शिकलेली असहाय्यता: मानसिक गुलामगिरी | Learned Helplessness

 

शिकलेली असहाय्यता (Learned Helplessness): मानसिक गुलामगिरी

एका गावात एक प्रसिद्ध सर्कस होती, जिथे प्रेक्षकांना आकर्षित करणारे विविध प्राणी होते—सिंह, वाघ, घोडे आणि सर्वात मोठा आणि ताकदवान हत्ती. हा हत्ती सर्कशीतील सर्वात महत्त्वाचा आणि आकर्षक प्राणी होता. त्याचे प्रेक्षकांवर जबरदस्त प्रभाव पडे. तो मोठा, बलवान आणि शक्तिशाली होता, तरीही तो एका साध्या, नाजूक दोरखंडाने एका खांबाला बांधलेला असे.

कारण सर्कशीत आल्यावर तो लहान असताना एक बळकट दोरखंड वापरून एका मोठ्या खांबाला बांधले गेले होते. सुरुवातीच्या दिवसांत त्याने सुटण्यासाठी जोरदार संघर्ष केला. तो संपूर्ण ताकद लावून दोरखंड तोडण्याचा प्रयत्न करी, पण त्याचे छोटे, कमकुवत शरीर पुरेसे सामर्थ्यवान नव्हते. तो जोरजोरात ओढायचा, जोर लावायचा, कधी बसायचा, कधी धावण्याचा प्रयत्न करायचा—पण शेवटी प्रत्येक वेळी त्याला अपयशच यायचे.

काही आठवड्यांनंतर, हत्तीचे प्रयत्न कमी होत गेले. प्रत्येक वेळी तो स्वतःला सोडवण्याचा प्रयत्न करायचा, पण त्याला ते शक्य व्हायचे नाही. काही दिवसांनी त्याने प्रयत्न करणेच थांबवले. त्याला विश्वास बसला की तो दोरखंड तोडू शकत नाही आणि तो कायमच अडकलेला राहणार आहे.

काळ बदलला, दिवस निघून गेले आणि लहान हत्ती आता मोठा आणि बलवान झाला. तो इतका ताकदवान झाला होता की एका झटक्यात संपूर्ण सर्कस उद्ध्वस्त करू शकला असता. मात्र, त्याला अजूनही त्याच्या मनावर ठसलेली गोष्ट आठवत होती—"मी या दोरखंडातून कधीच सुटू शकत नाही." त्यामुळे, जरी आता तो एक मोठा आणि शक्तिशाली हत्ती झाला असला, तरी तो कधीही सुटण्याचा प्रयत्न करीत नसे. वास्तविक पाहता, तो सहजतेने त्या हलक्या दोरखंडाला तुकडे करू शकत होता, पण त्याच्या मनात बसलेल्या शिकलेल्या असहाय्यतेमुळे तो ते कधीच करीत नसे.

ही कथा आपल्याला एक महत्त्वाचा धडा शिकवते; आपण वारंवार अपयश अनुभवले, तर आपण प्रयत्न करणेच सोडून देतो, जरी परिस्थिती बदलली असली तरीही! मग ही असहाय्यता येते तरी कोठून आणि कशी?

शिकलेली असहाय्यता (Learned Helplessness)

शिकलेली असहाय्यता ही एक महत्त्वपूर्ण मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे, जी प्रथम 1967 मध्ये मार्टिन सेलिगमन (Martin Seligman) आणि स्टीव्हन मायर (Steven Maier) यांनी आपल्या प्रयोगांद्वारे सिध्द केली. या संकल्पनेनुसार, जर एखाद्या व्यक्तीला वारंवार अपयश आले किंवा त्याला नकारात्मक अनुभव आले, आणि त्या परिस्थितीतून सुटण्याचा कोणताही मार्ग त्याला दिसला नाही, तर तो पुढे जाऊन प्रयत्न करणेच सोडून देतो. परिणामी, त्याला भविष्यात संधी मिळाली तरी तो निष्क्रिय राहतो आणि परिस्थिती सुधारण्यासाठी कोणतेही पाऊल उचलत नाही. ही संकल्पना केवळ माणसांपुरती मर्यादित नाही, तर प्राण्यांमध्येही ती दिसून येते (वरील हत्तीचे उदाहरण).

संकल्पना आणि स्वरूप  

शिकलेली असहाय्यता म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने परिस्थिती सुधारण्याच्या शक्यतेवर पूर्णपणे विश्वास गमावणे. वारंवार अपयश किंवा नकारात्मक परिणामांचा अनुभव आल्यामुळे व्यक्तीच्या मनात असा विचार स्थिरावतो की तो काहीही केल्यास परिस्थिती बदलू शकत नाही. त्यामुळे तो कोणतेही प्रयत्न न करण्याचा निर्णय घेतो, जरी परिस्थिती सुधारण्याची संधी त्याच्यासमोर असली तरी.

ही संकल्पना समजून घेण्यासाठी मार्टिन सेलिगमन आणि त्यांचे सहकारी यांनी केलेल्या प्रयोगांची चर्चा करणे आवश्यक आहे. त्यांनी कुत्र्यांवर प्रयोग केले, जिथे काही कुत्र्यांना नियंत्रित स्थितीत ठेवून त्यांना वारंवार विद्युत धक्के दिले गेले. काही कुत्र्यांना या धक्क्यांपासून सुटण्याचा मार्ग होता, तर काही कुत्र्यांना काहीच पर्याय नव्हता. ज्या कुत्र्यांना धक्क्यांपासून सुटण्याचा मार्ग नव्हता, त्यांनी नंतर जेव्हा त्यांना पळून जाण्याची संधी दिली गेली तरीही ते निष्क्रिय राहिले. या प्रयोगावरून असे निष्कर्ष निघाले की जेव्हा एखाद्या प्राण्याला किंवा माणसाला असे वाटते की तो परिस्थिती बदलू शकत नाही, तेव्हा तो प्रयत्न करणे थांबवतो, अगदी जेव्हा संधी उपलब्ध असते तरीही.

शिकलेली असहाय्यता येण्यामागील कारणे

शिकलेली असहाय्यता ही वेगवेगळ्या घटकांमुळे विकसित होऊ शकते. मानसशास्त्रीय संशोधनात असे आढळले आहे की हे घटक प्रामुख्याने दोन प्रकारांत विभागता येतात—व्यक्तिगत कारणे आणि पर्यावरणीय कारणे (Peterson, Maier, & Seligman, 1993).

अ. व्यक्तिगत कारणे (Personal Causes) - व्यक्तीच्या मानसिकतेशी संबंधित काही घटक शिकलेली असहाय्यता विकसित होण्यास जबाबदार ठरू शकतात.

1. वारंवार अपयशाचा अनुभव:

एखाद्या व्यक्तीला सतत अपयश येत राहिल्यास त्याचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि प्रयत्न करण्याची इच्छाही नष्ट होते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी सतत परीक्षेत नापास होत असेल आणि योग्य मार्गदर्शन मिळत नसेल, तर तो पुढे अभ्यास करणेच सोडून देतो (Dweck & Leggett, 1988). त्याला असे वाटते की प्रयत्न करूनही काहीच बदल घडवता येणार नाही. अशा परिस्थितीत, शिकलेली असहाय्यता अधिक बळावते.

2. आत्मविश्वासाचा अभाव:

स्वतःवर विश्वास नसल्यास व्यक्तीला काहीही करण्याची प्रेरणा मिळत नाही. संशोधन दर्शवते की आत्म-संयम कमी असलेल्या लोकांमध्ये ही असहाय्यता अधिक लवकर विकसित होते (Bandura, 1977). जर एखाद्या व्यक्तीला लहानपणीच "तू काहीच करू शकत नाहीस" असे वारंवार ऐकावे लागले, तर त्याचा आत्मविश्वास खचतो आणि तो कोणतेही नवे कार्य करण्यास घाबरतो.

3. नकारात्मक विचारसरणी:

निराशाजनक आणि नकारात्मक विचारसरणीमुळे माणूस स्वतःला अपयशी मानतो. अल्बर्ट एलिस आणि अॅरॉन बेक यांनी त्यांच्या बोधनिक वर्तनशास्त्रीय संशोधनात असे दाखवून दिले की, नकारात्मक विचारसरणीमुळे व्यक्तीला मानसिक मर्यादा येतात आणि त्याचे प्रयत्न करण्याचे प्रमाण कमी होते (Beck, 1976; Ellis, 1962). उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती असा विचार करत असेल की, "माझ्या नशिबीच अपयश आहे, मी कितीही प्रयत्न केले तरी काहीच बदलणार नाही," तर ती व्यक्ती कोणतेही धाडसी पाऊल उचलणार नाही.

ब. पर्यावरणीय कारणे (Environmental Causes) - व्यक्तीच्या आसपासच्या परिस्थितीमुळे शिकलेली असहाय्यता वाढू शकते. यात कुटुंब, समाज आणि शैक्षणिक प्रणाली महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

1. कठोर पालकत्व किंवा शिक्षण प्रणाली:

लहानपणी मुलांवर खूप कठोर नियंत्रण असल्यास किंवा त्यांना सतत चुका केल्याबद्दल शिक्षा दिली गेल्यास त्यांच्यात आत्मविश्वास कमी होतो. पालक किंवा शिक्षक जर मुलांना स्वायत्तता देत नसतील आणि ते कायम "तू काहीच करू शकत नाहीस" असे म्हणत असतील, तर मूल कोणताही प्रयत्न करणे बंद करते (Baumrind, 1991). उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याने गणितात चांगले गुण मिळवण्याचा प्रयत्न केला पण शिक्षकांनी त्याला केवळ चुका दाखवल्या आणि प्रोत्साहन दिले नाही, तर त्याचा पुढे गणिताच्या विषयाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन नकारात्मक होईल.

2. सामाजिक किंवा आर्थिक अडचणी:

गरिबी, बेरोजगारी, आणि सामाजिक विषमता यामुळेही शिकलेली असहाय्यता वाढते. ज्या लोकांना आर्थिक स्थैर्य मिळत नाही, त्यांना असे वाटते की प्रयत्न करूनही त्यांची परिस्थिती सुधारू शकत नाही. एका संशोधनात असे दिसून आले की, आर्थिक अडचणींमुळे लोक मानसिक दृष्ट्या कमकुवत होतात आणि त्यांच्या प्रयत्नांची तीव्रता कमी होते (Evans & Kim, 2007). उदाहरणार्थ, जर एका गरीब कुटुंबातील विद्यार्थ्याला सतत शाळेच्या फीबाबत अडचणी येत असतील आणि तो शिकण्याच्या संधींपासून वंचित राहत असेल, तर त्याला शिक्षणाबाबत निष्क्रियता वाटू शकते.

3. मानसिक किंवा शारीरिक शोषण:

घरगुती हिंसाचार, बालपणातील दुर्व्यवहार किंवा सतत अपमान सहन करणाऱ्या लोकांमध्ये शिकलेली असहाय्यता जास्त प्रमाणात दिसून येते (Walker, 2009). जर एखादी व्यक्ती सतत वाईट वागणूक सहन करत असेल आणि त्यातून बाहेर पडण्याचा कोणताही मार्ग सापडत नसेल, तर ती नशिबावर विश्वास ठेवते आणि परिस्थिती बदलण्यासाठी कोणतेही प्रयत्न करत नाही. उदाहरणार्थ, घरगुती हिंसाचार सहन करणाऱ्या महिलांमध्ये शिकलेली असहाय्यता दिसून येते. त्यांना वाटते की त्या कोणत्याही परिस्थितीत स्वतःला मदत करू शकत नाहीत आणि त्यामुळे त्या त्याच परिस्थितीत राहतात, जरी त्यांच्यासाठी बाहेर पडण्याचे पर्याय उपलब्ध असले तरी.

      शिकलेली असहाय्यता होण्यामागे वैयक्तिक आणि पर्यावरणीय कारणे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. वारंवार अपयश, आत्मविश्वासाचा अभाव आणि नकारात्मक विचारसरणीमुळे व्यक्ती स्वतःला असहाय्य समजते. त्याच वेळी, कठोर पालकत्व, सामाजिक अडचणी, आणि मानसिक किंवा शारीरिक शोषण यामुळेही व्यक्ती निष्क्रिय होते. त्यामुळे, या समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी आणि लोकांना मानसिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी योग्य उपाययोजना गरजेच्या आहेत.

शिकलेली असहाय्यता आणि तिचे परिणाम

शिकलेली असहाय्यता ही व्यक्तीच्या वैयक्तिक, शैक्षणिक, मानसिक आणि सामाजिक आयुष्यात विविध प्रकारे परिणाम करू शकते. मार्टिन सेलिगमन (Seligman, 1975) यांनी मांडलेल्या या संकल्पनेनुसार, जेव्हा एखादी व्यक्ती वारंवार अपयशाचा किंवा नियंत्रण नसल्याचा अनुभव घेते, तेव्हा ती पुढील संधींमध्येही निष्क्रिय राहते. या मानसिकतेमुळे व्यक्तीच्या जीवनातील महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर खोलवर परिणाम होतो.

 अ. शैक्षणिक परिणाम (Effects on Education)

शिकलेली असहाय्यता विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाच्या प्रवासावर गंभीर परिणाम करू शकते. शिक्षणाच्या क्षेत्रात मूल्यमापन आणि सतत पुनरावलोकन यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास आणि शिकण्याची प्रेरणा निर्माण होणे अपेक्षित असते. मात्र, शिकलेली असहाय्यता असलेल्या विद्यार्थ्यांमध्ये पुढील समस्या दिसून येतात:

• 1. अभ्यासात स्वारस्य गमावणे: जे विद्यार्थी वारंवार अपयशी ठरतात किंवा ज्या विद्यार्थ्यांना सतत नकारात्मक प्रतिक्रिया मिळतात, ते हळूहळू अभ्यासात स्वारस्य गमावतात. उदाहरणार्थ, गणितात कमी गुण मिळणाऱ्या विद्यार्थ्याला शिक्षक आणि पालक वारंवार दोष देत राहिल्यास, तो पुढे गणिताचा सरावच थांबवतो. याला self-fulfilling prophecy म्हणतात, जिथे विद्यार्थी स्वतःच अपयश स्वीकारतो आणि कोणताही प्रयत्न करत नाही (Dweck, 2006).
• 2. कमी गुण मिळण्याची शक्यता वाढते: शिकलेली असहाय्यता असलेल्या विद्यार्थ्यांना परीक्षेच्या वेळी स्वतःच्या क्षमतेवर विश्वास राहत नाही. यामुळे ते परीक्षेच्या तयारीवर कमी भर देतात आणि अपयशाची भीती मनात धरतात. परिणामी, त्यांच्या गुणांमध्ये सातत्याने घट होते.
• 3. नवीन कौशल्य शिकण्याची क्षमता कमी होते: जेव्हा एखाद्या विद्यार्थ्याला नवीन विषय किंवा कौशल्य शिकताना वारंवार अडचणी येतात आणि त्यावर तोडगा निघत नाही, तेव्हा त्याच्यातील शिकण्याची क्षमता प्रभावित होते. विद्यार्थ्याला असे वाटते की तो कितीही प्रयत्न केला तरी त्याला यश मिळणार नाही, त्यामुळे तो नवीन गोष्टी शिकण्याचा प्रयत्नच करत नाही (Peterson, Maier & Seligman, 1993).

ब. मानसिक आरोग्यावर परिणाम (Effects on Mental Health)

शिकलेली असहाय्यता ही मानसिक आरोग्यावरही नकारात्मक प्रभाव टाकते. वेळोवेळी नकारात्मक अनुभव आल्यामुळे व्यक्तीच्या मेंदूतील न्यूरोलॉजिकल प्रक्रिया बदलतात आणि तणावाची प्रतिक्रिया अधिक तीव्र होते (Maier & Seligman, 2016).

• 1. नैराश्य आणि तणाव वाढतो: शिकलेली असहाय्यता असलेल्या व्यक्तीमध्ये अवसाद (Depression) आणि ताण-तणाव वाढतो. वारंवार अपयश किंवा परिस्थिती बदलण्यावर नियंत्रण नसल्याचा अनुभव घेतल्याने, व्यक्ति स्वतःला निरुपयोगी समजते आणि तिच्या आत्म-सन्मानावर परिणाम होतो. संशोधनानुसार, शिकलेली असहाय्यता ही नैराश्याचा एक प्रमुख घटक आहे आणि ती उपचार न घेतल्यास ती दीर्घकालीन डिप्रेशनमध्ये बदलू शकते (Kamen & Seligman, 1987).
• 2. आत्म-संयम आणि आत्म-सन्मान कमी होतो: शिकलेली असहाय्यता असलेल्या व्यक्तींमध्ये आत्म-संयम (Self-regulation) आणि आत्म-सन्मान (Self-esteem) कमी झाल्याचे दिसून येते. जेव्हा व्यक्तीला असे वाटते की तिच्या कृतींनी काही फरक पडत नाही, तेव्हा ती स्वतःवर नियंत्रण ठेवणे आणि निर्णय घेणे टाळते. परिणामी, आत्मविश्वास कमी होतो आणि व्यक्ती कोणत्याही प्रकारच्या आव्हानांपासून दूर राहते (Deci & Ryan, 1985).

क. सामाजिक जीवनावर परिणाम (Effects on Social Life)

शिकलेली असहाय्यता असलेल्या व्यक्तींच्या सामाजिक परस्परसंवादावरही विपरीत परिणाम होतो. सामाजिक नातेसंबंध आणि परस्परसंवाद यासाठी मानसिक उर्जा आणि सकारात्मकता आवश्यक असते, जी अशा परिस्थितीत कमकुवत होते.

• 1. माणूस सामाजिक परिस्थिती टाळतो: शिकलेली असहाय्यता असलेल्या व्यक्तींना अनेकदा सामाजिक परिस्थिती टाळण्याची सवय लागते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी शाळेत सहभाग घेणे टाळतो, कर्मचारी नवीन जबाबदाऱ्या स्वीकारत नाही आणि एकूणच माणूस स्वतःला सामाजिकरित्या अलग ठेवतो (Coyne, 1976).
• 2. जबाबदाऱ्या घेण्यास नकार देतो: वारंवार अपयशाचा अनुभव घेतलेल्या व्यक्तीला जबाबदारी घ्यायची इच्छा होत नाही. कुटुंब, कामाचे ठिकाण किंवा समाजातील कोणत्याही जबाबदाऱ्या त्याला कठीण वाटतात. परिणामी, त्या व्यक्तीला इतर लोक ‘आळशी’ किंवा ‘दुर्बळ’ समजतात, जरी प्रत्यक्षात तो शिकलेल्या असहाय्यतेमुळे निष्क्रिय झालेला असतो (Seligman, 1990).

शिकलेली असहाय्यता ही एक गंभीर मानसिक आणि सामाजिक समस्या आहे. ती व्यक्तीच्या शैक्षणिक, मानसिक आणि सामाजिक जीवनावर खोलवर परिणाम करते. योग्य उपचार, सकारात्मक प्रेरणा आणि मानसशास्त्रीय आंतरनिरसन (intervention) यामुळे ती दूर केली जाऊ शकते. विद्यार्थ्यांसाठी सकारात्मक शिक्षणशैली, आत्मविश्वास वाढवणारे तंत्र आणि समाजासाठी जाणीवजागृती मोहिमा राबवल्यास शिकलेली असहाय्यता नियंत्रित करता येऊ शकते.

शिकलेली असहाय्यता दूर करण्यासाठी उपाययोजना

शिकलेली असहाय्यता दूर करणे हे मानसिक आरोग्य सुधारण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे. संशोधनानुसार, सकारात्मक प्रेरणा, योग्य मार्गदर्शन, आणि मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करणे हे मुख्य उपाय ठरू शकतात. खाली या उपाययोजना अधिक तपशीलवार समजून घेता येतील.

अ. आत्मविश्वास वाढवणे (Building Self-Confidence)

शिकलेली असहाय्यता अनुभवणाऱ्या व्यक्तींचा आत्मविश्वास अनेकदा कमी झालेला असतो. त्यामुळे त्यांना सकारात्मक अनुभव देऊन आणि लहान उद्दिष्टे पूर्ण करण्यास प्रवृत्त करून आत्मविश्वास वाढवता येतो.

• 1. सकारात्मक अनुभव देणे: जेव्हा एखादी व्यक्ती सतत अपयश अनुभवते, तेव्हा तिच्या आत्मविश्वासावर परिणाम होतो. अशा वेळी, तिला पूर्वीच्या यशस्वी क्षणांची आठवण करून देणे, तिचे छोटे छोटे प्रयत्न कौतुकास्पद मानणे आणि तिच्या क्षमतांवर भर देणे महत्त्वाचे ठरते (Dweck, 2006). उदाहरणार्थ, जर विद्यार्थी सतत गणितात अपयशी ठरत असेल, तर त्याला पूर्वी सोडवलेल्या सोप्या उदाहरणांबद्दल प्रोत्साहन दिल्यास तो पुन्हा प्रयत्न करण्यास तयार होऊ शकतो.
• 2. लहान उद्दिष्टे ठेऊन त्यांना पूर्ण करण्यास प्रवृत्त करणे: अतिप्रचंड उद्दिष्टे ठेवण्यापेक्षा, छोटी आणि साध्य करता येण्याजोगी उद्दिष्टे ठेवावीत. यामुळे व्यक्ती प्रयत्नशील राहते आणि तिच्यात आत्मविश्वास वाढतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला एखादी नवीन कौशल्य शिकायची असेल आणि तिला सुरुवातीलाच मोठे लक्ष्य दिले गेले, तर ती निराश होऊ शकते. त्याऐवजी, त्या कौशल्याची मूलभूत तत्त्वे शिकण्यावर भर दिल्यास, ती आत्मविश्वासाने पुढे जाऊ शकते.

ब. सकारात्मक विचारसरणी विकसित करणे (Developing a Positive Mindset)

शिकलेली असहाय्यता असलेल्या व्यक्तींमध्ये नकारात्मक विचारधारा असते, जसे की "मी काहीच करू शकत नाही," किंवा "प्रयत्न करून काही उपयोग नाही." ही विचारसरणी बदलणे आवश्यक आहे.

• 1. "मी प्रयत्न करू शकतो" असा दृष्टीकोन ठेवणे: "Growth Mindset" (यशाचा दृष्टिकोन) ही संकल्पना कारोल ड्वेक यांनी मांडली. त्यानुसार, एखादी व्यक्ती आपल्या बुद्धीचा आणि क्षमतांचा विकास करू शकते, असे वाटणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे (Dweck, 2006). त्यामुळे, व्यक्तीला असे शिकवले पाहिजे की प्रयत्न केल्याने सुधारणा होते आणि अयशस्वी होणे म्हणजे अपयश नव्हे, तर शिकण्याची संधी आहे.
• 2. अपयशाकडे शिकण्याच्या संधीसारखे पाहणे: अपयशाकडे शिकण्याच्या संधीसारखे पाहण्यासाठी, "Cognitive Reframing" तंत्र वापरता येते. यामध्ये व्यक्तीने अपयशाच्या नकारात्मक परिणामांऐवजी, त्यातून काय शिकता येईल यावर भर दिला जातो. उदाहरणार्थ, जर कोणी एखाद्या परीक्षेत अनुत्तीर्ण झाले, तर त्याने त्याच्या चुका समजून घेतल्या पाहिजेत आणि पुढच्या वेळी कसे सुधारता येईल याचा विचार केला पाहिजे.

क. योग्य मार्गदर्शन (Proper Guidance and Mentorship)

शिकलेली असहाय्यता दूर करण्यासाठी पालक, शिक्षक, आणि मार्गदर्शकांनी महत्त्वाची भूमिका बजावावी लागते.

• 1. शिक्षक आणि पालकांनी मुलांना प्रयत्न करण्यासाठी प्रेरित करावे: शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या छोट्या प्रयत्नांचे कौतुक करावे आणि त्यांना प्रयत्न करण्यासाठी प्रेरित करावे. संशोधनानुसार, सकारात्मक प्रबलीकरण केल्याने विद्यार्थ्यांमध्ये प्रयत्नशीलता वाढते आणि त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
• 2. सातत्याने त्यांचे प्रोत्साहन करणे: पालक आणि शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना वारंवार प्रोत्साहन द्यावे. जर मूल सतत प्रयत्न करत असेल, पण यश मिळत नसेल, तर त्याला सकारात्मकता शिकवण्यास मदत करावी. उदाहरणार्थ, "तू प्रयत्न करत आहेस, आणि हाच महत्त्वाचा भाग आहे. लवकरच तुला यश मिळेल!" असे सांगणे उपयोगी ठरू शकते.

ड. मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करणे (Focusing on Mental Health)

शिकलेली असहाय्यता दीर्घकाळ टिकल्यास ती मानसिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम करू शकते. त्यामुळे मानसिक तणाव कमी करण्यासाठी खालील गोष्टी उपयुक्त ठरतात.

• 1. ध्यान आणि तणाव व्यवस्थापन तंत्रांचा वापर करणे: ध्यान आणि योगसारख्या तंत्रांचा वापर केल्याने तणाव कमी होतो आणि सकारात्मकता वाढते (Kabat-Zinn, 1990). विशेषतः माइंडफुलनेस मेडिटेशन हे अशी असहाय्यता आत्मसात केलेल्या लोकांसाठी उपयुक्त ठरते.
• 2. गरज असल्यास मानसोपचार तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे: जर एखाद्या व्यक्तीला दीर्घकाळ शिकलेली असहाय्यता जाणवत असेल आणि ती अवसाद किंवा चिंता निर्माण करत असेल, तर तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे. बोधनिक वर्तन थेरपी (CBT) हा एक प्रभावी मानसोपचार प्रकार आहे जो नकारात्मक विचारसरणी बदलण्यास मदत करतो (Beck, 1976).

इ. स्वायत्तता आणि जबाबदारी देणे (Encouraging Autonomy and Responsibility)

जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला निर्णय घेण्याची संधी दिली जाते, तेव्हा ती स्वतःवर अधिक विश्वास ठेवते आणि शिकलेली असहाय्यता कमी होते.

• 1. मुलांना किंवा व्यक्तींना स्वतः निर्णय घेण्याची संधी देणे: व्यक्तींना लहान-लहान निर्णय घेण्यास प्रोत्साहित करणे, जसे की कोणते कपडे घालायचे किंवा अभ्यास कोणत्या क्रमाने करायचा, यामुळे त्यांची निर्णयक्षमता वाढते. Self-Determination Theory नुसार, लोकांना स्वायत्तता दिल्यास त्यांचे प्रेरणास्तर वाढते (Deci & Ryan, 1985).
• 2. स्वावलंबनासाठी प्रोत्साहित करणे: स्वावलंबन वाढवण्यासाठी व्यक्तींना त्यांच्या कृतींच्या परिणामांची जबाबदारी घ्यायला शिकवणे महत्त्वाचे आहे. उदाहरणार्थ, मुलांनी स्वतःची खोली स्वच्छ ठेवावी, असे सांगण्याऐवजी त्यांना त्या जबाबदारीचा महत्त्व समजावून सांगावे.

समारोप:

शिकलेली असहाय्यता ही केवळ मानसिक अवस्था नसून, ती माणसाच्या संपूर्ण जीवनावर खोलवर परिणाम करणारी संकल्पना आहे. बालपणातील अनुभव, अपयशाची पुनरावृत्ती आणि सामाजिक परिस्थिती यामुळे माणूस स्वतःला कमकुवत समजतो आणि संधी मिळूनही प्रयत्न करणे टाळतो. मात्र, आत्मविश्वास वाढवणारे तंत्र, सकारात्मक विचारसरणी आणि योग्य मानसिक प्रशिक्षण यामुळे या बंधनातून मुक्त होता येते. हत्तीप्रमाणे, आपणही भूतकाळातील अपयशाच्या साखळदंडात अडकून राहायचे की त्या बंधनांना तोडून स्वतःच्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवायचा, हे आपल्यावरच अवलंबून आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Abramson, L. Y., Seligman, M. E., & Teasdale, J. D. (1978). "Learned helplessness in humans: Critique and reformulation." Journal of Abnormal Psychology, 87(1), 49-74.

Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84(2), 191–215.

Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11(1), 56-95.

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. International Universities Press.

Coyne, J. C. (1976). Depression and the response of others. Journal of Abnormal Psychology, 85(2), 186.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. Springer Science & Business Media.

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The new psychology of success. Random House.

Dweck, C. S., & Leggett, E. L. (1988). A social-cognitive approach to motivation and personality. Psychological Review, 95(2), 256–273.

Ellis, A. (1962). Reason and Emotion in Psychotherapy. Lyle Stuart.

Evans, G. W., & Kim, P. (2007). Childhood poverty and health: Cumulative risk exposure and stress dysregulation. Psychological Science, 18(11), 953-957.

Kamen, L. P., & Seligman, M. E. (1987). Explanatory style and health. Current Psychology, 6(3), 207-218.

Maier, S. F., & Seligman, M. E. (2016). Learned helplessness at fifty: Insights from neuroscience. Psychological Review, 123(4), 349.

Peterson, C., Maier, S. F., & Seligman, M. E. (1993). Learned helplessness: A theory for the age of personal control. Oxford University Press.

Seligman, M. E. (1975). Helplessness: On depression, development, and death. W.H. Freeman.

Seligman, M. E. (1990). Learned optimism: How to change your mind and your life. A.A. Knopf.

Seligman, M. E., & Maier, S. F. (1967). "Failure to escape traumatic shock." Journal of Experimental Psychology, 74(1), 1-9.

Walker, L. E. (2009). The Battered Woman Syndrome. Springer Publishing.