उच्च शिक्षणातील शैक्षणिक कामगिरी मूल्यमापनातील महत्त्वपूर्ण बदल | Holistic Teacher Appraisal Norms

 

उच्च शिक्षणातील शैक्षणिक कामगिरी मूल्यमापनातील महत्त्वपूर्ण बदल

भारताच्या उच्च शिक्षण व्यवस्थेत शिक्षकांचे मूल्यमापन हा शिक्षण गुणवत्ता सुधारण्यासाठी एक महत्त्वाचा घटक आहे. पारंपरिक मूल्यमापन पद्धतीत केवळ संशोधन व प्रकाशनांवर भर दिला जात होता. मात्र, विद्यापीठ अनुदान आयोग (UGC) ने नव्या Holistic Teacher Appraisal Norms मध्ये शिक्षकांच्या कार्यक्षेत्राचा NEP-2020 च्या धरतीवर व्यापक विचार केला असून, अध्यापन, संशोधन, सामाजिक सहभाग, व्यावसायिक विकास आणि विद्यार्थी-पालक अभिप्राय यासारख्या घटकांचा समावेश करण्यात आला आहे. या नव्या मार्गदर्शक तत्त्वांमुळे शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारण्यास मदत होईल आणि केवळ संशोधन व प्रकाशनांवर आधारित मूल्यमापनाची पारंपरिक प्रणाली बदलली जाईल असे त्यात नमूद केलेले आहे.

मूल्यमापनातील प्रमुख बदल

1. अध्यापन गुणवत्ता आणि विद्यार्थी सहभाग

पूर्वीच्या मूल्यमापन प्रणालीत शिक्षकांच्या संशोधन आणि प्रकाशनांना प्राधान्य दिले जात होते, ज्यामुळे अध्यापनाच्या गुणवत्तेकडे पुरेसे लक्ष दिले जात नव्हते. मात्र, नव्या UGC मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, शिक्षकांच्या अध्यापन क्षमतेचे मूल्यमापन करताना विद्यार्थ्यांच्या सहभागावर आणि त्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीवर अधिक भर दिला जाणार आहे.

शिक्षकांनी अध्यापनात नवीन तंत्रज्ञानाचा कसा वापर केला आहे, ते विद्यार्थ्यांशी कितपत संवाद साधतात, आणि विद्यार्थ्यांची समज सुधारण्यासाठी कोणत्या नाविन्यपूर्ण पद्धती अवलंबतात, याचा आढावा घेतला जाणार आहे. उदाहरणार्थ, ऑनलाइन शिकवणी, स्मार्ट क्लासरूम्सचा वापर, केस-स्टडी पद्धती, आणि कृती-आधारित शिक्षण (Experiential Learning) यांसारख्या नाविन्यपूर्ण शिक्षणतंत्रांचा विचार केला जाईल.

संशोधन असे दर्शवते की, "Student-Centric Learning Approaches" जसे की इंटरेक्टिव्ह लर्निंग आणि समस्या-आधारित शिक्षण (Problem-Based Learning) यामुळे विद्यार्थ्यांची समज सुधारते आणि त्यांचा सहभाग वाढतो. त्यामुळे, शिक्षकांनी केवळ माहिती देण्यावर भर न देता, विद्यार्थ्यांना विचारप्रवृत्त करण्यासाठी आणि अंमलबजावणीक्षम कौशल्ये विकसित करण्यासाठी प्रयत्नशील राहणे आवश्यक आहे.

2. संशोधन आणि नाविन्यपूर्ण कार्य

UGC च्या नव्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार संशोधनाची गुणवत्ता हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. मात्र, केवळ संशोधन पत्रांची संख्या हे मूल्यमापनाचे एकमेव निकष राहणार नाहीत. त्याऐवजी, संशोधनाचा सामाजिक, औद्योगिक आणि शैक्षणिक क्षेत्रावर होणारा प्रभाव (Impact Factor) अधिक महत्त्वाचा मानला जाणार आहे (UGC, 2024).

शिक्षकांनी केवळ आपले संशोधन प्रकाशनासाठी न करता, ते व्यावहारिक स्वरूपात कसे उपयोगात आणले जाते, यावर भर दिला जाणार आहे. उदाहरणार्थ,

• आंतरविद्याशाखीय संशोधन (Interdisciplinary Research): विविध विषयांना जोडून केलेले संशोधन अधिक उपयुक्त मानले जाईल. उदाहरणार्थ, मानसशास्त्र आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) यांचा संयोग करून शिक्षण तंत्रज्ञान विकसित करणे.
• समाजोपयोगी संशोधन (Applied Research for Society): जसे की शालेय शिक्षण सुधारण्यासाठी नवीन अध्यापन पद्धती विकसित करणे किंवा ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांसाठी प्रभावी शिक्षण मॉडेल तयार करणे.
• नवीन शोध आणि पेटंट्स (Innovation & Patents): संशोधनाचा उपयोग केवळ अकादमिक पेपर्समध्ये मर्यादित न राहता प्रत्यक्ष तंत्रज्ञान, उत्पादन किंवा धोरण विकसित करण्यासाठी झाला पाहिजे.

3. समुदाय आणि सामाजिक सहभाग

शिक्षण हे केवळ विद्यापीठ आणि महाविद्यालयापुरते मर्यादित राहता कामा नये, तर त्याचा लाभ संपूर्ण समाजाला व्हायला हवा. त्यामुळे, नव्या मूल्यमापन प्रणालीत शिक्षकांनी समाजाच्या विकासासाठी दिलेल्या योगदानाचा विचार केला जाणार आहे.

• समाजसेवा आणि ग्रामीण शिक्षण प्रकल्प: ग्रामीण भागात जाऊन विद्यार्थ्यांसाठी विशेष प्रशिक्षण शिबिरे घेणे, तिथल्या शिक्षकांना मार्गदर्शन करणे, आणि समाजातील वंचित गटांसाठी शिक्षण संधी उपलब्ध करून देणे.
• शालेय शिक्षण सुधारणा: काही शिक्षक शाळांशी भागीदारी करून त्यांच्यासाठी नवीन अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम डिझाइन करतात किंवा अध्यापन तंत्रज्ञान विकसित करतात. अशा कार्याचा देखील मूल्यमापनात समावेश केला जाईल.
• सार्वजनिक धोरणांमध्ये योगदान: शिक्षण धोरणांवर संशोधन करून सरकार आणि धोरणनिर्मात्यांना मार्गदर्शन करणे.

समाजातील विविध स्तरांपर्यंत शिक्षण पोहोचविण्यासाठी शिक्षकांचा सक्रिय सहभाग मूल्यमापनाचा एक महत्त्वाचा घटक असणार आहे (NIEPA Report, 2023).

4. व्यावसायिक विकास आणि क्षमता वाढ

शिक्षकांनी सातत्याने स्वतःला अद्ययावत ठेवणे आवश्यक आहे. त्यामुळे, नव्या मूल्यमापन पद्धतीत शिक्षकांनी घेतलेल्या प्रशिक्षण, कार्यशाळा (Workshops), आणि नवीन कौशल्य आत्मसात करण्यावर भर दिला जाणार आहे.

• नवीन तंत्रज्ञान आत्मसात करणे: ऑनलाइन अध्यापन तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता-आधारित शिक्षण प्रणाली (AI-based Learning Systems) यांसारख्या आधुनिक साधनांचा वापर करणाऱ्या शिक्षकांना अधिक गुण मिळतील (MHRD, 2024).
• प्रशिक्षण आणि ऑनलाईन कोर्सेस: राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील ऑनलाईन कोर्सेस आणि सर्टिफिकेशन्स घेतलेल्या शिक्षकांचे मूल्यमापन सकारात्मक पद्धतीने केले जाईल.
• व्यावसायिक नेटवर्किंग आणि सहभाग: शिक्षकांनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये भाग घेणे, संशोधन सादर करणे, आणि इतर शैक्षणिक संस्थांशी सहकार्य करणे हे महत्त्वाचे मानले जाईल.

5. विद्यार्थी व पालकांचे अभिप्राय

शिक्षण हा केवळ शिक्षक आणि संस्थांपुरता मर्यादित राहता कामा नये. विद्यार्थ्यांना मिळणाऱ्या शिक्षणाचा दर्जा हा त्यांच्या अभिप्रायावरून ठरतो. त्यामुळे, नव्या मूल्यमापन तत्त्वांनुसार विद्यार्थ्यांच्या अभिप्रायाला विशेष महत्त्व दिले जाणार आहे (UGC, 2024).

• विद्यार्थ्यांचे फीडबॅक फॉर्म: विद्यार्थ्यांकडून अज्ञातपणे (Anonymous) अभिप्राय घेण्यात येईल, जेणेकरून त्यांचे खरे मत समजू शकेल.
• पालकांचे अभिप्राय: महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांच्या पालकांकडून देखील शिक्षकांच्या अध्यापन पद्धतीविषयी अभिप्राय घेतला जाईल.
• विद्यार्थी निकाल आणि प्रगती: विद्यार्थ्यांचा निकाल सुधारतो का, ते शिक्षण पद्धतीवर समाधानी आहेत का, यासारख्या घटकांचा विचार केला जाईल.

`अशा प्रकारे, शिक्षकांच्या कार्यक्षमतेचा व्यापक आढावा घेत UGC ने शैक्षणिक मूल्यमापन प्रक्रिया अधिक समग्र आणि सुसूत्र केली आहे. UGC च्या Holistic Teacher Appraisal Norms या नवीन धोरणामुळे भारतीय उच्च शिक्षण व्यवस्थेत आमूलाग्र बदल होणार आहेत. केवळ संशोधनावर भर न देता, अध्यापन गुणवत्ता, सामाजिक सहभाग, विद्यार्थी आणि पालकांचा अभिप्राय, तसेच व्यावसायिक कौशल्य वृद्धी यांना अधिक महत्त्व देण्यात येत आहे. हे बदल भारतीय शिक्षण व्यवस्थेला अधिक प्रभावी, नाविन्यपूर्ण आणि विद्यार्थी-केंद्रित बनविण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतील.

नव्या मूल्यमापन पद्धतीमुळे उच्च शिक्षणावर होणारा परिणाम

1. अध्यापनाच्या गुणवत्तेकडे अधिक लक्ष केंद्रित होईल

पारंपरिक मूल्यमापन प्रणालीत अनेक शिक्षक केवळ शोधनिबंध प्रसिद्ध करण्यावर भर देत होते, त्यामुळे अध्यापनाच्या गुणवत्तेकडे पुरेसे लक्ष दिले जात नव्हते (Bhattacharya, 2018). नव्या धोरणामुळे शिक्षकांना अध्यापन कौशल्य विकसित करणे अनिवार्य होईल, कारण त्यांचे मूल्यमापन विद्यार्थ्यांच्या सहभागावर आणि अध्यापन पद्धतीच्या प्रभावावर आधारित असेल.

2. विद्यार्थी-केंद्रित शिक्षणाला चालना मिळेल

विद्यार्थ्यांचा सहभाग हा नव्या मूल्यमापन पद्धतीचा महत्त्वाचा घटक आहे, त्यामुळे पारंपरिक शिक्षक-केंद्रित शिक्षण प्रणालीऐवजी विद्यार्थी-केंद्रित शिक्षण प्रणालीला चालना मिळेल.

• Problem-Based Learning (PBL) आणि Case Study Method यांसारख्या तंत्रांचा अधिक वापर केला जाईल.
• Flipped Classroom संकल्पना अधिक लोकप्रिय होईल, जिथे विद्यार्थी आधी अभ्यास करतात आणि शिक्षक मार्गदर्शन करतात, काही कारणाने वर्गात न येणाऱ्या विद्यार्थ्यांना याचा फायदा होईल.
• विद्यार्थ्यांचे समुपदेशन (Mentoring) आणि त्यांच्या करिअर मार्गदर्शनाला अधिक महत्त्व दिले जाईल.

3. समाजोपयोगी संशोधनाला महत्त्व मिळेल

शिक्षक आणि संशोधकांना समाजाशी थेट संबंधित विषयांवर संशोधन करण्यास प्रोत्साहन दिले जाणार आहे. यामुळे ग्रामीण विकास, आरोग्य, शिक्षण, पर्यावरणसंवर्धन यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये उच्च शिक्षण संस्थांचा अधिक सकस सहभाग असेल.

• स्थानिक व राष्ट्रीय समस्यांवर उपाय शोधण्याचे संशोधन प्राधान्याने केले जाईल.
• Corporate Social Responsibility (CSR) प्रकल्पांमध्ये उच्च शिक्षण संस्थांचा सहभाग वाढेल.
• शैक्षणिक संशोधन अधिक व्यावहारिक आणि धोरणनिर्मितीस पूरक ठरेल.

4. जबाबदारी आणि पारदर्शकता वाढेल

शिक्षकांनी त्यांच्या कौशल्यवृद्धीसाठी घेतलेल्या प्रशिक्षण, नवीन अध्यापन तंत्रज्ञान आत्मसात करण्याच्या प्रयत्नांची नोंद मूल्यमापनात केली जाणार आहे. यामध्ये ऑनलाईन कोर्सेस, वर्कशॉप्स, नवनवीन अध्यापन तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि सतत शिक्षण प्रक्रियेमध्ये गुंतलेल्याने त्यांच्यामध्ये जबाबदारीची जाणीव होते (Garg, 2023).

• नव्या मूल्यमापन प्रणालीमुळे उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये पारदर्शकता वाढेल.
• मूल्यमापन प्रक्रियेत विद्यार्थ्यांचा अभिप्राय महत्त्वाचा ठरेल, त्यामुळे शिक्षकांना अधिक जबाबदारीने काम करावे लागेल.
• संस्थांमध्ये मूल्यमापनासाठी स्वच्छ आणि वस्तुनिष्ठ पद्धती अवलंबल्या जातील.
• शिक्षण क्षेत्रातील अपारदर्शकता, कृत्रिम संशोधन आणि प्रकाशनांवरील अनावश्यक दबाव कमी होईल.

UGC च्या Holistic Teacher Appraisal Norms मुळे भारतीय उच्च शिक्षण प्रणालीत सकारात्मक बदल होणार आहेत. यामुळे शिक्षकांचे मूल्यमापन केवळ संशोधन आणि प्रकाशनांच्या आधारावर न करता त्यांच्या अध्यापन गुणवत्तेवर, विद्यार्थी सहभागावर, समाजोपयोगी संशोधनावर आणि व्यावसायिक विकासावर आधारित असेल. परिणामी, विद्यार्थ्यांना अधिक चांगल्या दर्जाचे शिक्षण मिळेल, उच्च शिक्षण संस्था अधिक जबाबदार आणि पारदर्शक बनतील, आणि शिक्षण आणि समाज यांच्यातील दरी कमी होईल.

समारोप

भारताच्या उच्च शिक्षण व्यवस्थेत शिक्षकांचे मूल्यमापन हा शिक्षणाच्या गुणवत्तेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. पारंपरिक प्रणालीत केवळ संशोधन आणि प्रकाशनांवर भर दिला जात होता, परंतु नवीन Holistic Teacher Appraisal Norms या धोरणांमुळे मूल्यमापनाची व्याप्ती अधिक व्यापक आणि सर्वसमावेशक झाली आहे.

या नव्या मूल्यमापन प्रणालीमुळे शिक्षकांना त्यांच्या अध्यापन क्षमतेवर अधिक भर द्यावा लागेल, जे विद्यार्थ्यांच्या समज आणि सहभागासाठी अधिक प्रभावी ठरेल. संशोधन क्षेत्रातही मूलभूत बदल होणार आहेत. केवळ प्रकाशनांच्या संख्येपेक्षा त्यांच्या गुणवत्तेवर आणि समाजोपयोगी परिणामांवर भर दिला जाणार आहे. आंतरविद्याशाखीय संशोधन, पेटंट्स आणि औद्योगिक सहयोगास अधिक महत्त्व दिले जाईल. CSR प्रकल्पांमधून शैक्षणिक संस्थांचा सहभाग वाढेल, ज्यामुळे शिक्षण आणि समाज यांच्यातील दरी भरून निघेल.

शिक्षकांच्या व्यावसायिक विकासासाठी प्रशिक्षण, ऑनलाइन कोर्सेस, वर्कशॉप्स यांना प्रोत्साहन दिले जाईल. तसेच, विद्यार्थ्यांचा आणि पालकांचा अभिप्राय मूल्यमापन प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावेल, ज्यामुळे जबाबदारी आणि पारदर्शकता वाढेल. एकंदरीत, Holistic Teacher Appraisal Norms मुळे भारतीय उच्च शिक्षण प्रणाली अधिक प्रभावी, नाविन्यपूर्ण आणि जबाबदार होईल. हे बदल शिक्षणाच्या दर्जाला नवीन उंचीवर नेण्यास हातभार लावतील आणि शिक्षक, विद्यार्थी तसेच संपूर्ण समाजासाठी फायदेशीर ठरतील.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Bhattacharya, S. (2018). Quality Assurance in Higher Education: Challenges and Solutions. Oxford University Press.

Garg, R. (2023). Professional Development of University Teachers in India. Springer.

MHRD (2021). National Education Policy 2020: Transforming Higher Education in India. Government of India.

UGC (2024). Guidelines for Holistic Teacher Appraisal Norms. University Grants Commission.