बाल गुन्हेगारी आणि त्याची कारणे | Juvenile Delinquency

 

बाल गुन्हेगारी आणि त्याची कारणे

बाल गुन्हेगारी म्हणजे 18 वर्षांखालील मुलांकडून केलेले कायद्याच्या चौकटीत बसणारे गुन्हे. हे गुन्हे चोरी, मारामारी, नशेचे सेवन, लैंगिक अत्याचार, खून किंवा सायबर गुन्ह्यांसारख्या स्वरूपाचे असू शकतात. भारतात जुवेनाईल जस्टिस (केअर अँड प्रोटेक्शन ऑफ चिल्ड्रन) अॅक्ट, 2015 नुसार 16-18 वयोगटातील मुलांसाठी गंभीर गुन्ह्यांमध्ये प्रौढांप्रमाणे शिक्षा होऊ शकते. बाल गुन्हेगारी वाढण्यामागे अनेक सामाजिक, आर्थिक आणि मानसिक कारणे आहेत.

अ. कौटुंबिक कारणे

बालकाच्या वाढीसाठी कुटुंब हे अत्यंत महत्त्वाचे घटक असते. कुटुंबातील प्रेम, शिस्त, आणि सहकार्य मुलांच्या मानसिक जडणघडणीवर मोठा प्रभाव टाकतात. मात्र, कुटुंबातील अस्थिरता, दारूचे व्यसन, हिंसा, दुर्लक्ष, पालकांचा घटस्फोट किंवा मृत्यू यांसारख्या समस्या असतील, तर मुलांच्या वर्तनावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो. अशा परिस्थितीत मुलांमध्ये नैराश्य, संताप, असुरक्षितता, आणि गुन्हेगारी प्रवृत्ती वाढण्याची शक्यता अधिक असते.

1. कुटुंबात दारू, हिंसा किंवा दुर्लक्ष: कुटुंबामध्ये दारूचे व्यसन, कौटुंबिक हिंसा आणि पालकांचे दुर्लक्ष यामुळे मुलांवर गंभीर परिणाम होतो. दारूच्या व्यसनामुळे पालक स्वतःच्या जबाबदाऱ्या पार पाडण्यात अयशस्वी ठरतात, आणि त्यामुळे मुलांना योग्य मार्गदर्शन मिळत नाही. राष्ट्रीय गुन्हे नोंदणी ब्युरो (NCRB) च्या अहवालानुसार, भारतात गुन्हे करणाऱ्या अल्पवयीन मुलांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर अशा मुलांचा समावेश असतो, ज्यांच्या कुटुंबातील सदस्य मद्यपान किंवा व्यसनाच्या आहारी गेलेले असतात (NCRB, 2022).

कौटुंबिक हिंसा असलेल्या घरांमध्ये मुलांना सतत भीती, मानसिक तणाव आणि अस्थिरता जाणवते. युनिसेफच्या अहवालानुसार, भारतातील 60% मुले कुटुंबातील कोणत्या ना कोणत्या प्रकारच्या हिंसेला सामोरे जातात (UNICEF, 2021). अशा मुलांना वडीलधाऱ्यांकडून योग्य प्रेम व मार्गदर्शन मिळत नाही, त्यामुळे त्यांची मानसिकता असंतुलित राहते आणि त्यांचा कल गैरवर्तणुकीकडे झुकतो.

पालकांचे दुर्लक्ष हा देखील एक मोठा घटक आहे. कामाच्या व्यस्ततेमुळे किंवा वैयक्तिक समस्यांमुळे काही पालक आपल्या मुलांकडे लक्ष देऊ शकत नाहीत. अशावेळी मुलांना योग्य काळजी आणि सल्ला मिळत नाही, त्यामुळे ते चुकीच्या संगतीत जातात. Child Rights and You (CRY) च्या अभ्यासानुसार, अशा दुर्लक्षित मुलांमध्ये 40% अधिक प्रमाणात गुन्हेगारी वर्तन दिसून येते (CRY, 2023).

2. पालकांचा घटस्फोट किंवा मृत्यू: पालकांचा घटस्फोट किंवा मृत्यू यामुळे मुलाच्या मानसिक आरोग्यावर मोठा आघात होतो. कुटुंबातील तणावामुळे अनेकदा मुले नैराश्यात जातात आणि त्यांचा शालेय अभ्यासावर परिणाम होतो. आई-वडिलांमधील घटस्फोटामुळे काही मुले मानसिक अस्वस्थतेमुळे घर सोडतात आणि गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या व्यक्तींशी संपर्कात येतात. APA च्या अभ्यासानुसार, घटस्फोटाच्या पार्श्वभूमीवर वाढलेल्या मुलांमध्ये अन्य मुलांपेक्षा भावनिक अस्थिरता आणि आक्रमक वर्तन 35% अधिक प्रमाणात दिसते (APA, 2020).

पालकांचा मृत्यू ही मुलांसाठी आणखी मोठी मानसिक आणि सामाजिक समस्या निर्माण करू शकते. पालकविहीन मुलांमध्ये असुरक्षिततेची भावना अधिक असते, त्यामुळे ते सहजपणे गुन्हेगारी जाळ्यात सापडतात. National Commission for Protection of Child Rights (NCPCR) च्या अहवालानुसार, भारतात पालकांचा मृत्यू झालेली 15% मुले गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या कळपात अडकतात (NCPCR, 2022).

3. गरीब कुटुंबातील संघर्ष: गरीबी हा बाल गुन्हेगारीचा एक मोठा सामाजिक आणि आर्थिक घटक आहे. गरीब कुटुंबांमध्ये मूलभूत गरजांची पूर्तता होऊ शकत नाही, त्यामुळे अनेक मुले चोरी, लूट, किंवा इतर गुन्ह्यांकडे वळतात. संयुक्त राष्ट्र बाल निधी (UNICEF) च्या अहवालानुसार, जगभरातील 70% बाल गुन्हेगार गरीब कुटुंबांतील आहेत (UNICEF, 2021).

गरीब कुटुंबांमध्ये पालकांकडे पुरेसा वेळ नसतो. ते रोजंदारीच्या कामात व्यस्त असल्यामुळे मुलांकडे लक्ष देऊ शकत नाहीत. यामुळे मुले वाईट संगतीत जातात आणि त्यांना सहजपणे गैरप्रकारांसाठी हाताशी धरले जाते. काही मुले आर्थिक टंचाईमुळे शिक्षण सोडून काम करतात, ज्यामुळे त्यांना शिक्षणाच्या संधी कमी मिळतात आणि गुन्हेगारी प्रवृत्ती वाढते. भारतीय अर्थसंकल्प अहवालानुसार, भारतातील 30% गरीब कुटुंबांतील मुले प्राथमिक शिक्षण पूर्ण करत नाहीत आणि त्यांच्यात गुन्हेगारी प्रवृत्ती दिसून येते (Government of India, 2023).

बाल गुन्हेगारी वाढण्यास कौटुंबिक कारणे मोठ्या प्रमाणात जबाबदार असतात. कुटुंबातील अस्थिरता, पालकांचे व्यसन, घटस्फोट, मृत्यू, आणि गरिबी यामुळे मुलांना योग्य दिशा मिळत नाही. अशा परिस्थितीत, पालकांनी आपल्या मुलांना अधिक वेळ द्यावा, त्यांच्याशी संवाद वाढवावा, आणि सरकार तसेच सामाजिक संस्थांनी पालकत्व मार्गदर्शन कार्यक्रम (Parenting Programs) आणि आर्थिक सहाय्याच्या योजना अधिक प्रभावीपणे राबवाव्यात. योग्य शिक्षण, कौटुंबिक सहकार्य आणि मानसिक आधार मिळाल्यास बाल गुन्हेगारीचे प्रमाण निश्चितच कमी होऊ शकते.

ब. सामाजिक कारणे

बाल गुन्हेगारीला अनेक सामाजिक कारणे जबाबदार असतात. समाजात निर्माण होणाऱ्या असमानता, विषमता आणि मूलभूत गरजांची पूर्तता न होणे यामुळे बाल गुन्हेगारीचे प्रमाण वाढते. लहान वयात गुन्हेगारीकडे वळणाऱ्या मुलांना त्यांच्या कुटुंबातील, शैक्षणिक आणि सामाजिक परिस्थितीचा मोठा परिणाम होतो. विशेषतः गरीब आणि असुरक्षित परिसरात वाढणाऱ्या मुलांवर गुन्हेगारीकडे वळण्याचा धोका अधिक असतो.

1. गरिबी आणि बेरोजगारी: गरिबी आणि बेरोजगारी ही बाल गुन्हेगारीच्या प्रमुख कारणांपैकी एक आहे. भारतासह अनेक देशांमध्ये गरिबी ही एक गंभीर सामाजिक समस्या आहे, जी मुलांच्या वाढीवर आणि त्यांच्या सामाजिक वर्तनावर मोठा परिणाम करते. युनिसेफ (UNICEF) आणि नॅशनल क्राइम रेकॉर्ड्स ब्युरो (NCRB) यांच्या अहवालानुसार, गरीब कुटुंबातील मुलांमध्ये गुन्हेगारीकडे वळण्याचे प्रमाण जास्त असते. गरिबीमुळे बाल गुन्हेगारी वाढण्याची कारणे:

• मूलभूत गरजांची पूर्तता न होणे: अन्न, वस्त्र आणि निवाऱ्यासाठी संघर्ष करणाऱ्या मुलांना गुन्हे करण्यास प्रवृत्त केले जाते. भूक भागवण्यासाठी चोरी, फसवणूक किंवा इतर गुन्हे करण्याचा मार्ग ते अवलंबू शकतात.
• शिक्षणाचा अभाव: गरीब कुटुंबातील मुलांना शिक्षणाची संधी कमी मिळते. शालेय शिक्षण न मिळाल्यास किंवा शाळा सोडल्यास त्यांना चुकीच्या मार्गाला जाण्याचा धोका अधिक असतो.
• अपराधी संघटनांचे आकर्षण: काही झोपडपट्टी किंवा आर्थिक दृष्ट्या मागास भागांमध्ये गुन्हेगारी टोळ्यांचे वर्चस्व असते. या टोळ्या गरीब आणि असहाय्य मुलांना सहज आकर्षित करून त्यांचा वापर गुन्हेगारी कार्यांसाठी करतात.
• पालकांची बेरोजगारी: पालक बेरोजगार असल्यास कुटुंबाच्या आर्थिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी लहान मुले मजुरीसाठी पाठवली जातात. काहीवेळा हे काम बेकायदेशीर किंवा गुन्हेगारी स्वरूपाचे असते.

UNODC (United Nations Office on Drugs and Crime) च्या अहवालानुसार, गरिबी आणि सामाजिक असमानता असलेल्या भागांमध्ये बाल गुन्हेगारीचे प्रमाण अधिक असते. तसेच NCRB च्या 2022 च्या अहवालानुसार, 40% पेक्षा जास्त बाल गुन्हेगार हे आर्थिक दृष्ट्या कमकुवत पार्श्वभूमीतून आलेले होते.

2. झोपडपट्टीतली अस्थिर जीवनशैली: झोपडपट्ट्यांमध्ये वाढणाऱ्या मुलांवर बाल गुन्हेगारीकडे वळण्याचा धोका अधिक असतो. झोपडपट्टीतील वातावरण प्रामुख्याने अस्थिर, अस्वच्छ आणि गुन्हेगारीने ग्रस्त असते. अशा ठिकाणी मुलांना योग्य मार्गदर्शन, शिक्षण आणि सुरक्षितता मिळत नाही. झोपडपट्टीतील अस्थिर जीवनशैलीचे परिणाम:

• हिंसक वातावरण: झोपडपट्ट्यांमध्ये अनेकदा गुन्हेगारी टोळ्यांचे वर्चस्व असते. या वातावरणात वाढणाऱ्या मुलांना लहान वयातच हिंसाचाराचा सामना करावा लागतो, त्यामुळे तेही गुन्हेगारीच्या मार्गावर जातात.
• मुलांकडे दुर्लक्ष: गरिबीमुळे पालक दिवसभर रोजगारासाठी बाहेर असतात. त्यामुळे मुलांना योग्य मार्गदर्शन मिळत नाही आणि त्यांचा संबंध चुकीच्या व्यक्तींशी येतो.
• नशेचे व्यसन: अशा भागांत ड्रग्ज, दारू आणि इतर व्यसनांचे प्रमाण अधिक असते. लहान मुले सहज अशा सवयींना बळी पडतात आणि पुढे गुन्हेगारी कृत्यांत सहभागी होतात.
• शिक्षणाची कमतरता: झोपडपट्ट्यांमध्ये शाळा आणि शैक्षणिक सुविधा अपुऱ्या असतात. शाळा न सोडणाऱ्या मुलांसाठीही योग्य शिक्षणाची गुणवत्ता कमी असल्याने त्यांना भविष्यात चांगल्या संधी मिळत नाहीत.

UN-Habitat च्या अहवालानुसार, मोठ्या शहरांतील झोपडपट्ट्यांमध्ये राहणाऱ्या मुलांमध्ये शिक्षणाचा अभाव आणि बाल गुन्हेगारीचे प्रमाण उच्च असते. तसेच सेंटर फॉर क्रिमिनोलॉजी स्टडीज (India) च्या अभ्यासानुसार, झोपडपट्टीत राहणाऱ्या 60% पेक्षा अधिक बाल गुन्हेगारांचा शिक्षणाशी संबंध तुटलेला असतो.

3. गैरसोईच्या वस्तीत वाढ होणे: समाजातील काही भाग असे असतात जिथे मूलभूत सुविधा मिळत नाहीत आणि अशा ठिकाणी मुलांची वाढ सुरक्षित होत नाही. या गैरसोयीच्या वस्त्यांमध्ये मुलांवर गुन्हेगारीकडे वळण्याचा धोका अधिक असतो. गैरसोईच्या वस्त्यांमुळे बाल गुन्हेगारी वाढण्याची कारणे:

• पोलीस आणि कायद्याचा अभाव: अशा भागांमध्ये पोलिसांचे लक्ष कमी असते, त्यामुळे गुन्हेगारी वाढते आणि मुलांना सहज गुन्हेगारी जाळ्यात ओढले जाते.
• सामाजिक भेदभाव: काही भागांमध्ये जातीय किंवा धार्मिक भेदभावामुळे मुलांना समाजात संधी मिळत नाही. यामुळे त्यांच्यात नैराश्य निर्माण होते आणि ते गुन्हेगारीकडे वळू शकतात.
• रोजगाराच्या संधींचा अभाव: काही वस्त्यांमध्ये योग्य काम मिळत नाही, त्यामुळे पालक गरिबीत अडकतात आणि मुलांना गैरकृत्यांकडे वळण्याची संधी मिळते.
• भ्रष्टाचार आणि गुन्हेगारी टोळ्यांचे वर्चस्व: काही भाग गुन्हेगारी टोळ्यांच्या ताब्यात असतात, जिथे मुलांना जबरदस्तीने गुन्हे करण्यास प्रवृत्त केले जाते.

World Bank च्या अहवालानुसार, असुरक्षित वस्ती आणि अत्यंत गरीब भागांमध्ये राहणाऱ्या मुलांमध्ये गुन्हेगारी कृत्यांची प्रवृत्ती 30-40% अधिक असते. तसेच Indian Journal of Criminology च्या अभ्यासानुसार, झोपडपट्टी किंवा असुरक्षित भागांत राहणाऱ्या मुलांमध्ये सुधारगृहात जाण्याचे प्रमाण जास्त आहे.

सामाजिक परिस्थितीचा मुलांच्या वर्तनावर मोठा परिणाम होतो. गरिबी, बेरोजगारी, झोपडपट्टीतील जीवनशैली आणि गैरसोयीच्या वस्तीत वाढ होणे या कारणांमुळे अनेक मुलांना गुन्हेगारीकडे वळावे लागते. सरकारने आणि समाजाने मिळून अशा मुलांसाठी योग्य शिक्षण, आर्थिक मदत आणि पुनर्वसनाची व्यवस्था केल्यास बाल गुन्हेगारी रोखता येऊ शकते.

क. शिक्षणाशी संबंधित कारणे

शिक्षण हा व्यक्तीच्या मानसिक, सामाजिक आणि नैतिक विकासाचा मूलभूत घटक आहे. योग्य शिक्षण मिळाले नाही, तर व्यक्तीमध्ये चुकीच्या मार्गाने जाण्याची शक्यता वाढते. बाल गुन्हेगारीच्या वाढत्या प्रमाणामध्ये शिक्षणाशी संबंधित घटक महत्त्वाची भूमिका बजावतात. शिक्षणाचा अभाव, शाळाबाहेर पडणे, चुकीच्या मित्रपरिवाराचा प्रभाव आणि शाळेतील भेदभाव यांसारख्या कारणांमुळे अनेक मुले गुन्हेगारीच्या मार्गावर जातात.

1. शिक्षणाचा अभाव किंवा शाळाबाहेर पडणे: शिक्षणाचा अभाव हा बाल गुन्हेगारीच्या वाढीमागील एक महत्त्वाचा घटक आहे. शिक्षणाच्या संधी न मिळणे किंवा शाळाबाहेर पडल्याने मुले चुकीच्या मार्गाला लागण्याची शक्यता वाढते.

• गरिबी आणि आर्थिक अडचणी: अनेक कुटुंबे आर्थिकदृष्ट्या मागासलेली असल्याने त्यांना मुलांना शाळेत पाठवणे परवडत नाही. त्यामुळे ती मुले लहान वयातच कामाला लागतात किंवा रस्त्यावर भटकू लागतात. गरिबीमुळे शिक्षणाची संधी मिळत नसल्याने ही मुले गुन्हेगारीत ओढली जातात (NCRB, 2021).
• शिक्षण व्यवस्थेतील त्रुटी: शिक्षणाचा दर्जा सुधारण्याच्या प्रयत्नांनंतरही अनेक सरकारी शाळांमध्ये मुलांना योग्य शिक्षण आणि कौशल्ये मिळत नाहीत. त्यामुळे मुलांची शाळेत रस घेत नाहीत आणि ते शाळाबाहेर पडतात. अनौपचारिक शिक्षणाच्या अभावामुळे त्यांना गुन्हेगारीकडे वळण्याची शक्यता वाढते (UNESCO, 2022).
• कौटुंबिक समस्या: काही पालक अनपढ किंवा मुलांच्या शिक्षणाबाबत उदासीन असतात. अशा परिस्थितीत मुलांना योग्य मार्गदर्शन मिळत नाही आणि ते शाळा सोडतात. यानंतर ते बेरोजगारी, व्यसनाधीनता आणि गुन्हेगारीच्या मार्गावर जाऊ शकतात (Indian Journal of Criminology, 2020).

2. वाईट मित्रपरिवार: बालपणीची संगत मुलांच्या विचारसरणीवर आणि वर्तनावर मोठा परिणाम करते. जर मुलांच्या मित्रपरिवारात असामाजिक वागणूक असलेले किंवा गुन्हेगारी प्रवृत्तीचे मित्र असतील, तर त्यांचाही कल त्याच दिशेने जाऊ शकतो.

• कुटुंबाकडून दुर्लक्ष: पालकांनी मुलांच्या मित्रपरिवाराकडे लक्ष न दिल्यास ते चुकीच्या सवयी आणि वर्तन आत्मसात करू शकतात. अशा परिस्थितीत, समाजविरोधी वर्तनाची शिकवण मिळाल्यास मुले चोरी, मारामारी, सायबर गुन्हे किंवा नशा यांसारख्या गैरकृत्यांत सहभागी होतात (National Institute of Mental Health, 2019).
• स्थानिक गुन्हेगारी टोळ्यांचा प्रभाव: शहरी आणि निमशहरी भागांमध्ये असलेल्या गुन्हेगारी टोळ्या अशा मुलांना लक्ष्य करतात जे समाजाकडून दुर्लक्षित असतात. हे टोळी सदस्य मुलांना गुन्हेगारीत सामील होण्यासाठी आकर्षित करतात, विशेषतः जर त्यांनी शाळा सोडली असेल आणि त्यांच्याकडे पर्याय नसेल (Juvenile Justice Journal, 2021).
• सोशल मीडिया आणि इंटरनेटचा प्रभाव: सध्याच्या काळात ऑनलाइन माध्यमांद्वारे मुलांवर मोठा प्रभाव पडतो. ऑनलाइन गुन्हेगारी गट, ड्रग्स, हिंसा यांचे ग्लोरिफिकेशन करणारी माहिती इंटरनेटवर सहज उपलब्ध आहे. चुकीच्या मित्रपरिवाराचा प्रभाव असेल, तर मुले अशा गैरप्रकारांमध्ये सहज अडकू शकतात (Cyber Psychology Journal, 2020).

3. शाळेतील भेदभाव आणि शिक्षा: शाळा ही मुलांसाठी केवळ शिक्षण घेण्याचे ठिकाण नसून त्यांच्या सामाजिक आणि मानसिक वाढीचे केंद्रही असते. मात्र, काहीवेळा शाळेतील वागणूक मुलांवर नकारात्मक परिणाम करू शकते. भेदभाव, कठोर शिक्षा आणि शिक्षकांकडून मिळणारी असंवेदनशील वागणूक काही मुलांना शाळेपासून दूर नेतात आणि गुन्हेगारीच्या मार्गावर ढकलू शकतात.

• शिक्षकांकडून होणारा भेदभाव: काही शाळांमध्ये जात, लिंग किंवा सामाजिक स्तरावरून मुलांमध्ये भेदभाव केला जातो. गरीब, मागासवर्गीय किंवा सामाजिकदृष्ट्या दुर्बल गटातील मुलांना शिक्षक किंवा शाळा प्रशासनाकडून दुय्यम वागणूक मिळते. यामुळे त्यांना शिक्षणात रस वाटत नाही आणि ते चुकीच्या मार्गाला लागण्याची शक्यता वाढते (Educational Inequality Report, 2021).
• कठोर शिक्षा आणि मानसिक तणाव: काही शाळांमध्ये शिक्षेसाठी कठोर नियम पाळले जातात. काहीवेळा शिक्षक मुलांना शिक्षा देताना त्यांची शारीरिक किंवा मानसिक मानहानी करतात. सतत शिक्षेस सामोरे जावे लागल्याने मुले बंडखोरीच्या प्रवृत्तीची होतात आणि शाळेबाहेर पडण्याचा निर्णय घेतात. अशा मुलांना गैरवर्तन करणाऱ्या गटांमध्ये सामील होण्याचा धोका अधिक असतो (Child Psychology & Behavior Journal, 2020).
• आत्मसन्मान आणि आत्मविश्वासाची कमी: शाळेत अपमानित किंवा वगळले जाणाऱ्या मुलांमध्ये न्यूनगंड निर्माण होतो. शाळेत सतत अपयश आल्यास किंवा शिक्षकांकडून नकारात्मक प्रतिसाद मिळाल्यास त्यांचा आत्मविश्वास ढासळतो. अशा मुलांना चुकीच्या मार्गाने जाऊन आपली ओळख निर्माण करण्याचा मोह होतो. यातून ते गुन्हेगारीत ओढले जाण्याची शक्यता असते (Psychological Studies Journal, 2019).

शिक्षणाशी संबंधित समस्या बाल गुन्हेगारीच्या वाढीमागे मोठी भूमिका बजावतात. शिक्षणाचा अभाव, चुकीच्या मित्रपरिवाराचा प्रभाव आणि शाळेतील भेदभाव यामुळे अनेक मुले गुन्हेगारीच्या वाटेवर जातात. या समस्येवर उपाय शोधण्यासाठी सरकारने शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारली पाहिजे, सर्वांसाठी शिक्षण उपलब्ध करून दिले पाहिजे आणि मुलांना योग्य मार्गदर्शन मिळाले पाहिजे.

ड. मानसिक आणि भावनिक कारणे

बाल गुन्हेगारीला कारणीभूत ठरणाऱ्या विविध घटकांमध्ये मानसिक आणि भावनिक घटकांचा मोठा वाटा असतो. मुलांच्या मनोवस्थेवर त्यांच्या बालपणातील अनुभवांचा खोल परिणाम होतो. योग्य प्रकारे मार्गदर्शन मिळाले नाही तर त्यांचे वर्तन गुन्हेगारीकडे वळू शकते. खालील मानसिक आणि भावनिक कारणे बाल गुन्हेगारीला चालना देतात.

1. न्यूनगंड, नैराश्य आणि संताप (Inferiority Complex, Frustration, and Aggression)

न्यूनगंड (Inferiority Complex): मुलांमध्ये न्यूनगंड म्हणजे स्वतःला कमी समजण्याची भावना निर्माण होणे. ही भावना प्रामुख्याने त्यांच्या सामाजिक, आर्थिक, शैक्षणिक किंवा कौटुंबिक परिस्थितीमुळे उद्भवते. उदाहरणार्थ, गरीब किंवा दुर्लक्षित कुटुंबातील मूल जेव्हा त्याच्या समवयस्क मित्रांच्या तुलनेत स्वतःला कमी समजतात, तेव्हा त्याच्या मनात असुरक्षितता निर्माण होते. यामुळे ते चुकीच्या मार्गावर जाण्याची शक्यता वाढते (Erikson, 1968).

नैराश्य (Frustration): बालपणी आलेले नैराश्य पुढे जाऊन गंभीर गुन्हेगारी वर्तनास कारणीभूत ठरू शकते. शालेय अपयश, घरगुती हिंसा, लैंगिक शोषण, पालकांचे दुर्लक्ष किंवा अतिरीक्त अपेक्षा यामुळे मुलांमध्ये आत्मविश्वास कमी होतो. हे मूल सायकोलॉजिकल डिसऑर्डरमध्ये अडकू शकते आणि त्यातून चिडचिड, एकाकीपणा किंवा आक्रमकता वाढू शकते (APA, 2021).

संताप आणि आक्रमकता (Anger and Aggression): मुलांच्या वर्तनात आक्रमकता वाढण्याची अनेक कारणे असू शकतात. काही वेळा पालक किंवा शिक्षक कठोर वागतात, मुलांवर दबाव आणतात किंवा त्यांना मानहानीकारक शब्द वापरून अपमानित करतात. यामुळे मुलांमध्ये क्रोध निर्माण होतो आणि तो योग्य प्रकारे व्यक्त न झाल्यास तो हिंसक वर्तनाच्या रूपात समोर येतो (Bandura, 1977). काही मुले आपले संताप व्यक्त करण्यासाठी चोरी, मारामारी किंवा शाळेतील इतर मुलांना त्रास देण्यासारखी गुन्हेगारी कृती करतात.

2. प्रेमभंग किंवा मानसिक तणाव (Heartbreak and Psychological Stress)

प्रेमभंग (Heartbreak): किशोरवयीन मुलांमध्ये प्रेमाच्या संकल्पना हळूहळू विकसित होत असतात. अशा वेळी जर त्यांचे प्रेम फसले किंवा त्यांनी नकार मिळवला, तर ते मानसिक तणावाखाली जातात. अशावेळी काही मुले निराश होऊन आत्महत्येचा विचार करतात, तर काही संतापाने हिंसक गुन्हे करतात. भारतातील अनेक घटनांमध्ये असे आढळून आले आहे की, प्रेमभंगानंतर मुलांनी मुलींवर हल्ले केले, अॅसिड अटॅकसारखे गुन्हे केले किंवा ब्लॅकमेलिंगसारख्या सायबर गुन्ह्यांमध्ये अडकले (NCRB, 2022).

मानसिक ताण-तणाव (Psychological Stress): समाजात मुलांवर विविध प्रकारचे तणाव असतात—शैक्षणिक स्पर्धा, पालकांची अपेक्षा, आर्थिक संकट, कौटुंबिक कलह, आणि मित्रांच्या दबावामुळे चुकीच्या वागणुकीकडे वळण्याची शक्यता वाढते. उदाहरणार्थ, पालकांनी सतत अभ्यासावर भर देऊन मुलाच्या मनावर दडपण आणले तर तो त्याला अपयशी वाटू शकतो. हे तणाव जर योग्य प्रकारे हाताळले गेले नाहीत, तर मूल अयोग्य मार्गांचा अवलंब करू शकते (Moffitt, 1993).

3. आत्मसन्मानाची कमतरता (Lack of Self-Esteem)

आत्मसन्मान म्हणजे स्वतःबद्दल असलेली सकारात्मक भावना. लहान वयातच जर मुलाच्या मनात स्वतःबद्दल नकारात्मक भावना निर्माण झाली, तर तो आत्मविश्वास गमावतो आणि चुकीच्या मार्गाला लागण्याची शक्यता वाढते.

• आत्मसन्मानाचा अभाव आणि गुन्हेगारी वर्तन: ज्या मुलांना कुटुंबाकडून प्रोत्साहन मिळत नाही, त्यांना सतत कमी लेखले जाते, त्यांच्यावर कठोर शिक्षा केली जाते, अशा मुलांमध्ये आत्मसन्मानाची कमतरता आढळते. काही मुले स्वकर्तृत्व सिद्ध करण्यासाठी गुन्हेगारी कृत्ये करतात. उदाहरणार्थ, गँगमध्ये सामील होणे, मारामारी करणे, इतरांवर वर्चस्व गाजवणे (Emler & Reicher, 1995). काही वेळा आत्मसन्मान गमावलेली मुले सहजपणे इतरांच्या प्रभावाखाली येतात आणि गैरकृत्यांना प्रवृत्त होतात.
• शाळेतील अनुभव आणि आत्मसन्मान: शाळेत जर एखाद्या मुलाला वारंवार अपमानित केले गेले, त्याला शिक्षक दुर्लक्ष करतात किंवा मित्रवर्गाने एकटा पाडले, तर त्याच्या मानसिकतेवर खोल परिणाम होतो. अशा मुलांना गटांमध्ये सामील होण्याची किंवा आपले अस्तित्व गुन्हेगारी कृतींमधून प्रस्थापित करण्याची आवश्यकता वाटते (Baumeister et al., 1996).

बाल गुन्हेगारी ही केवळ सामाजिक किंवा आर्थिक समस्या नाही, तर ती मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातूनही समजून घ्यायला हवी. न्यूनगंड, नैराश्य, संताप, प्रेमभंग, मानसिक तणाव आणि आत्मसन्मानाची कमतरता यांसारखे मानसिक घटक मुलांच्या गुन्हेगारी प्रवृत्तीला चालना देऊ शकतात. त्यामुळे पालकांनी मुलांना मानसिक स्थैर्य देणे, त्यांच्याशी संवाद साधणे, शिक्षकांनी समुपदेशन करणे आणि समाजाने या मुलांना योग्य मार्गदर्शन देणे अत्यंत आवश्यक आहे. योग्य वेळी मानसोपचार आणि समुपदेशन उपलब्ध झाल्यास अनेक मुले गुन्हेगारीच्या मार्गावर जाण्यापासून वाचू शकतात.

इ. इंटरनेट आणि सायबर गुन्हे

वर्तमान युगात इंटरनेट आणि तंत्रज्ञानाने मानवी जीवन सुलभ केले असले तरी त्याचा दुरुपयोग केल्यास गंभीर परिणाम संभवतात. विशेषतः किशोरवयीन मुलांमध्ये इंटरनेट आणि सायबर स्पेसचा प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतो. इंटरनेटचा गैरवापर, हिंसात्मक व्हिडिओ गेम्स, चुकीचा ऑनलाइन कंटेंट आणि सोशल मीडियाच्या व्यसनाधीनतेमुळे अनेक मुले गुन्हेगारीच्या वाटेवर जात आहेत (Kaur & Singh, 2021). सायबर गुन्हेगारीमध्ये चोरी, फसवणूक, ऑनलाइन धमक्या, ब्लॅकमेलिंग, हॅकिंग आणि अश्लील कंटेंटचा प्रसार यासारख्या गुन्ह्यांचा समावेश होतो.

1. चुकीच्या ऑनलाइन कंटेंटचा प्रभाव: इंटरनेटवर मोठ्या प्रमाणावर अश्लीलता, हिंसा, अंधश्रद्धा आणि चुकीची माहिती सहज उपलब्ध असते. विशेषतः किशोरवयीन मुले आणि तरुणांमध्ये अशा सामग्रीचा प्रभाव लवकर पडतो. अनेक संशोधनांनी सिद्ध केले आहे की, ऑनलाइन अश्लील कंटेंट पाहणाऱ्या मुलांमध्ये लैंगिक गुन्हे करण्याची शक्यता वाढते (Ybarra et al., 2007). तसेच, हिंसात्मक व्हिडिओ पाहणे, क्रूरतेने भरलेले कंटेंट, ड्रग्स किंवा गुन्हेगारीशी संबंधित मालिका पाहणे यामुळे मुलांमध्ये बेकायदेशीर वर्तनाची प्रेरणा मिळू शकते. यामुळे हिंसक प्रवृत्ती वाढते (Bushman & Anderson, 2002), गुन्हेगारी वर्तनाची प्रेरणा मिळते आणि समाज आणि कायद्याबद्दल चुकीच्या धारणा निर्माण होतात असे संभाव्य परिणाम दिसून येतात.

2. व्हिडिओ गेम्स आणि हिंसात्मक चित्रपटांचा परिणाम: अनेक आधुनिक व्हिडिओ गेम्स अत्यंत हिंसक असतात. उदाहरणार्थ, Grand Theft Auto (GTA), Call of Duty, PUBG यांसारख्या गेम्समध्ये मारामारी, गोळीबार, हत्या, ड्रग्स आणि चोरी यांचे चित्रण असते. बाल वयातील मुले किंवा किशोरवयीन युवक हे वास्तव आणि आभासी जग यातील फरक समजू शकत नाहीत आणि अशा गेम्समधून शिकलेल्या कृती प्रत्यक्षात अमलात आणण्याचा प्रयत्न करतात (Gentile et al., 2011).

हिंसक व्हिडिओ गेम खेळणारी मुले वास्तवात अधिक आक्रमक होतात (Anderson et al., 2010). अशा मुलांमध्ये सहानुभूतीची भावना कमी होते आणि ते इतरांच्या वेदनांकडे दुर्लक्ष करतात. वास्तवातील गुन्हेगारीला स्वीकारण्याची मानसिकता तयार होते. उदाहरणार्थ, भारतामध्ये PUBG गेमवर बंदी घालण्यात आली होती कारण अनेक किशोरवयीन मुलांनी गेममधील कृती प्रत्यक्षात करून गुन्हे केले होते असे संशोधनातून आढळलेले परिणाम आहेत.

3. सोशल मीडियाचा गैरवापर: सोशल मीडिया हे बालकांसाठी शिकण्याचे आणि मनोरंजनाचे साधन असले तरी त्याचा गैरवापर मोठ्या प्रमाणावर होतो. किशोरवयीन मुले आणि युवकांना इंटरनेटवरील व्हायरल ट्रेंड्स, चॅलेंजेस, प्रसिद्धी मिळवण्याची हौस आणि सोशल मीडिया इन्फ्लुएन्सर्सचा प्रभाव सहजपणे पडतो. यामुळे ते काही वेळा धोकादायक, बेकायदेशीर किंवा अनैतिक कृत्यांकडे वळू शकतात (Livingstone et al., 2011).

सोशल मीडियाशी संबंधित गुन्हे:

• सायबर बुलिंग: ऑनलाईन द्वेष, अपमान, धमक्या देणे.
• सायबर स्टॉकिंग: कोणाला तरी ऑनलाईन पाठलाग करणे.
• फेक प्रोफाइल आणि फसवणूक: बनावट ओळखी वापरून गुन्हे करणे.
• ब्लू व्हेल आणि मोमो चॅलेंजसारखे आत्मघातकी खेळ: जे मानसिकदृष्ट्या कमकुवत मुलांना आत्महत्येस प्रवृत्त करतात.
• लैंगिक शोषण आणि बाल शोषण: अल्पवयीन मुलांची दिशाभूल करून त्यांच्याकडून आपत्तिजनक फोटो किंवा माहिती मिळवणे.

Pew Research Centre (2018) नुसार, सोशल मीडियाचा जास्त वापर करणाऱ्या मुलांमध्ये नैराश्य आणि गुन्हेगारी वर्तनाची शक्यता अधिक असते. India Child Protection Report (2022) नुसार, सुमारे 40% मुलांना सोशल मीडियावर अपमानास्पद किंवा धोकादायक अनुभव येतात.

समारोप:

बाल गुन्हेगारी ही केवळ कायद्याची समस्या नसून सामाजिक आणि मानसिक बाब आहे. योग्य शिक्षण, कुटुंबातील चांगले वातावरण आणि कायद्याचे योग्य पालन केल्यास बाल गुन्हेगारी कमी होऊ शकते. पालक, शिक्षक, समाज आणि सरकार यांना मिळून या समस्येवर उपाय शोधण्याची गरज आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

American Psychological Association (2020). The effects of parental divorce on children’s emotional well-being. APA Publishing.

American Psychological Association. (2021). Understanding Aggression in Children and Adolescents. APA Press.

Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2002). The effects of violent video games on aggressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 78(4), 772-790.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice Hall.

Baumeister, R. F., Smart, L., & Boden, J. M. (1996). "Relation of Threatened Egotism to Violence and Aggression: The Dark Side of High Self-Esteem." Psychological Review, 103(1), 5–33.

Centre for Criminology Studies (India) (2021). Slum environments and crime rates among children: A study of major Indian cities. Criminology and Society, 10(4), 78-95.

Child Rights and You (2023). Understanding juvenile delinquency: Causes and consequences. CRY India.

Emler, N., & Reicher, S. (1995). Adolescence and Delinquency: The Collective Management of Reputation. Blackwell.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crisis. W.W. Norton & Company.

Gentile, D. A., Lynch, P. J., Linder, J. R., & Walsh, D. A. (2011). The effects of violent video game habits on adolescent hostility. Developmental Psychology, 47(5), 1200-1212.

Government of India (2023). Economic survey report: Education and child welfare policies. Ministry of Finance.

India Child Protection Report (2022). National Commission for Protection of Child Rights (NCPCR).

Indian Journal of Criminology (2020). Impact of family instability on juvenile crime rates. Indian Journal of Criminology, 47(2), 112-130.

Indian Journal of Criminology (2023) – Slums and Juvenile Delinquency

Juvenile Justice Journal (2021). The role of peer influence in juvenile delinquency: A case study of urban areas. Juvenile Justice Review, 15(3), 45-67.

Kaur, P., & Singh, R. (2021). Juvenile delinquency in the digital age: Causes and prevention. Indian Journal of Criminology, 49(2), 89-103.

Livingstone, S., & Haddon, L. (2011). EU Kids Online: Risks and safety on the internet. London School of Economics.

Moffitt, T. E. (1993). "Adolescence-Limited and Life-Course-Persistent Antisocial Behavior: A Developmental Taxonomy." Psychological Review, 100(4), 674–701.

National Commission for Protection of Child Rights (2022). Status of children in India: A review of child protection policies. NCPCR.

National Crime Records Bureau (2021). Crime in India: Juvenile crime statistics. Ministry of Home Affairs, Government of India.

National Crime Records Bureau (2022). Annual crime report: Trends in juvenile delinquency. Ministry of Home Affairs, Government of India.

National Institute of Mental Health (2019). Juvenile delinquency and its psychological impact. NIMH.

NCRB (National Crime Records Bureau). (2022). Crime in India – Juvenile Crime Statistics. Government of India.

Pew Research Center (2018). Teens, Social Media & Technology.

UN-Habitat (2022). The impact of slum environments on child behavior and education. UN-Habitat.

UNICEF (2021). Children and violence: A report on global child abuse statistics. United Nations Children’s Fund.

UNICEF (2022) – Children and Crime: A Global Perspective

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (2022). Education and child crime: An analysis of dropout rates and delinquency. UNESCO.

United Nations Office on Drugs and Crime (2022). Juvenile delinquency and poverty: A global perspective. UNODC.

UNODC (2021) – Poverty and Crime

World Bank (2022). Poverty and crime: The socioeconomic impact on children. World Bank Group.

Ybarra, M. L., Mitchell, K. J., Finkelhor, D., & Wolak, J. (2007). Internet pornography exposure and delinquent behavior. CyberPsychology & Behavior, 10(3), 327-333.