक्षक देखील अशा विद्यार्थ्यांवर अधिक वेळ घालवण्यास भाग पाडले जातात, त्यामुळे वर्गातील इतर विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावरही परिणाम होतो.

2. सामाजिक परिणाम

त्रासदायक वर्तन असलेल्या विद्यार्थ्यांना सहकाऱ्यांशी चांगले संबंध जुळवण्यास मोठ्या अडचणी येतात. सतत गोंधळ घालणाऱ्या किंवा आक्रमक वर्तन करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना इतर सहाध्यायी टाळतात, परिणामी ते एकाकी होतात (Wentzel, 2017). अशा विद्यार्थ्यांच्या आत्मविश्वासावरही परिणाम होतो आणि ते समूहातून वगळले जातात, ज्यामुळे भविष्यात त्यांना समाजात समरस होण्यास कठीण जाते. काही प्रकरणांमध्ये, या विद्यार्थ्यांमध्ये गुन्हेगारी प्रवृत्ती निर्माण होण्याचा धोका वाढतो.

3. शाळेच्या वातावरणावर परिणाम

शाळेतील शिस्त आणि सकारात्मक शिक्षणाचे वातावरण त्रासदायक वर्तनामुळे मोठ्या प्रमाणावर बाधित होते. अशा वर्तनामुळे शिक्षकांना वर्ग व्यवस्थापन करताना कठीण जाते, परिणामी इतर विद्यार्थ्यांचे शिक्षणही अडचणीत येते. सतत वर्गात गोंधळ होत असल्यास शिक्षकांमध्ये मानसिक तणाव वाढतो, शिक्षकांचे अध्यापन कौशल्य कमी होते, आणि शाळेतील एकूण शैक्षणिक दर्जावर परिणाम होतो.

4. मानसिक आरोग्यावर परिणाम

त्रासदायक वर्तनामुळे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यावरही परिणाम होतो. सतत शिक्षकांकडून किंवा पालकांकडून ओरडले जाणे, इतर विद्यार्थ्यांकडून नाकारले जाणे आणि शैक्षणिक अपयश यामुळे अशा विद्यार्थ्यांमध्ये नैराश्य (Depression), चिंता (Anxiety), आणि आत्मविश्वासाची कमतरता (Low Self-Esteem) निर्माण होऊ शकते (Murray et al., 2015). दीर्घकालीन दृष्टीकोनातून पाहता, हे विद्यार्थी पुढील शिक्षण किंवा नोकरीच्या संधींसाठी योग्य प्रकारे तयार होऊ शकत नाहीत आणि त्यांचे सामाजिक जीवनही प्रभावित होते.

त्रासदायक वर्तनावर उपाययोजना

1. विद्यार्थी स्तरावर:

• विद्यार्थ्यांना शिस्त आणि जबाबदारी शिकविण्यासाठी सकारात्मक वर्तन प्रशिक्षण (Positive Behavior Training) दिले पाहिजे.
• सकारात्मक वर्तन प्रशिक्षणाद्वारे विद्यार्थ्यांना योग्य शिस्त आणि जबाबदारी शिकवली जाते. त्यासाठी शाळांमध्ये सकारात्मक प्रबलीकरण (Positive Reinforcement) आणि वर्तन सुधारणा तंत्रांचा उपयोग होतो.
• त्यांच्या भावनिक आणि मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करून त्यांना समुपदेशन उपलब्ध करून द्यावे. शालेय समुपदेशन सेवा विद्यार्थ्यांना आत्मविश्वास वाढवण्यास मदत करू शकतो.
• त्यांच्यासाठी खेळ, कला, संगीत आणि उपक्रमाद्वारे त्यांच्या ऊर्जा आणि सर्जनशीलतेचा उपयोग करून घ्यावा. अशी तंत्रे सर्जनशीलता आणि मानसिक स्वास्थ्य वाढवतात.

2. पालक स्तरावर:

• मुलांसोबत सकारात्मक संवाद ठेवणे आणि त्यांचे ऐकणे.
• त्यांच्या समस्यांकडे दुर्लक्ष न करता योग्य मार्गदर्शन करणे. पालकांनी भावनिक आणि सामाजिक गरजा समजून घेतल्यास मुलांच्या वर्तनात सुधारणा होते.
• घरात शिस्तबद्ध आणि प्रेमळ वातावरण निर्माण करणे. पालकांच्या सकारात्मक सहभागामुळे मुलांचे शालेय वर्तन सुधारते.

3. शिक्षक आणि तज्ज्ञ स्तरावर:

• शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांसोबत सहानुभूतीने संवाद साधून त्यांना समजून घेण्याचा प्रयत्न करावा.
• वर्गात वर्तन व्यवस्थापन तंत्रांचा वापर करावा. उदाहरणार्थ, PBIS (Positive Behavioural Interventions and Supports) प्रणालीचा उपयोग करता येतो.
• विशेष मुलांसाठी समुपदेशन आणि अतिरिक्त मदत उपलब्ध करून द्यावी.

4. समाज स्तरावर:

• स्थानिक समुदायांनी मुलांसाठी मार्गदर्शन शिबिरे, वाचनालये, आणि सकारात्मक क्रियाकलापांचे आयोजन करावे.
• मुलांना व्यसन आणि हिंसेपासून दूर ठेवण्यासाठी समाजाने जबाबदारी स्वीकारावी. स्थानिक संस्था आणि स्वयंसेवी गट यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात.

5. शासन स्तरावर:

• शालेय धोरणांमध्ये सुधारणा करून वर्तन व्यवस्थापनासाठी विशेष कार्यक्रम राबवणे.
• शिक्षकांसाठी प्रशिक्षणे आणि मार्गदर्शन सुविधा उपलब्ध करणे. शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम विद्यार्थ्यांच्या वर्तन व्यवस्थापनात प्रभावी ठरू शकतात.
• मानसिक आरोग्यासाठी समुपदेशन केंद्रांची उभारणी करणे. शासनाने शालेय मानसिक आरोग्य कार्यक्रमांसाठी विशेष निधी उपलब्ध करून दिल्यास विद्यार्थ्यांच्या समस्यांचे निराकरण करता येईल.

समारोप

शालेय विद्यार्थ्यांमधील त्रासदायक वर्तन ही एक गंभीर समस्या असली तरी योग्य धोरणे, मार्गदर्शन, आणि सकारात्मक हस्तक्षेपांद्वारे यावर नियंत्रण मिळवता येते. शिक्षण क्षेत्रातील सर्व घटक – विद्यार्थी, पालक, शिक्षक, समाज आणि शासन – यांनी एकत्र येऊन उपाययोजना केल्या तर ही समस्या मोठ्या प्रमाणात कमी करता येईल आणि मुलांसाठी एक सक्षम आणि समर्थ शिक्षण प्रणाली उभारता येईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Barkley, R. A. (2014). Defiant Children: A Clinician's Manual for Assessment and Parent Training (3rd ed.). New York, NY: Guilford Press.

Bear, G. G. (2010). School Discipline and Self-Discipline: A Practical Guide to Promoting Prosocial Student Behavior. New York, NY: Guilford Press.

Eccles, J. S., & Wigfield, A. (2002). "Motivational Beliefs, Values, and Goals." Annual Review of Psychology, 53, 109-132.

Hinshaw, S. P. (2007). The Mark of Shame: Stigma of Mental Illness and an Agenda for Change. New York, NY: Oxford University Press.

Kazdin, A. E. (2005). Conduct Disorders in Childhood and Adolescence (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Kounin, J. S. (1970). Discipline and Group Management in Classrooms. New York, NY: Holt, Rinehart and Winston.

Murray, C., Murray, K. M., & Waas, G. A. (2015). "Child and Adolescent Psychopathology: A Casebook." In T. P. Beauchaine & S. P. Hinshaw (Eds.), Child and Adolescent Psychopathology (2nd ed., pp. 3-22). Hoboken, NJ: Wiley.

Reid, K. (1999). Truancy and Schools. London, UK: Routledge.

Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York, NY: Macmillan.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wentzel, K. R. (2017). "Peer Relationships and Motivational Processes." In A. J. Elliot, C. S. Dweck, & D. S. Yeager (Eds.), Handbook of Competence and Motivation: Theory and Application (2nd ed., pp. 586-603). New York, NY: Guilford Press.